Alash qayratkeri Jýsipbek Aymauytov redaktory bolghan «Abay» jurnalynyng joghalyp ketken songhy sany tabyldy. Alashty quantqan janalyqty әl-Faraby atyndaghy QazÚU-dyng PhD-doktoranty Altyn Aqynbekova «Týrkistan» gazetining tilshisine habarlady. 

«Abay» jurnaly Alash qalasynda (qazirgi Jana Semey) 1918 jyldyng 4 aqpanynan bastap oqyrmangha jol tartady. Alayda býginge deyin jurnaldyng qansha sany shyqqandyghy jóninde ghalymdar arasynda pikir talas oryn alyp kelgen edi. Olardyng birqatary «Abay» jurnalynyng 11 sany ghana shyqty dese, taghy bir tarap 12-sany jaryq kórgendigin aitatyn. Biraq, osyghan deyin basylymnyng №12 sany eshbir jerden tabylmaghan. Baspasóz tarihyn zertteushi Beysenbay Kenjebaev «Qazaq baspasózining tarihynan» atty enbeginde (1950 j): «Abay» jurnaly 1918 jyldyn  fevrali aiynan sol jyly oktyabri aiyna deyin Semey qalasynda shyghyp túrdy. Barlyghy 11 sany shyqty», – deydi. Búnday pikirler ghalym Q.Allabergen men Ó.Ábdimanúlynyng enbekterinde de kórinis tabady. «Al jurnaldyng 12 sany shyqty» degen pikir qayta shyqqan «Abay» jurnaly arqyly 1992 jyly oqyrmangha tarady. Jazushy Sәbit Múqanov ta jurnaldyng 12-sany shyqqandyghy turaly atap kórsetken. Sonday-aq, ghalym Bauyrjan Jaqyp pen qayta shyqqan «Abaydyn» túnghysh redaktory R.Músaúly jurnaldyng 12 sany shyqqan degen pikirde boldy. Alashtyng shynayy tarihyn qalpyna keltirude airyqsha ýles qosqan ghalym K.Núrpeyisov ózining «Alash hәm Alashorda» enbeginde «Abay» jurnalynyng 12 sany ghana oqushylar qolyna tiydi» dep jazdy. Al Jýsipbek Aymauytovtyng ózi «Abay qalay jabyldy?» degen  maqalasynda «Ótken 1918 jyldyn  fevralinen bastap «Abay» jurnaly  dýniyege shyghyp, on eki nómiri basylyp, on ai  ómir sýrip toqtady»  dep, jurnaldyng 12 sany shyqqandyghyn naqty atap kórsetti», – deydi filologiya ghylymdarynyng doktory Aygýl Ramazan.

Al jurnaldyng joghalyp ketken №12 sanyn tapqan PhD-doktorant Altyn Aqynbekova: «Men PhD doktoranturanyng 1-kursynda oqimyn. Ghylymy jetekshim filologiya  ghylymdarynyn  doktory,  dosent Ramazan Aygýl Ámirghaliqyzy: «HH ghasyr basyndaghy qazaq jurnaldary tolyq zerttelip bolghan joq, osy taqyrypty alsang qalay bolady?» degen úsynysyn aitty. Sodan «HH ghasyr basyndaghy qazaq jurnaldary: tarihy, funksiyasy, tipologiyasy» degen taqyrypqa toqtaldyq. Taqyryp ayasynda zertteu júmystaryn jurnaldardyng týpnúsqalaryn kitaphanalar men múraghattardan  izdep tauyp, tanysudan bastadym. HH ghasyr basynda jaryqqa shyqqan basylymdardyng barlyghy arab әripterimen, tóte jazuda jazylghandyqtan, olardyng kirillisagha audarylghandaryn týpnúsqalarymen salystyrdym. Zertteu barysynda 1918 jyly «Alash» qalasynda (Jana Semey) jaryq kórgen «Abay» jurnalynyng 12-sany tabylmaghany anyqtaldy. Áriyne, búl mәsele beyjay qaldyrmady. Osyghan baylanysty aldyma jurnaldyng №12 sanyn tabam degen maqsat qoydym. Kóp úzamay ýmitim aqtaldy. Býgingi kýnde jurnaldyng songhy №12 sany kirill qarpine audarylyp, әl-Faraby atyndaghy QazÚU-dyng rektory Ghalymqayyr Mútanovtyng qoldauymen «Qazaq uniyversiyteti» baspasynan basyp, oqyrmandargha úsynghaly otyrmyz», – deydi. Sonday-aq, zertteushi jurnaldyng №9 sanynyng da esh jerden tabylmaghandyghyn aitady.

