قازىر قازاق جۋرناليستيكاسى عاجاپ وزگەرگەن. بۇكىل الەم الاقاندا تۇرعانداي ايقىن كورىنەدى. اقپارات تاسقىنى دا تولقىن  -تولقىنىمەن، اقىل-وي، جۇيكە تامىردىڭ جاعالاۋىن سوققىلاپ-اق جاتىر. سارالاپ ءتىزىپ، سالماقتاپ ءسۇزىپ شىعۋعا دا ۋاقىت شىركىننىڭ جەتپەي قالاتىنى جاسىرىن ەمەس. گازەت-جۋرنالدار مەن تەلەراديو كومپانيالارىندا قانشاما جۇزدەگەن قالامگەر – ارىپتەستەر ۋاقىت تىنىسىمەن ءجۇزىپ ءجۇر. ءبارى دە بيلىك پەن حالىقتىڭ اراسىنداعى التىن كوپىردى اينالىپ وتە المايدى. اسپانداعىنى اڭساسا دا، ءبارىبىر جەردەگىنى جازادى.

قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ تۇڭعىش تەورەتيگى احمەت بايتۇرسىنوۆ 1913 جىلعى «قازاق» گازەتىن شىعارعاندا بەلگىلەپ بەرگەن ۇلتتىق جۋرناليستيكانىڭ بەس فۋنكتسياسى نەگىزگى ءتۇپ قازىق بولعانىمەن ۋاقىت ۇسىنىسىنا وراي تولىقتىرىلىپ، وزگەرتۋلەردى قاجەت ەتتى. بۇل دا ءبىر زاڭدىلىق دەپ ەسەپتەيمىز. «زامانىنا قاراي-  امالى» دەپ بابالارىمىز تەگىن ايتپاسا كەرەك.

وسى عاجايىپ وزگەرگەن قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ ورتاق وشاقتاعى وتىن مازداتىپ جۇرگەندەردىڭ دەنى ارنايى جۋرناليست دەگەن ديپلومى بار ماشىقتانعان ماماندار. اسىرەسە تەلەجۋرناليستيكا ەرەكشە قارقىنمەن دامىپ، قالىڭ ەلدىڭ كوزايىمىنا اينالدى. ەڭكەيگەن كارىدەن، ەڭبەكتەگەن بالاعا دەيىن ەكرانعا كوز تىگەدى. ەستەرىڭىزدە بولسا، بەلگىلى رەسەي كينورەجيسسەرى ۆلاديمير مەنشوۆتىڭ «موسكۆا سلەزام نە ۆەريت» اتتى ەكى سەريالى ءفيلمى زامانىندا بۇكىل وداقتى دۇرلىكتىردى. سول قوعامداعى ەڭ جارالى ءتۇيىندى تۇيرەدى. ءبىر ەمەس، بىرنەشە قايتالاپ كوردىك. ءالى كۇنگە دەيىن تاماشالاي بەرۋگە ءازىرمىز. سول قاسيەتىنەن دە بولار، 1981 جىلى ەڭ مارتەبەلى «وسكار» سىيلىعىنا لايىق دەپ تانىلدى. وسى كينوفيلمدەگى بەلگىلى كەيىپكەردىڭ ايتاتىن: «كەلەشەكتە كينو دا، تەاتر دا بولمايدى. تەك بارلىعىن تەلەۆيزيا جاۋلاپ الادى،» - دەگەن ءسوزى راسقا اينالا جازداعانىن كوزىمىز كورىپ وتىر. بولاشاقتى بولجايتىن وسىنداي ويلار ەلەۋسىزدەۋ عانا كەيىپكەر اۋزىمەن ايتىلىپ جاتاتىنى ونەر تۋىندىلارىنىڭ تابيعاتىنا ءتان قاسيەت. كوگىلدىر ەكراننىڭ جۇرەكتەردى جاۋلاپ العانى سونشا، ءوزىم ءدارىس وقىپ جۇرگەن ستۋدەنتتەردىڭ ءبارىنىڭ اڭسارى وسى سيقىرلى كوك جاشىككە اۋادى دا تۇرادى. جۇلدىز بولىپ جىلدام تانىلىپ، اسپاندا جارقىراپ تۇرعىلارى كەلەدى-اق. جاستىققا جاراسىمدى دا شىعار. بىراق جۇلدىز بولۋ ءۇشىن الدىمەن ءبىلىم قاجەت ەكەنىن ايتۋداي-اق ايتىپ كەلەمىز. ال وسى جاس تالاپكەرلەردىڭ قاناتىن قاتايتىپ، قالامىن ۇشتايتىن عالىم –وقىتۋشىلاردىڭ جاۋاپكەرشىلىك جۇگى مىڭ باتپان. «جۋرناليست قاتەلەسۋگە بولمايدى» دەگەن قاعيدانى قاتاڭ ۇستانساق، ولاردىڭ دا قاقاس باسۋعا قاقىسى جوق شىعار. جالپى جۋرناليستيكا دەگەن عىلىم بولماسا دا، بارلىق عىلىمنىڭ نەگىزىنەن حاباردار، ءار سالانىڭ ءتۇپ توركىنىنەن وي قورىتا الاتىن كادر دايارلاۋ وسى وقىتۋشىلاردىڭ ماڭدايىنا جازىلعان. مەنىڭ تۇسىنىگىمدە جۋرناليستيكانىڭ اناسى – فيلولوگيا، اكەسى مەن اعاسى – ساياساتتانۋ جانە سوتسيولوگيا عىلىمدارى دەپ ەسەپتەيمىن. اينالىپ كەلگەندە، ءسوز ونەرىنەن ءورىپ شىعادى، وركەن جايادى.

