Ghasyrlargha sozylghan bodandyqtyng qara týnegi týrilip, azattyqtyng aq tany qylang etkende, boyynda - jany, betinde - qany bar qazaqtan jýregi jaryla quanbaghany joq. Eldegini qoyghanda, shettegi qazaqtardyng jýzin «Tәuelsizdik!» degen jalghyz auyz sóz gharyshtan kelgen ghajayyp sәuledey qas qaghymda núrlandyryp jiberdi. Qarttar «A, Qúday!» degen tilegin damylsyz qaytalap, jaynamazyna qaray qalbalaqtasa, jastar jat halyqtyng kózi taya bere qútty bolsyn aitysyp ýlgirdi. Úighyr bauyrlar: «Sizder ne degen baqyttysyzdar! Bizge onday atty kýndi kórudi Alla jazar ma eken?!» dep kemsendedi.

Óitkeni, adam balasyna azattyqtan qúndy esh nәrse joq. Onsyz sening adammyn, armanyma jettim degeninning bәri beker. Otar elding kisisin eshkim de adam sanatyna qospaydy. Sondyqtan da, azattyqtyng qúny esh halyqqa arzangha týspegen. Biz ýshin de solay boldy. Ghasyrlar boyy tógilgen arystarymyzdyng ystyq qanynyng qarymjysy ýshin, ýsh qazaqtyng tek ekeuining ghana qoly azattyqqa әzer jetti. Ýshinshisi әli de telmendep, qúldyqtyng kýnin keshude. Endeshe, oghan quanbaghan jýrekti jylan jaylasa raua. Al, eng salymdy jandardyng ghana mandayyna búiyratyn múnday úly quanyshty bireuding sýiine, bireuding kýiine qabyldauy zandy. Olayy, «últtyng dosy joq». Sondyqtan da, azattyqqa jetu qanday azapty bolsa, ony bayandy etuding ózi tútas últqa auyr syn. Múndayda eng es qatatyn qúrysh sauyt - tól qúndylyq. Sonday qúndylyqtardyng biri - ana tildegi jer-su attary. Sebebi, ol - sol jerdi mekendeushi halyqtyng zandy qújaty esepti. Oghan alystan at sabyltyp dәiek izdemey-aq, óz tarihymyzdan kóptep tabugha bolady. Aytalyq: Qaramúran (/Úly ózen/ Qytaydaghy Huan-hy), Sarghusyn (Saryq Úsyn – Sary Ýisin), Tatar búghazy, Pamer (Pam /apam/ – atam, ata-babam, er – yer, jer. Ata meken), Manday (Tiybet ýstirti), Kógmen jәne Tanqan (Eren, Tәnirtagh – Tyani-shani), Balqan tau (balqyn, yaghny vulkan atqylap túratyn tau). Ayta berse kóp. Osynyng bәri arada myndaghan jyldar ótkenine qaramastan, osy ólkede Týrki halqynyng úzaq zamandar boyy ómir keshkenin tútas әlemge jarnamalap túr. Sol sebepti de otarshyldar bizding jerimizding atyn ózgertuge, búrmalaugha, qisynsyz týsiniktemelermen shatastyrugha erek dilgir boldy.

Álemge әigili Eren taudy Tyani-shani dep mýlde basqasha atandyryp jiberdi. Qúby shólin Jonghariya qoyyp aldy. Al, Jonghar Alatauy, Jonghar Qaqpasy degenge ózimizding de auzymyz jyp ete týsetin bolyp ketti. Múnyng bәri ótkenning isi dep tarih aqsaqaldyng kómpis moynyna ile salarmyz. Endeshe, azattyqtyng aq tanynda sara joldan adasyp baryp tauyp alghan «Alashanhay» degen jeresimdi (toponimdi) qay betimizben, kimge artamyz? Ony bizding qanday bilgish qay múraghattan shúqyp tapty eken shirkin?! Ary oilanyp beri tolghanghanda, mәlim bir «poliglot» qytayshadan tóte dybystyq audarma jasaghan-au degen qarargha kelesin. Alayda, bizding «audarmamyzgha» qaraghanda qytaysha «A-la-shan kou» (阿拉山口) degen ataudyng ózi әlde qayda imantarazy. Óitkeni, ol qazaqtyng Alatau saghasy degen atauynan jartylay dybystyq, jartylay maghynalyq audarmamen jasalghan. Ondaghy «a-la» degeni baspa-bas qazaqsha ala sózining qytaysha balamasy. Qalghan: «shan» degeni tau, «kou» degeni auyz, anghar, sagha degen maghynada. Sonda, bizding «Alashanhay» degen jasampaz audarmamyz qaydan kelgen? Búl әri-beriden song jattyng auzyna jaman sóz salghandyq bolmay ma? Kýn úzara kele, bizding osy tantyq audarmamyzdyng ózgening paydasyna sheshiletin «tarihy aighaq» bolmasyna kim kepil?