100 jyldyq tarihy bar «Abay» jurnalynyng №12 sanynyng múqabasynda  1918  jyldyn  15 noyabrinde shyqqandyghy jazylghan. Sonday-aq, arab әrpimen basylghan jurnalda Múhtar Áuezovting «Ólip tausylu qaupi», Shәrip Aqpannyng  «Opasyzdyq. Berekesizdik» maqalasy, avtorlary belgisiz «Kooperasiya jayynan», «Júmsaushy jalshy» maqalalary, Ghaysa Toqtarbekovting «Ghylym tili turaly» maqalasy, Abay Qúnanbayúlynyng «Esti men essizdik parqy» atty qarasózi,  Jan degen avtordyng «Saghyndym», J.A. degen býrkenshik esimdi aqynnyng «Kóshu» atty ólenderi jәne «Uaq qaryz seriktigining jalpy erejesi», Maghauiya Abaybalasynyng «Medghat-Qasym» poemasynan ýzindi basylghan.

«Abay» jurnalynda jaryq kórgen maqalalardyng arasynan Shәrip Aqpanúlynyng «Opasyzdyq. Berekesizdik» atty syn maqalasy erekshe  nazar audarady. Ondaghy mәsele, jurnaldyng aldynghy sandarynda jariyalanghan  «Ghashyqtyq» atty әdeby shygharmagha arnalghan.

Momaqangha. «Ghashyqtyq» degen әngimeni «Abay» jurnalynyng 7-nómirinen bas­tap, 9-nómirinde ayaqtadynyz. Siz jazuyn ghashyqtyq dep jazsanyz da, isinizde opasyzdyq, berekesizdik kórinedi. Sebebi ghashyqtar payda, ziyandy eseptemeydi. Basty baylap alyp janghan ottan, jaughan oqtan sheginbeydi. Jigit әke-sheshesining jan saqtaytyn maly týgili óz basyn sýigenining janyna baylaydy da, ne alady, ne óledi. Qyz hәm sol. Jigit ghashyq bolsa kýiindi bolmaq. Kýiindi ghashyq jigit baylansa, taudy búzady, tasty jarady, jerdi tónkeredi; Maqsatyna jete almasa, armanynyng artynda óledi. Bir jasty әure qylyp, basyn baylap, ómirine iritki qoyyp, tastap ketken jigit – adam emes. «Ghashyqpyn» dep ózi aityp, aiyrylar jerge kelgende: «Bir-birimizge qosylugha taghdyr jazbaghan eken» dep jýre beru búryshty ainala berip qaraghanda sol ornynda әli sileyip túrghan Jәkentaygha qayyspastan, qayrylmastan ketu ghashyqtardyng isi emes, opasyzdardyng isi. Onday jigitter kenshilikte janqighysh jaytaq, tarshylyqta tabansyz tayghaq, kórseqyzar әuesqoy, uaqytsha nәpsining ghana qúly bolady. Sizding kenshilikte Jәkentaydy kórgende kózinizdi ala almaytyndyghynyzdy, boyynyzgha bir bu payda bolatyndyghy, ketuge bittey dәrmeniniz bolmay qalatyndyghynyz – kórseqyzarlyghynyz Jәkentay ekeuinizsiz daghy elding sýigenine qosyla almaytyn jigersiz jastar tolyp jatyr. Múnday әuesqoylyqpen istegen berekesizdikti dәrip qylyp, «Ghashyqtyq» dep jazyp, jalghyz jurnaldyng ýsh nómirinen oryn aldyrghansha, «Ghashyq bolsang bizdey bol» dep shyn ghashyqtar jazsa solargha oryn beru kerek». (Oqyghan – J.Gh)