 وي ءتۇيىنى وسى جەرگە تىرەلگەندە ءوز باسىم قارىنداسىم دەپ قادىرلەيتىن شاكارىم اتىنداعى سەمەي مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى رامازان ايگۇل امىرعاليقىزىنىڭ (سۋرەتتە) 20 جىلدان اسا جوعارعى وقۋ ورداسىنداعى قىزمەت وتىلىندە اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي تابىستارى تولاعاي تەڭىز. قارىنداسىم دەپ مەنشىكتەپ وتىرعانىم،  ءبىر توپىراقتان ءنار الدىق. ءبىلىم قاينارىمەن سۋسىنداعان باستاۋ بۇلاعىمىز دا ءبىر. بەلگىلى عالىم باۋىرجان ومار جازعانداي كازگۋ-ءدىڭ 5-جاتاقحاناسى ورتاق بەسىگىمىز بولدى. تەگەۋرىنى مىقتى تەمىربەك قوجەكەەۆتەي دەكان اكەمىز، ليۋبوۆ يۆانوۆنا شالامايداي كومەندانت شەشەمىز تەزگە سالىپ، شاربولاتتاي سومداپ شىنىقتىردى. قازىر سوعان ىشتەي العىس ايتىپ وتىرامىز. عىلىم دوكتورلارى تاۋمان اماندوسوۆ پەن فايزوللا ورازاەۆ، نامازالى وماشوۆ پەن دانداي ىسقاقوۆ، تۇرسىنبەك كاكىشوۆ پەن رىمعالي نۇرعاليەۆتەي ۇستازدار ونەگەسىن كورگەنىمىزدى ماقتان تۇتامىز.

اتاسى مەن اجەسىنىڭ باۋىرىندا بۇلا وسكەن ايگۇلدىڭ بويىندا قازاق قىزدارىنا ءتان قاسيەتتەردىڭ بارلىعى قالىپتاسقان. ۇلكەنگە ىزەت، كىشىگە قۇرمەت كورسەتەتىن ۇلتتىق مەنتاليتەتىمىزدىڭ ۇشقىندارى جۇزىنەن ساۋلە شاشىپ تۇرادى. سول مىنەزىمەن دە كۇنى بۇگىنگە دەيىن قانداي ورتاعا بولماسىن سيىمدى، ءوزىن دە سىيلاتا الاتىن ونەگە قالىپتاستىرىپ وتىر. ءجۇرىس-تۇرىسى مەن قاعىلەز قالپى گۋمانيزم جولىنا تۇسكەن قىز-جىگىتتەر ءۇشىن ءبىر مەكتەپ.