Aqordanyng emeurinimen «Drujba», «Panfilov» degen bәlelerden qútylyp edik. Endi, «Horgos», «Chugchak» degen kesapatynan qashan arylar ekenbiz?! Is jýzinde ekui de tól qazaqy atau edi. Ony «dostarymyz» ózderining niyetine say búrmalap jibergen. Biz bolsaq, sol shiyrdan әli shygha almay-aq kelemiz. Múndaghy aldynghy jeresimning (toponimnin) әsilgi túlghasy «Qorghas» bolatyn. Ony jerlik qazaqtar kýni býgin de solay ataydy. Sonymen birge, Shyghys Týrkistandaghy barlyq qazaqsha basylymdarda solay jazylyp keledi. Onyng bәri teginnen tegin emes. Búl atau osy ólkedegi nedәuir ónirdi qamtidy. Ol, әsili Shynghyshannyng Joshy hannan keyingi úly Shaghatay han úrpaqtarynyng qoryghy bolatyn. «Qorghas» atauy sodan kelip shyqqan. Yaghni, qoryq, qorghalatyn ónir degen maghyna beredi. Búl jerde Shaghatay úrpaghy – әigili Túghlyq Temir hannyng kýmbezi de bolghan. Qyzyl ókimet shek qongdan ilgeri, el kie tútyp, erekshe úlyqtap kelgen. Qylayaghy sonau Altaydan tentirep kelgen qazaqtardyng sol jerge týnep, týsinde ayan alyp, ómir jolyn tapqandary bar. Endi kelip, ony qalmaqtyng «horgos» (týiening qúmalaghy) degen sózinen shyqty deytin tantyqqa jýginip jýrmiz. Onymen qoymay, oryssha orammen «hargos» dep tilimizdi búraymyz.

Shәueshek degen de - tól qazaqy atau. Qazaqy bolghanda qanday, әrbir әrpinde shejire túnyp túrghan tarihy atau. Úly Abylay han jonghardy joyghan song bir jyldary ordasyn Ýrimji ózenining boyyna kóshirip baryp, Hanjúrty degen jerde (qazirgi U-jә-chýy /五家渠/), shýrshit (mәnjýr) patshasymen bolghan kelisimge say olarmen sauda jýrgizgen. Keyin, soltýstik jәne batys jaqtaghy qazaqtargha moyny jaqyndau bolsyn dep, qazirgi Shәueshek qalasy manynda da bazar ashtyrghan. Dәl sony qazaqtar «Shәueshek» dep ataghan. Olay ataytyny, «shәue» (shóbe) bólimshe, tarmaq degendi bildiretin sóz edi. Demek, «Shәueshek» bólimshe sauda ortalyghy degen qazaq sózinen kelip shyqqan. Basqadan janylsaq ta, tap osydan janylatyn jónimiz joq edi. Bәri de aldymen auzymyzdaghy tilmizdi alyp, odan song jýrektegi dilimizge jarmasqan súm otarshylardyng lany ghoy. Sol tústa, Sauyr tauyndaghy Mayqapshaghay ónirinen jәne Ertis boyyndaghy qazirgi Semey manynan da sauda oryndary ashylghan. Sondyqtan, osy eki jer de «Jemeney» atalghan. Keyin orys otarshyldary jerdi jer atymen jeu zymiyandyghyna basyp, birine «Semey» degen jalghan at qoyyp, ekinshisine «Shegara qarauylyn» saludy oilady. Ári sol arqyly shyghysqa qaray jýzdegen shaqyrym ilgerlegen. Al, búl jerlerding nege «Jemeney» atalghanyna kelsek: saudagha salghan mal jayylystan tarshylyq tartpas ýshin, osy aumaq han pәrmenimen qorghalghan. Sodan baryp, arnauly jelinetin aqottyq degen maghynamen «Jemeney» aty qalyptasqan. Búghan Altay kereylerining «Jemeney jerding týbi» degen mәteli de kuә. Olay deytini, ertede «Ishki elge» jiyngha kelgen Kerey úlyqtary Jemeneyge (Semeyge) jaz ketse, elge kýz oralady eken.  