Dәl osy syn pikirden keyin avtory belgisiz «Basqarmadan jauap» degen taqyrypta kólemdi maqala jariyalanady. Onda «ghashyqtyq» úghymyna qatysty Shәrip Aqpanúlynyng synyna jauap qaytara kelip, qazaq kórkem әdebiyetine óz әserin tiygizgen bas әdebiyeti turaly, ondaghy ghashyqtyq úghymdary jayly terennen tolghay kele jauap maqala jazady. Onda: «Ghashyqtyq» degen maqala realizm ruhynda jazylghan. Ol asyrmay, jasyrmay anyq ómirdi surettegen. Anyq ómir ekendigi kórinip túr. Momaqannyng geroyy opasyz bolsa taghdyrdyng jazghanyna kónip, qyz ben jigit aiyrylyp jýre berse, basyn taugha-tasqa soghyp, qiratylyp qalmasa, búnyng bәri qazaq ishinde kóp bolatyn ister, búl kóp jigittin, kóp qyzdyng mini qayratsyz, tabansyzdyqtan taghdyr gharip, bata, ata-ananyng qarghysy degen siyaqty  nәrselerden asa almay, sýigenine bara almay, bir jamanmen qosylyp, ómiri qorlyqpen ótetin qazaqtyng qyzy az ba? Talay kýieuin mensinbey qashqan qyzdar qolgha týsse, talqy kórse, azghyrsa, qorqytsa, sýigen jigitin jer qylyp ketetinin kórmey jýrmiz be? Qyzdyng talayyn kórip, kónili qaytyp, bir jaghynan ómirlik izdegen maqsatyn qimay, bir jaghynan qysqa jip kýrmeuge kelmey, ózine kómek taba almay, qapa bolyp, jastyqty aqylgha jengizgen bolyp qorghanyp, oilanyp is qylmaq bolyp jýrgende qyzyqty shaghy ótip ketip, artynan ókinip jýretin jigit az ba? Áriyne kóp. Shәrip aitpaqshy «Ekining birinde» bar. «Ózge dýniyeni talaq qylyp, qyzdyng jolynda ólip qalmady?» deydi, Shәrip: «Anyq ghashyq emes, әuesqoylyq» deydi. Ol qata. Sýy bar, sýigenin alu bar. Sýigizetin jýrek, sýigenin qoymay alghyzatyn qayrat erlik. Sýie biluge qayrattyng keregi joq. Eremes kisi de óle ghashyq bola alady; jalghyz-aq qayraty kem kisi qorghanyp, janyn sala almaydy; maqsatyna jetuge tabansyz, qajymaly qorqaq keledi. Búl ekeui eki basqa nәrse. Mýmkin, Shәrip ózi sonday birbetkey er jigitti tәuir kóretin shyghar, «Ózim bolsa sóiter edim» deytin shyghar. Biraq júrttyng bәrin olay ólsheuge bolmaydy. Ghashyq bolsaq, dýniyede bir alapaty artyq ózgeshe adamdar bolyp, qúdaydyng jay pendesi eshkimdi sýie almay ma? Olay emes. Ghashyqtyng bәri qasiyetti adamdar siyaqty kórinip, solardyng jaqsy jaghyn kóruge qúlaghymyz jaman ýirengen. Óz ortamyzdyng ortasha kisileri birin-biri sýigenin oqysaq qúlaghymyz tosansyp, aryndaytyn mәnisi sol» – dep maqalany týiindeydi. (Oqyghan — J.Gh)

«Abay» jurnalynyng bar bolmysyn, baghdaryn Jýsipbek Aymauytovtyng «Últty sýng», Múhtar Áuezovting «Ólip tausylu qaupi», Mirjaqyp Dulatovtyng «Alashqa» atty maqalalary arqyly tolyq tanugha bolady. «Abay»  jurnalynyng birinshi baghdary – últty sýng, ekinshi baghdary – ólip-tausylu qaupinen saqtandyru, yaghny tildi, dindi, jerdi saqtau. Ýshinshi baghdary – últqa shynayy qyzmet etu, jabyrqaghanda janynan tabylyp, dúrys jol kórsetu. «Abay» baghdarynyng myqtylyghy «Alash» baghdarymen sabaqtastyghynda, salalastyghynda. Alghashynda «Abaydy – qazyghym» dep shygharghan jurnalshylar, bir jyl ishinde jurnaldy últ ruhaniyatynyng altyn qazyghyna ainaldyrdy, – deydi filologiya ghylymdarynyng doktory Aygýl Ramazan.