وتكەن عاسىردىڭ 70 جىلدارىنىڭ اياعىن الا اباي اۋداندىق «سوۆحوز تۋى» گازەتىنىڭ بەتتەرىنە مەكتەپ حابارلارىن جازىپ جۇرەتىن ايگۇل قازىر ەركىن ەلدىڭ عىلىمىندا ويىپ ورىن العان تۇلعا بولىپ قالىپتاستى.

قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن ءتامامدار تۇسىندا جۋرناليستيكاعا جاڭا ءبىر ءۇردىس، جاڭا ءبىر تىنىس كەلدى. ول – ءار جۋرناليست قوعامداعى بار سالانى قاۋزاي جازۋىمەن قوسا، ءوزىنىڭ ىڭعايىنا، جۇرەك قاعىسىنىڭ قالاۋىنا وراي، ءبىر تاقىرىپتى ەنشىلەپ الىپ، تەرەڭدەتىپ بۇگە-شىگەسىنە دەيىن تەكسەرە جازۋ بولاتىن. جاڭالىققا جانى قۇمار ايگۇل ساحنا ونەرى، كينو سالاسىنا ءابجىل بەيىمدەلدى. رەسپۋبليكالىق باسىلىم بەتتەرىندە قازاق ونەرىنىڭ شوق جۇلدىزدارى جايلى جازعان ماقالالارى بىرىنەن سوڭ ءبىرى جارقىراپ شىعىپ جاتتى. سول قابىلەتىن ەسكەرىپ رەسپۋبليكالىق «ونەر» باسپاسى قىزىل ديپلوممەن بىتىرگەن قىزدى قىزمەتكە شاقىرادى. بۇل دا بولاشاق مامانعا دەگەن ۇلكەن سەنىمدى بىلدىرسە كەرەك. سول سىننان سۇرىنبەي وتكەن ايگۇل اباي اتىنداعى الماتى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اسپيرانتۋراسىنا تۇسەدى. ءسويتىپ، عارىش كەڭىستىگىندەي عىلىم ايدىنىنا ءبىرجولا بەت بۇردى. ۇلى اباي اتاسى ەرەكشە ەسكەرتىپ، وزگەشە ورنەكتەپ وتىراتىن ەڭ اۋىر جولدى تاڭدادى. بۇل دەگەنىڭىز ءبىر كۇندە بۇرشىك جارىپ، از ۋاقىتتا ابىرويعا كەنەلتەتىن وڭاي ولجا ەمەس. ورتالىق كىتاپحانا مەن سارعايعان مۇراعات ماتەريالدارى ۇشى-قيىرىنا جەتكىزە قويساشى. قازاقتىڭ قابىرعالى قالامگەرى مۇحتار ماعاۋيننىڭ «مۇراگەر» اڭگىمەسىنىڭ كەيىپكەرىندەي الا تاڭنان كەشكە دەيىن كوز مايىن تاۋىستى. مۇراعات ماتەريالدارىن پاراقتاعان سايىن تىلسىم الەمنىڭ تۇڭعيىعىنا بويلاي بەردى. ونىڭ ۇستىنە، تاڭداپ العان كانديداتتىق ديسەرتاتسياسى - «قازىرگى قازاق پوۆەستەرىندەگى ەكولوگيا ماسەلەسى». ادام مەن تابيعات ەگىز دەسەك، ەڭ ءبىر جانعا باتاتىن، جۇيكەڭدى قاجاپ، جۇرەگىڭدى سىزداتاتىن جايلار ەدى بۇل. ءوزى سول قىرىق جىلداي اتوم بومباسى سىنالعان ايماقتىڭ ەپيتسەنترىندە وسكەن ايگۇلگە بۇل تاقىرىپتىڭ وڭاي سوقپاعانىن ءىشىمىز سەزەدى. ونىڭ ۇستىنە، كوپ زەرتتەلە قويماعان، جاسىرىن جايلاردى جازۋشىلار دا اشىق ايتا المادى. «اپام ءۇيى قالاي قارايدى ەكەن» دەپ ورتالىقتىڭ قاباعىن باعىپ، استارلاپ جەتكىزەتىن تۇساۋلى كەزەڭنەن كوپ ۇزاي قويماعانبىز. ناقتىلاپ ايتساق، 1993 جىل بولاتىن. تاۋەلسىزدىگىن ەندى الىپ، جاڭا مەملەكەت قۇرۋعا قادام باسىپ جاتقان قازاقستاننىڭ ىشكى ساياساتى مەن ەكونوميكاسى بۇرىنعى قالىپتاسقان داستۇردەن بولەك، مۇلدە باسقا ارناعا بەت بۇردى. مۇنىڭ ءبارى دە سول كەزدەگى عىلىمعا اسەر ەتپەي قويعان جوق. جاڭا جولدىڭ قاشان دا قيامەتى كوپ، ماشاقاتى مول. ۇلى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ايگىلى ەپوپەياسىندا اباي اۋزىمەن ايتىلاتىن مىنا سوزدەرىنىڭ «... نە قىلسا وسى وزدەرىڭ ءبىلىپ، كورىپ تۇرعان دۇنيە استى-ۇستىنە كەلىپ، استان-كەستەن ءبىر وزگەرەدى دە جاڭعىرادى. ودان ارعى زامان، سەندەردىڭ اتا-باباڭ، ارعى-بەرگى ارۋاعىڭ اڭداپ، بولجاپ بىلمەگەن ءبىر وزگەشە زامان بولادى!» دەگەن ساۋەگەيلىك ويلارىنىڭ ورىندالۋىنا قادام باسقان شاعىمىز ەدى.

