الاش قايراتكەرى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ رەداكتورى بولعان «اباي» جۋرنالىنىڭ جوعالىپ كەتكەن سوڭعى سانى تابىلدى. الاشتى قۋانتقان جاڭالىقتى ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ PhD-دوكتورانتى التىن اقىنبەكوۆا «تۇركىستان» گازەتىنىڭ تىلشىسىنە حابارلادى. 

«اباي» جۋرنالى الاش قالاسىندا (قازىرگى جاڭا سەمەي) 1918 جىلدىڭ 4 اقپانىنان باستاپ وقىرمانعا جول تارتادى. الايدا بۇگىنگە دەيىن جۋرنالدىڭ قانشا سانى شىققاندىعى جونىندە عالىمدار اراسىندا پىكىر تالاس ورىن الىپ كەلگەن ەدى. ولاردىڭ بىرقاتارى «اباي» جۋرنالىنىڭ 11 سانى عانا شىقتى دەسە، تاعى ءبىر تاراپ 12-سانى جارىق كورگەندىگىن ايتاتىن. بىراق، وسىعان دەيىن باسىلىمنىڭ №12 سانى ەشبىر جەردەن تابىلماعان. ءباسپاسوز تاريحىن زەرتتەۋشى بەيسەنباي كەنجەباەۆ «قازاق ءباسپاسوزىنىڭ تاريحىنان» اتتى ەڭبەگىندە (1950 ج): «اباي» جۋرنالى 1918 جىلدىڭ  فەۆرال ايىنان سول جىلى وكتيابر ايىنا دەيىن سەمەي قالاسىندا شىعىپ تۇردى. بارلىعى 11 سانى شىقتى»، – دەيدى. بۇنداي پىكىرلەر عالىم ق.اللابەرگەن مەن ءو.ءابديمانۇلىنىڭ ەڭبەكتەرىندە دە كورىنىس تابادى. «ال جۋرنالدىڭ 12 سانى شىقتى» دەگەن پىكىر قايتا شىققان «اباي» جۋرنالى ارقىلى 1992 جىلى وقىرمانعا تارادى. جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆ تا جۋرنالدىڭ 12-سانى شىققاندىعى تۋرالى اتاپ كورسەتكەن. سونداي-اق، عالىم باۋىرجان جاقىپ پەن قايتا شىققان «ابايدىڭ» تۇڭعىش رەداكتورى ر.مۇساۇلى جۋرنالدىڭ 12 سانى شىققان دەگەن پىكىردە بولدى. الاشتىڭ شىنايى تاريحىن قالپىنا كەلتىرۋدە ايرىقشا ۇلەس قوسقان عالىم ك.نۇرپەيىسوۆ ءوزىنىڭ «الاش ءھام الاشوردا» ەڭبەگىندە «اباي» جۋرنالىنىڭ 12 سانى عانا وقۋشىلار قولىنا ءتيدى» دەپ جازدى. ال جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ ءوزى «اباي قالاي جابىلدى؟» دەگەن  ماقالاسىندا «وتكەن 1918 جىلدىڭ  فەۆرالىنەن باستاپ «اباي» جۋرنالى  دۇنيەگە شىعىپ، ون ەكى ءنومىرى باسىلىپ، ون اي  ءومىر ءسۇرىپ توقتادى»  دەپ، جۋرنالدىڭ 12 سانى شىققاندىعىن ناقتى اتاپ كورسەتتى»، – دەيدى فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ايگۇل رامازان.