Bizding janylyp jýrgenimiz jer aty ghana emes, sularymyzdyng da atynan qarap otyryp aljastyq. Ertisting boyynda әlemge әigili bir úly kól baryn bәrimiz bilemiz. Sony arghy bettegi qazaqtar kýni býgin Jәisәng dep ataydy. Al, temir tordan beri óte qalsanyz, Zaysan degen «ataugha» birden úrynasyz. Sirә, qaysysy dúrys? Qazaqta jer jýzi jauynnan sabyr bolyp shalshyqtanghanda, eginge su qaptap ketkende aitatyn «kól-jәisәn» deytin teneu bar. Onysy - túrghan kólshiktin, ýielegen sudyng mólsherin tasyghan ózenning shyghanaq-shyghanaqtardy basyp alapqa jayylghanyna tenegeni. Búl kólding aty da sonday úghymnan kelip shyqqan. Ertisting atyrapqa jayyluynan qalyptasqan kól degeni. Óitkeni, Jәisәng kóli basqa úly kólder sekildi ózenning ayaghynan qalyptaspaghan. Ertis odan song da aghysyn jalghastyryp Obi ózeni arqyly Soltýstik múzdy múhit su jýiesine qosylady. Demek, kól aty eshqanday da basqa tilden emes. Qayta qazaqtyng jer men sugha at qongdaghy talghampazdyghyn kórsetetin búltartpas aighaq. Qalmaqtyng «jaysan» degen shen atynan shyqty degen de shatpaq sóz. Ol - kezindegi zalym otarshylardyng qazaqtyng jerge degen iyelik qúqyghyn joqqa shygharyp, úrpaqtardyng saghyn syndyru ýshin oilap tapqan súrqiyalyghy. Áytpese, qalmaqtyng sol atauynyng ózi qazaqtyng «jәisәn» (jaysan) – el jaqsysy degen sózinen qabyldanghanyn bilmedi deysiz be?

Osynday jeresimderimizding bir parasy Shyghys Týrkistanda qalghan jer-su attaryn jazghanda bayqalady. Jylty bar әrbir qazaq búl jerding qazaqtyng bayyrghy otany ekenin bile jýrgeni abzal. Bayyrghy qonys bolghandyqtan, onda qazaqsha at qoyylmaghan týiir tas, tamshy su joq. Ol jerge jat halyqtyng dendep kire bastauy - HH ghasyrdyng ekinshi jartysyndaghy sharua. Kerek deseniz, Altay, Tarbaghatay, Ile ónirine 1960-jyldarda ghana «jana mýshe» degen atpen alghashqy toptaghy enbekshi qytaylar jәne dýngender kirgizile bastady. Al, qazaqtardyng jongharlardy tyqsyryp, qayta serpe jetkeni 1740-jyldar shamasy. Osynyng ózi de - búl ólkedegi jeresimderding (toponimderdin) kim arqyly qalyptasuy mýmkin ekenine jetkilikti dәiek. Qalmaqtar da ózderining aldyndaghy qazaqtar qoyghan jer attaryn saqtap kelgen. Jonghar joyylghannan keyin, olardan qalghan kishi-girim attar úmyt boldy. Saqtalyp qalghandarynyng ózi әbden qazaqylanghan. Sondyqtan, ol jaqtaghy jerler turaly jazghanda (aytqanda) kelse-kelmes shýldirleuding keregi joq. Ózgeni qoyghanda, qazir qytaysha atalyp jýrgen qalalardyng ózining qazaqsha aty bar. Aytalyq: Shy-hy-zy (石河子) – Tasyrqay; U-su (乌苏) – Qarasu, nemese Kór Qarasu; Bey-túng (北屯) – Dórbeljin t.b..

Atam qazaq aitqan eken: «Attan jyghylmaghan jer tanymaydy» dep. Biz attan san mәrte jyghyldyq. Endi jyghylsaq... Tәit! Betin ary qylsyn. Sonda da «jer tanymasaq» – qasiyetti jer-suymyzdyng atyn dúrys jazyp, tura aita almasaq jәne ózgege solay etip tanyta almasaq, kim bolghanymyz? Onda Aqordadan shyqqan tamasha pәrmen qayda qalady? Ádette biylikting bidayyn-aq quyratyn BAQ múndayda sol biylikting bayypty bastamasynyng bayybyna bara almay jatsa, onda halyqtyng aldynda «baq» demek týgili bәu deuge haqysy qala ma? Óitkeni, Jer – últymyzdyng atasy, Su – elimizding anasy. Sondyqtan, onyng atyn kelse-kelmes bat-búttaugha eshkimnin, eshqashan da qúqy joq!!!

     Úly babalarymyz: «Tau ainalmasa da, tas ainalady» degen eken. Dýniyening bar týkpirindegi jerimizdi tanyp jýreyik, Alash úrandy aghayyn!

Tileuberdi Ábenayúly Tynybayyn,

QazÚGhA-nyng qúrmetti mýshesi.

Abay.kz