اۋىرتپالىققا الدىرمايتىن، ىشكى رۋحاني قايسارلىعى مىعىم مىنەزىنىڭ ارقاسىندا ءبارىن جەڭە ءبىلدى. ءوزى ايتقان ءبىر اڭگىمە ارەدىگىندە، اسپيرانت كەزىندەگى جەتەكشىسى نىعمەت عابدۋلليننىڭ بويىنداعى ناعىز عالىمعا ءتان بەكزادالىقتى ۇلگى تۇتتى. مۇنى سوناۋ احاڭدار باستاعان تەكتىلىكتىڭ جالعاسىنداي قابىلدايتىن.

قاشان دا قىزدىڭ جولى جىڭىشكە ەكەندىگىن قازاقتان ارتىق ايتقان ەشكىم جوق. سول تۇستا ايگۇل ۇلكەن ءبىر ونەگەلى، وركەندى اۋلەتتىڭ كەلىنى اتانىپ ۇلگەرگەن ەدى. ومىرگە ورىمدەي-ورىمدەي ۇرپاق كەلىپ جاتتى. تاعدىر تابىستىرعان شاكەڭدە عىلىم جولىنا عۇمىرىن ارناعان. كوڭىلدەرى جاراسىپ، شاڭىراق كوتەرگەندەرىنە تىلەۋلەس جاندار رەتىندە سىرتتاي قۋانىپ ءجۇرۋشى ەدىك. عىلىم ايدىنىندا ءبىرىن-ءبىرى ءتۇسىنىپ، قوس كەمەدەي قاتار ءجۇزدى. كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن ويداعىداي قورعاپ، ءوزى تۇلەپ ۇشقان كازگۋ-ىنە وقىتۋشى بولىپ ورالدى.

قاراپ وتىرسام، قارىنداسىم كىلەڭ ءبىر شيەلى تاقىرىپتاردى تاڭداپ الادى. دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسى - «قازاقستانداعى ءتىل ساياساتى جانە ءباسپاسوز». الاشتىڭ قادىم زامانىنان بەرى قانشاما ايتىپ، وڭالدىرا الماي كەلە جاتقان ولقىلىعىنىڭ ءبىرى دە وسى ءتىلى ەدى عوي. ارعى-بەرگى ارىستارىمىزدىڭ بۇل توڭىرەكتە ايتپاعانى جوق. جاڭالىق اشىپ، ەلدى ەلەڭ ەتكىزۋ ەڭ ءبىر ءتۇيىندى تۇيىتكىل. ءبارىن سارالاپ، سالماقتاپ، ساليقالى ءسوز، سارابدال پىكىر ايتۋ ۇلكەن دايارلىقتى كەرەك ەتەدى. بەتىنەن قالقىپ، بەرەكەسىن كەتىرمەي، ارعى ءتۇبىن قاۋزاي قازۋعا بەل بايلادى. سونىڭ دالەلىندەي ەلۋگە تارتا عىلىمي ماقالالار، جيىرماعا تاياۋ پۋبليتسيستيكالىق جازبالار، ەكى-ءۇش وقۋ قۇرالى ومىرگە كەلدى.

