Qazir qazaq jurnalistikasy ghajap ózgergen. Býkil әlem alaqanda túrghanday aiqyn kórinedi. Aqparat tasqyny da tolqyn  -tolqynymen, aqyl-oy, jýike tamyrdyng jaghalauyn soqqylap-aq jatyr. Saralap tizip, salmaqtap sýzip shyghugha da uaqyt shirkinning jetpey qalatyny jasyryn emes. Gazet-jurnaldar men teleradio kompaniyalarynda qanshama jýzdegen qalamger – әriptester uaqyt tynysymen jýzip jýr. Bәri de biylik pen halyqtyng arasyndaghy altyn kópirdi ainalyp óte almaydy. Aspandaghyny ansasa da, bәribir jerdegini jazady.

Qazaq jurnalistikasynyng túnghysh teoretiygi Ahmet Baytúrsynov 1913 jylghy «Qazaq» gazetin shygharghanda belgilep bergen últtyq jurnalistikanyng bes funksiyasy negizgi týp qazyq bolghanymen uaqyt úsynysyna oray tolyqtyrylyp, ózgertulerdi qajet etti. Búl da bir zandylyq dep esepteymiz. «Zamanyna qaray-  amaly» dep babalarymyz tegin aitpasa kerek.

Osy ghajayyp ózgergen qazaq jurnalistikasynyng ortaq oshaqtaghy otyn mazdatyp jýrgenderding deni arnayy jurnalist degen diplomy bar mashyqtanghan mamandar. Ásirese telejurnalistika erekshe qarqynmen damyp, qalyng elding kózayymyna ainaldy. Enkeygen kәriden, enbektegen balagha deyin ekrangha kóz tigedi. Esterinizde bolsa, belgili Resey kinorejisseri Vladimir Menishovtyng «Moskva slezam ne veriyt» atty eki seriyaly filimi zamanynda býkil odaqty dýrliktirdi. Sol qoghamdaghy eng jaraly týiindi týiredi. Bir emes, birneshe qaytalap kórdik. Áli kýnge deyin tamashalay beruge әzirmiz. Sol qasiyetinen de bolar, 1981 jyly eng mәrtebeli «Oskar» syilyghyna layyq dep tanyldy. Osy kinofilimdegi belgili keyipkerding aitatyn: «Keleshekte kino da, teatr da bolmaydy. Tek barlyghyn televiziya jaulap alady,» - degen sózi rasqa ainala jazdaghanyn kózimiz kórip otyr. Bolashaqty boljaytyn osynday oilar eleusizdeu ghana keyipker auzymen aitylyp jatatyny óner tuyndylarynyng tabighatyna tәn qasiyet. Kógildir ekrannyng jýrekterdi jaulap alghany sonsha, ózim dәris oqyp jýrgen studentterding bәrining ansary osy siqyrly kók jәshikke auady da túrady. Júldyz bolyp jyldam tanylyp, aspanda jarqyrap túrghylary keledi-aq. Jastyqqa jarasymdy da shyghar. Biraq júldyz bolu ýshin aldymen bilim qajet ekenin aituday-aq aityp kelemiz. Al osy jas talapkerlerding qanatyn qataytyp, qalamyn úshtaytyn ghalym –oqytushylardyng jauapkershilik jýgi myng batpan. «Jurnalist qatelesuge bolmaydy» degen qaghidany qatang ústansaq, olardyng da qaqas basugha qaqysy joq shyghar. Jalpy jurnalistika degen ghylym bolmasa da, barlyq ghylymnyng negizinen habardar, әr salanyng týp tórkininen oy qoryta alatyn kadr dayarlau osy oqytushylardyng mandayyna jazylghan. Mening týsinigimde jurnalistikanyng anasy – filologiya, әkesi men aghasy – sayasattanu jәne sosiologiya ghylymdary dep esepteymin. Aynalyp kelgende, sóz ónerinen órip shyghady, órken jayady.

 Oy týiini osy jerge tirelgende óz basym qaryndasym dep qadirleytin Shәkәrim atyndaghy Semey memlekettik uniyversiytetining dosenti, filologiya ghylymdarynyng doktory Ramazan Aygýl Ámirghaliqyzynyn (surette) 20 jyldan asa jogharghy oqu ordasyndaghy qyzmet ótilinde auyz toltyryp aitarlyqtay tabystary tolaghay teniz. Qaryndasym dep menshiktep otyrghanym,  bir topyraqtan nәr aldyq. Bilim qaynarymen susyndaghan bastau búlaghymyz da bir. Belgili ghalym Bauyrjan Omar jazghanday KazGU-ding 5-jataqhanasy ortaq besigimiz boldy. Tegeurini myqty Temirbek Qojekeevtey dekan әkemiz, Lubovi Ivanovna Shalamayday komendant sheshemiz tezge salyp, sharbolattay somdap shynyqtyrdy. Qazir soghan ishtey alghys aityp otyramyz. Ghylym doktorlary Tauman Amandosov pen Fayzolla Orazaev, Namazaly Omashov pen Danday Ysqaqov, Túrsynbek Kәkishov pen Rymghaly Núrghaliyevtey ústazdar ónegesin kórgenimizdi maqtan tútamyz.