ال جۋرنالدىڭ جوعالىپ كەتكەن №12 سانىن تاپقان PhD-دوكتورانت التىن اقىنبەكوۆا: «مەن PhD دوكتورانتۋرانىڭ 1-كۋرسىندا وقيمىن. عىلىمي جەتەكشىم فيلولوگيا  عىلىمدارىنىڭ  دوكتورى،  دوتسەنت رامازان ايگۇل امىرعاليقىزى: «حح عاسىر باسىنداعى قازاق جۋرنالدارى تولىق زەرتتەلىپ بولعان جوق، وسى تاقىرىپتى الساڭ قالاي بولادى؟» دەگەن ۇسىنىسىن ايتتى. سودان «حح عاسىر باسىنداعى قازاق جۋرنالدارى: تاريحى، فۋنكتسياسى، تيپولوگياسى» دەگەن تاقىرىپقا توقتالدىق. تاقىرىپ اياسىندا زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۋرنالداردىڭ تۇپنۇسقالارىن كىتاپحانالار مەن مۇراعاتتاردان  ىزدەپ تاۋىپ، تانىسۋدان باستادىم. حح عاسىر باسىندا جارىققا شىققان باسىلىمداردىڭ بارلىعى اراب ارىپتەرىمەن، توتە جازۋدا جازىلعاندىقتان، ولاردىڭ كيريلليتساعا اۋدارىلعاندارىن تۇپنۇسقالارىمەن سالىستىردىم. زەرتتەۋ بارىسىندا 1918 جىلى «الاش» قالاسىندا (جاڭا سەمەي) جارىق كورگەن «اباي» جۋرنالىنىڭ 12-سانى تابىلماعانى انىقتالدى. ارينە، بۇل ماسەلە بەيجاي قالدىرمادى. وسىعان بايلانىستى الدىما جۋرنالدىڭ №12 سانىن تابام دەگەن ماقسات قويدىم. كوپ ۇزاماي ءۇمىتىم اقتالدى. بۇگىنگى كۇندە جۋرنالدىڭ سوڭعى №12 سانى كيريلل قارپىنە اۋدارىلىپ، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ رەكتورى عالىمقايىر مۇتانوۆتىڭ قولداۋىمەن «قازاق ۋنيۆەرسيتەتى» باسپاسىنان باسىپ، وقىرماندارعا ۇسىنعالى وتىرمىز»، – دەيدى. سونداي-اق، زەرتتەۋشى جۋرنالدىڭ №9 سانىنىڭ دا ەش جەردەن تابىلماعاندىعىن ايتادى.

100 جىلدىق تاريحى بار «اباي» جۋرنالىنىڭ №12 سانىنىڭ مۇقاباسىندا  1918  جىلدىڭ  15 نويابرىندە شىققاندىعى جازىلعان. سونداي-اق، اراب ارپىمەن باسىلعان جۋرنالدا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «ءولىپ تاۋسىلۋ قاۋپى»، ءشارىپ اقپاننىڭ  «وپاسىزدىق. بەرەكەسىزدىك» ماقالاسى، اۆتورلارى بەلگىسىز «كووپەراتسيا جايىنان»، «جۇمساۋشى جالشى» ماقالالارى، عايسا توقتاربەكوۆتىڭ «عىلىم ءتىلى تۋرالى» ماقالاسى، اباي قۇنانبايۇلىنىڭ «ەستى مەن ەسسىزدىك پارقى» اتتى قاراسوزى،  جان دەگەن اۆتوردىڭ «ساعىندىم»، ج.ا. دەگەن بۇركەنشىك ەسىمدى اقىننىڭ «كوشۋ» اتتى ولەڭدەرى جانە «ۋاق قارىز سەرىكتىگىنىڭ جالپى ەرەجەسى»، ماعاۋيا ابايبالاسىنىڭ «مەدعات-قاسىم» پوەماسىنان ءۇزىندى باسىلعان.

«اباي» جۋرنالىندا جارىق كورگەن ماقالالاردىڭ اراسىنان ءشارىپ اقپانۇلىنىڭ «وپاسىزدىق. بەرەكەسىزدىك» اتتى سىن ماقالاسى ەرەكشە  نازار اۋدارادى. ونداعى ماسەلە، جۋرنالدىڭ الدىڭعى ساندارىندا جاريالانعان  «عاشىقتىق» اتتى ادەبي شىعارماعا ارنالعان.