«Abaydyn» redaktory jurnaldyng bolashaghyna ýlken senimmen qaraghan edi. Alayda, basylymnyng 12 sany shyqqan song toqtaydy. Alashtanushy ghalym Aygýl Ramazannyng aituynsha, Jýsipbek Aymauytov 1919 jyly «Saryarqada» jariyalanghan «Gazet-jurnal oqushylargha» degen habarlamasynda: «Qazaqtyng bir gazet, bir jurnaly podpisshigi joqtyqtan jabylyp qaldy – dep Novonikolayskide shyghatyn  orys gazetinde jazyldy. Ol aitqany «Jas azamat» gazeti men «Abay» jurnaly. Búl habar beker: «Jas azamat» kýni býginge deyin  shyghyp otyr. Qarjy jaghynan kemdik kórip toqtay ma degen kýdik bolyp edi. Endi toqtamasyn deymiz. Óitkeni Omby jastary әdebiyet  keshinen 1000 som, Semey jastary 5000 som kómek jiberip otyr. Taghy sonday  kótermeleushiler tabylatyn kórinedi. «Abayda» 900-dey alushy bar. «Abay» birjola jabylghan joq. Jalghyz jurnalyn jauyp qoyyp tynysh otyrugha oqyghan jastardyn, talapty azamattardyng namysy, újdany jibermes, qaytse de shygharar degen ýmitimiz kýshti. Sondyqtan oqushylar «Abaydyn» az kýn toqtap qalghanyna renjimeuine, kýdiktenbeuin, kýder ýzbeuin, shydam jasauyn ótinemiz», – dep jazady. Ókinishke qaray, Jýsipbek Aymauytovtyn  ýmiti aqtalmady.

Alasapyran zamanda «Abay» jurnalynyng qarjylay demeushileri birneshe ret auysqan. Basylym әuelde «Janar» úiymynyn, keyinnen «Uaq qaryz seriktestiginin» qarjylay qoldauymen «Qazaq komiyteti  baspahanasynan» jaryq kóredi. Atalghan baspahana Semeydegi aghayyndy Nyghmatullinderding «Yardam» baspahanasynyng negizinde ashylghan eken. Búl baspahanadan «Abay» jurnalynan bólek, «Saryarqa» gazeti de shyghyp túrghan.

Jurnaldyng alghashqy jazushylary: Mәnnan Túrghanbaev, Jýsipbek Aymauytov, Súltanmahmút Torayghyrov, Múhtar Áuezov, Sәbit Dónentaev, Seyitbattal Mústafin boldy.  Keyinnen búlardyng qataryna Ghúmar Qarashbalasy, Shәkәrim Qúdayberdiyev, Maghjan Júmabaev, Aqylbay Abayúly, Maghauiya Abaybalasy, Shynjy Kereybaev, Ghabdolla Baytasov qosyldy.

«Abay» jurnalynda redaksiya tarapynan basylym aiyna eki ret shyghady dep kórsetilgen. Alayda, alghashqy jaryq kórgen aqpan aiynda qatarynan eki sany basylghan jurnal, onan keyingi uaqyttarda aiyna tek bir sanyn ghana shygharyp túrghan. Sonday-aq, jurnaldyng keybir sandary 16-17 bet, key sandary 21 bet kóleminde jaryq kórgen.

Jurnaldyng birinshi sanynda shygharushy Jýsipbek Aymauytov «Jurnal turaly» degen bas maqalasyn jariyalap: «Jurnaldyng atyn «Abay» qoyghan song әdeby jolyn ghana tútynu kerek  edi der bireu. Oghan aitatynymyz: Abay jalghyz ghana aqyn (liyterator) boldy deuge bolmaydy. Ádebiyetimizge  de negiz salghan  Abay, adamshylyq, tәrbiye, ghylym, ónerkәsip degen sózderdi tereng oilap, teksergen de Abay. Qazaqtyng túrmysyn, ómirin, minezin aiqyn surettep, kemshiligin kórsetken de Abay. Solay bolghan son  jurnaldy Abaygha arnaghandyq, Abaydy qay jónnen bolsyn ústaz qylyp, betke ústap, jastar shәkirt bolyp, sonynan jýruge talaptanghandyghyn kórsetedi», – deydi. Sonday-aq jurnaldyng №3 sanynan bastap Alashorda ýkimetining is-әreketi ýzbey jariyalanyp túrghany anyq kórinedi.

Alashtyng joghalyp tabylghan múrasy «Abay» jurnalynyng №12 sany kitap týrinde jaryq kórmek. Arab әrpimen tanbalanghan jurnaldaghy jariyalanymdardy faksimilidi jәne kirill qarpine kóshirilgen núsqasynda basylmaq. Alash Orda ókimetining 100 jyldyq mereytoyyna oray tabylghan «Abay» jurnalyna da keler jyly bir ghasyr tolmaq. Sondyqtan da, qúndy dýniyening qazaq tarihy men qazaq jurnalistikasyn zertteushiler ýshin ýlken olja bolary anyq.

Derekkóz: "Týrkistan" gazeti