ەلۋ جاستىڭ ەسىگىن ەندى قاققان ىزدەنىمپاز عالىم ءۇشىن ايتۋعا تۇرارلىق ەڭبەك. وتاۋىنداعى ءۇش قارعاسىن انالىق مەيىرىمىمەن قاناتتاندىرا ءجۇرىپ ءوزى دە قانىنا بىتكەن قاسيەتىمەن قاعاز كەمىردى. تۋعان باۋىرى، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ يەگەرى، تالانتتى جازۋشى دۋمان رامازان اپكەسىنىڭ قابىلەتى مول ەكەندىگىن مەڭزەپ «جايباسارسىڭ» دەپ قايراعان ءسوزى دە جاراسىپ تۇر. مەنىڭشە،  جايباسارلىق ەمەس. ايگۇلدىڭ جازىپ جۇرگەندەرى وزىنە دەگەن، عىلىمعا دەگەن اسقان جاۋاپكەرشىلىكپەن، ساقتىقپەن قارايتىن قاتال تالابىنىڭ تۋىندىسى. تارقاتىپ ايتساق، ء«تىل تۋرالى تۇڭعىش كەڭەستىڭ ءمانى مەن ماڭىزى»، «يازىكوۆىە رەفورمى: نەنۋجنايا لاتىن» رەسەيدەن شىققان باسىلىم، «يازىكوۆايا پوليتيكا ۆ سسسر كاك ينسترۋمەنت دەناتسيوناليزاتسي» ۋكراينادا جارىق كورگەن. سونداي-اق، ءوز ەلىمىزدەگى «اقيقات»، «جۇلدىز»، «جالىن»، وقۋ وردالارىنداعى «حابارشى» اتتى باسىلىمداردا باسىلعان ەڭبەكتەرىن ايتپاعاندا، ورتا ازيا مەملەكەتتەرى جۋرنالدارىنىڭ ءبىراز بولىگىندە ماقالالارى جوعارى باعاعا يە بولدى. سول ەلدەردىڭ ايتۋلى عالىمدارى جىلى پىكىر ءبىلدىردى. عىلىمي وقۋ قۇرالى رەتىندە ستۋدەنت كەزىندەگى ۇستازدارى س.قوزىباەۆ، ق.اللابەرگەنوۆتەرمەن بىرىگىپ جازعان «الەم ءباسپاسوزى تاريحىنان»، «سپراۆوچنيك جۋرناليستا كازاحستانا» اتتى ەڭبەكتەرى جانە ءوزى جازعان  «شەتەل جۋرناليستيكاسىنىڭ تاريحى» كىتابى مەن «قازاق ءباسپاسوزى جانە قازاقستانداعى ءتىل ساياساتىنىڭ قالىپتاسۋ، دامۋ جولدارى» اتتى مونوگرافياسى  بولاشاق قالامگەرلەر ءۇشىن تاپتىرمايتىن وقۋلىققا اينالىپ وتىر.

         الەمدىك وركەنيەتكە بەت تۇزەگەن تاۋەلسىز ەل جۋرناليستيكاسىنىڭ باعبانى، جىل سايىن ۇيادان ۇشىپ شىققان جاس مامانداردىڭ سۇيىكتى ۇستازى اتانعان قاراپايىم دا قاستەرلى، مەيىرىمدى دە مەرەيلى، ءبىلىمدى دە بىلىكتى مەنىڭ ايگۇل قارىنداسىم وسىنداي قاسيەتتەرىمەن اياۋلى.

مۇراتبەك وسپانوۆ،

«اباي» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى،

قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى.

Abai.kz