موماقانعا. «عاشىقتىق» دەگەن اڭگىمەنى «اباي» جۋرنالىنىڭ 7-نومىرىنەن باس­تاپ، 9-نومىرىندە اياقتادىڭىز. ءسىز جازۋىن عاشىقتىق دەپ جازساڭىز دا، ىسىڭىزدە وپاسىزدىق، بەرەكەسىزدىك كورىنەدى. سەبەبى عاشىقتار پايدا، زياندى ەسەپتەمەيدى. باستى بايلاپ الىپ جانعان وتتان، جاۋعان وقتان شەگىنبەيدى. جىگىت اكە-شەشەسىنىڭ جان ساقتايتىن مالى تۇگىلى ءوز باسىن سۇيگەنىنىڭ جانىنا بايلايدى دا، نە الادى، نە ولەدى. قىز ءhام سول. جىگىت عاشىق بولسا كۇيىندى بولماق. كۇيىندى عاشىق جىگىت بايلانسا، تاۋدى بۇزادى، تاستى جارادى، جەردى توڭكەرەدى; ماقساتىنا جەتە الماسا، ارمانىنىڭ ارتىندا ولەدى. ءبىر جاستى اۋرە قىلىپ، باسىن بايلاپ، ومىرىنە ىرىتكى قويىپ، تاستاپ كەتكەن جىگىت – ادام ەمەس. «عاشىقپىن» دەپ ءوزى ايتىپ، ايىرىلار جەرگە كەلگەندە: «ءبىر-بىرىمىزگە قوسىلۋعا تاعدىر جازباعان ەكەن» دەپ جۇرە بەرۋ بۇرىشتى اينالا بەرىپ قاراعاندا سول ورنىندا ءالى سىلەيىپ تۇرعان جاكەنتايعا قايىسپاستان، قايرىلماستان كەتۋ عاشىقتاردىڭ ءىسى ەمەس، وپاسىزداردىڭ ءىسى. ونداي جىگىتتەر كەڭشىلىكتە جانقيعىش جايتاق، تارشىلىقتا تابانسىز تايعاق، كورسەقىزار اۋەسقوي، ۋاقىتشا ءناپسىنىڭ عانا قۇلى بولادى. ءسىزدىڭ كەڭشىلىكتە جاكەنتايدى كورگەندە كوزىڭىزدى الا المايتىندىعىڭىزدى، بويىڭىزعا ءبىر بۋ پايدا بولاتىندىعى، كەتۋگە بيتتەي دارمەنىڭىز بولماي قالاتىندىعىڭىز – كورسەقىزارلىعىڭىز جاكەنتاي ەكەۋىڭىزسىز داعى ەلدىڭ سۇيگەنىنە قوسىلا المايتىن جىگەرسىز جاستار تولىپ جاتىر. مۇنداي اۋەسقويلىقپەن ىستەگەن بەرەكەسىزدىكتى ءدارىپ قىلىپ، «عاشىقتىق» دەپ جازىپ، جالعىز جۋرنالدىڭ ءۇش نومىرىنەن ورىن الدىرعانشا، «عاشىق بولساڭ بىزدەي بول» دەپ شىن عاشىقتار جازسا سولارعا ورىن بەرۋ كەرەك». (وقىعان – ج.ع)