Atasy men әjesining bauyrynda búla ósken Aygýlding boyynda qazaq qyzdaryna tәn qasiyetterding barlyghy qalyptasqan. Ýlkenge izet, kishige qúrmet kórsetetin últtyq mentaliytetimizding úshqyndary jýzinen sәule shashyp túrady. Sol minezimen de kýni býginge deyin qanday ortagha bolmasyn siymdy, ózin de syilata alatyn ónege qalyptastyryp otyr. Jýris-túrysy men qaghilez qalpy gumanizm jolyna týsken qyz-jigitter ýshin bir mektep.

Ótken ghasyrdyng 70 jyldarynyng ayaghyn ala Abay audandyq «Sovhoz tuy» gazetining betterine mektep habarlaryn jazyp jýretin Aygýl qazir erkin elding ghylymynda oiyp oryn alghan túlgha bolyp qalyptasty.

Qazaq memlekettik uniyversiytetin tәmamdar túsynda jurnalistikagha jana bir ýrdis, jana bir tynys keldi. Ol – әr jurnalist qoghamdaghy bar salany qauzay jazuymen qosa, ózining ynghayyna, jýrek qaghysynyng qalauyna oray, bir taqyrypty enshilep alyp, terendetip býge-shigesine deyin teksere jazu bolatyn. Janalyqqa jany qúmar Aygýl sahna óneri, kino salasyna әbjil beyimdeldi. Respublikalyq basylym betterinde qazaq ónerining shoq júldyzdary jayly jazghan maqalalary birinen song biri jarqyrap shyghyp jatty. Sol qabiletin eskerip respublikalyq «Óner» baspasy qyzyl diplommen bitirgen qyzdy qyzmetke shaqyrady. Búl da bolashaq mamangha degen ýlken senimdi bildirse kerek. Sol synnan sýrinbey ótken Aygýl Abay atyndaghy Almaty memlekettik uniyversiytetining aspiranturasyna týsedi. Sóitip, gharysh kenistigindey ghylym aidynyna birjola bet búrdy. Úly Abay atasy erekshe eskertip, ózgeshe órnektep otyratyn eng auyr joldy tandady. Búl degeniniz bir kýnde býrshik jaryp, az uaqytta abyroygha keneltetin onay olja emes. Ortalyq kitaphana men sarghayghan múraghat materialdary úshy-qiyryna jetkize qoysashy. Qazaqtyng qabyrghaly qalamgeri Múhtar Maghauinning «Múrager» әngimesining keyipkerindey ala tannan keshke deyin kóz mayyn tauysty. Múraghat materialdaryn paraqtaghan sayyn tylsym әlemning túnghiyghyna boylay berdi. Onyng ýstine, tandap alghan kandidattyq diysertasiyasy - «Qazirgi qazaq povesterindegi ekologiya mәselesi». Adam men tabighat egiz desek, eng bir jangha batatyn, jýikendi qajap, jýregindi syzdatatyn jaylar edi búl. Ózi sol qyryq jylday atom bombasy synalghan aimaqtyng epiysentrinde ósken Aygýlge búl taqyryptyng onay soqpaghanyn ishimiz sezedi. Onyng ýstine, kóp zerttele qoymaghan, jasyryn jaylardy jazushylar da ashyq aita almady. «Apam ýii qalay qaraydy eken» dep ortalyqtyng qabaghyn baghyp, astarlap jetkizetin túsauly kezennen kóp úzay qoymaghanbyz. Naqtylap aitsaq, 1993 jyl bolatyn. Tәuelsizdigin endi alyp, jana memleket qúrugha qadam basyp jatqan Qazaqstannyng ishki sayasaty men ekonomikasy búrynghy qalyptasqan dәstýrden bólek, mýlde basqa arnagha bet búrdy. Múnyng bәri de sol kezdegi ghylymgha әser etpey qoyghan joq. Jana joldyng qashan da qiyameti kóp, mashaqaty mol. Úly Múhtar Áuezovtyng әigili epopeyasynda Abay auzymen aitylatyn myna sózderining «... ne qylsa osy ózdering bilip, kórip túrghan dýnie asty-ýstine kelip, astan-kesten bir ózgeredi de janghyrady. Odan arghy zaman, senderding ata-baban, arghy-bergi aruaghyng andap, boljap bilmegen bir ózgeshe zaman bolady!» degen sәuegeylik oilarynyng oryndaluyna qadam basqan shaghymyz edi.

Auyrtpalyqqa aldyrmaytyn, ishki ruhany qaysarlyghy myghym minezining arqasynda bәrin jene bildi. Ózi aitqan bir әngime әrediginde, aspirant kezindegi jetekshisi Nyghmet Ghabdullinning boyyndaghy naghyz ghalymgha tәn bekzadalyqty ýlgi tútty. Múny sonau Ahandar bastaghan tektilikting jalghasynday qabyldaytyn.

Qashan da qyzdyng joly jinishke ekendigin qazaqtan artyq aitqan eshkim joq. Sol tústa Aygýl ýlken bir ónegeli, órkendi әuletting kelini atanyp ýlgergen edi. Ómirge órimdey-órimdey úrpaq kelip jatty. Taghdyr tabystyrghan Shәkende ghylym jolyna ghúmyryn arnaghan. Kónilderi jarasyp, shanyraq kótergenderine tileules jandar retinde syrttay quanyp jýrushi edik. Ghylym aidynynda birin-biri týsinip, qos kemedey qatar jýzdi. Kandidattyq dissertasiyasyn oidaghyday qorghap, ózi týlep úshqan KazGU-ine oqytushy bolyp oraldy.

Qarap otyrsam, qaryndasym kileng bir shiyeli taqyryptardy tandap alady. Doktorlyq dissertasiyasy - «Qazaqstandaghy til sayasaty jәne baspasóz». Alashtyng qadym zamanynan beri qanshama aityp, onaldyra almay kele jatqan olqylyghynyng biri de osy tili edi ghoy. Arghy-bergi arystarymyzdyng búl tónirekte aitpaghany joq. Janalyq ashyp, eldi eleng etkizu eng bir týiindi týiitkil. Bәrin saralap, salmaqtap, saliqaly sóz, sarabdal pikir aitu ýlken dayarlyqty kerek etedi. Betinen qalqyp, berekesin ketirmey, arghy týbin qauzay qazugha bel baylady. Sonyng dәlelindey eluge tarta ghylymy maqalalar, jiyrmagha tayau publisistikalyq jazbalar, eki-ýsh oqu qúraly ómirge keldi.

Elu jastyng esigin endi qaqqan izdenimpaz ghalym ýshin aitugha túrarlyq enbek. Otauyndaghy ýsh qarghasyn analyq meyirimimen qanattandyra jýrip ózi de qanyna bitken qasiyetimen qaghaz kemirdi. Tughan bauyry, halyqaralyq «Alash» әdeby syilyghynyng iyegeri, talantty jazushy Duman Ramazan әpkesining qabileti mol ekendigin menzep «jaybasarsyn» dep qayraghan sózi de jarasyp túr. Meninshe,  jaybasarlyq emes. Aygýlding jazyp jýrgenderi ózine degen, ghylymgha degen asqan jauapkershilikpen, saqtyqpen qaraytyn qatal talabynyng tuyndysy. Tarqatyp aitsaq, «Til turaly túnghysh kenesting mәni men manyzy», «Yazykovye reformy: nenujnaya latyni» Reseyden shyqqan basylym, «Yazykovaya politika v SSSR kak instrument denasionalizasiiy» Ukrainada jaryq kórgen. Sonday-aq, óz elimizdegi «Aqiqat», «Júldyz», «Jalyn», oqu ordalaryndaghy «Habarshy» atty basylymdarda basylghan enbekterin aitpaghanda, Orta Aziya memleketteri jurnaldarynyng biraz bóliginde maqalalary joghary baghagha ie boldy. Sol elderding aituly ghalymdary jyly pikir bildirdi. Ghylymy oqu qúraly retinde student kezindegi ústazdary S.Qozybaev, Q.Allabergenovtermen birigip jazghan «Álem baspasózi tarihynan», «Spravochnik jurnalista Kazahstana» atty enbekteri jәne ózi jazghan  «Shetel jurnalistikasynyng tarihy» kitaby men «Qazaq baspasózi jәne Qazaqstandaghy til sayasatynyng qalyptasu, damu joldary» atty monografiyasy  bolashaq qalamgerler ýshin taptyrmaytyn oqulyqqa ainalyp otyr.

         Álemdik órkeniyetke bet týzegen tәuelsiz el jurnalistikasynyng baghbany, jyl sayyn úyadan úshyp shyqqan jas mamandardyng sýiikti ústazy atanghan qarapayym da qasterli, meyirimdi de mereyli, bilimdi de bilikti mening Aygýl qaryndasym osynday qasiyetterimen ayauly.

MÚRATBEK OSPANOV,

«Abay» jurnalynyng bas redaktory,

Qazaqstan Jazushylar odaghynyng mýshesi.

Abai.kz