ءدال وسى سىن پىكىردەن كەيىن اۆتورى بەلگىسىز «باسقارمادان جاۋاپ» دەگەن تاقىرىپتا كولەمدى ماقالا جاريالانادى. وندا «عاشىقتىق» ۇعىمىنا قاتىستى ءشارىپ اقپانۇلىنىڭ سىنىنا جاۋاپ قايتارا كەلىپ، قازاق كوركەم ادەبيەتىنە ءوز اسەرىن تيگىزگەن باس ادەبيەتى تۋرالى، ونداعى عاشىقتىق ۇعىمدارى جايلى تەرەڭنەن تولعاي كەلە جاۋاپ ماقالا جازادى. وندا: «عاشىقتىق» دەگەن ماقالا رەاليزم رۋحىندا جازىلعان. ول اسىرماي، جاسىرماي انىق ءومىردى سۋرەتتەگەن. انىق ءومىر ەكەندىگى كورىنىپ تۇر. موماقاننىڭ گەرويى وپاسىز بولسا تاعدىردىڭ جازعانىنا كونىپ، قىز بەن جىگىت ايىرىلىپ جۇرە بەرسە، باسىن تاۋعا-تاسقا سوعىپ، قيراتىلىپ قالماسا، بۇنىڭ ءبارى قازاق ىشىندە كوپ بولاتىن ىستەر، بۇل كوپ جىگىتتىڭ، كوپ قىزدىڭ ءمىنى قايراتسىز، تابانسىزدىقتان تاعدىر عارىپ، باتا، اتا-انانىڭ قارعىسى دەگەن سياقتى  نارسەلەردەن اسا الماي، سۇيگەنىنە بارا الماي، ءبىر جامانمەن قوسىلىپ، ءومىرى قورلىقپەن وتەتىن قازاقتىڭ قىزى از با؟ تالاي كۇيەۋىن مەنسىنبەي قاشقان قىزدار قولعا تۇسسە، تالقى كورسە، ازعىرسا، قورقىتسا، سۇيگەن جىگىتىن جەر قىلىپ كەتەتىنىن كورمەي ءجۇرمىز بە؟ قىزدىڭ تالايىن كورىپ، كوڭىلى قايتىپ، ءبىر جاعىنان ومىرلىك ىزدەگەن ماقساتىن قيماي، ءبىر جاعىنان قىسقا ءجىپ كۇرمەۋگە كەلمەي، وزىنە كومەك تابا الماي، قاپا بولىپ، جاستىقتى اقىلعا جەڭگىزگەن بولىپ قورعانىپ، ويلانىپ ءىس قىلماق بولىپ جۇرگەندە قىزىقتى شاعى ءوتىپ كەتىپ، ارتىنان وكىنىپ جۇرەتىن جىگىت از با؟ ارينە كوپ. ءشارىپ ايتپاقشى «ەكىنىڭ بىرىندە» بار. «وزگە دۇنيەنى تالاق قىلىپ، قىزدىڭ جولىندا ءولىپ قالمادى؟» دەيدى، ءشارىپ: «انىق عاشىق ەمەس، اۋەسقويلىق» دەيدى. ول قاتا. ءسۇيۋ بار، سۇيگەنىن الۋ بار. سۇيگىزەتىن جۇرەك، سۇيگەنىن قويماي العىزاتىن قايرات ەرلىك. سۇيە بىلۋگە قايراتتىڭ كەرەگى جوق. ەرەمەس كىسى دە ولە عاشىق بولا الادى; جالعىز-اق قايراتى كەم كىسى قورعانىپ، جانىن سالا المايدى; ماقساتىنا جەتۋگە تابانسىز، قاجىمالى قورقاق كەلەدى. بۇل ەكەۋى ەكى باسقا نارسە. مۇمكىن، ءشارىپ ءوزى سونداي بىربەتكەي ەر جىگىتتى ءتاۋىر كورەتىن شىعار، «ءوزىم بولسا سويتەر ەدىم» دەيتىن شىعار. بىراق جۇرتتىڭ ءبارىن ولاي ولشەۋگە بولمايدى. عاشىق بولساق، دۇنيەدە ءبىر الاپاتى ارتىق وزگەشە ادامدار بولىپ، قۇدايدىڭ جاي پەندەسى ەشكىمدى سۇيە الماي ما؟ ولاي ەمەس. عاشىقتىڭ ءبارى قاسيەتتى ادامدار سياقتى كورىنىپ، سولاردىڭ جاقسى جاعىن كورۋگە قۇلاعىمىز جامان ۇيرەنگەن. ءوز ورتامىزدىڭ ورتاشا كىسىلەرى ءبىرىن-ءبىرى سۇيگەنىن وقىساق قۇلاعىمىز توساڭسىپ، ارىندايتىن ءمانىسى سول» – دەپ ماقالانى تۇيىندەيدى. (وقىعان — ج.ع)

«اباي» جۋرنالىنىڭ بار بولمىسىن، باعدارىن جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ «ۇلتتى ءسۇيۋ»، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «ءولىپ تاۋسىلۋ قاۋپى»، مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ «الاشقا» اتتى ماقالالارى ارقىلى تولىق تانۋعا بولادى. «اباي»  جۋرنالىنىڭ ءبىرىنشى باعدارى – ۇلتتى ءسۇيۋ، ەكىنشى باعدارى – ءولىپ-تاۋسىلۋ قاۋپىنەن ساقتاندىرۋ، ياعني ءتىلدى، ءدىندى، جەردى ساقتاۋ. ءۇشىنشى باعدارى – ۇلتقا شىنايى قىزمەت ەتۋ، جابىرقاعاندا جانىنان تابىلىپ، دۇرىس جول كورسەتۋ. «اباي» باعدارىنىڭ مىقتىلىعى «الاش» باعدارىمەن ساباقتاستىعىندا، سالالاستىعىندا. العاشىندا «ابايدى – قازىعىم» دەپ شىعارعان جۋرنالشىلار، ءبىر جىل ىشىندە جۋرنالدى ۇلت رۋحانياتىنىڭ التىن قازىعىنا اينالدىردى، – دەيدى فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ايگۇل رامازان.

«ابايدىڭ» رەداكتورى جۋرنالدىڭ بولاشاعىنا ۇلكەن سەنىممەن قاراعان ەدى. الايدا، باسىلىمنىڭ 12 سانى شىققان سوڭ توقتايدى. الاشتانۋشى عالىم ايگۇل رامازاننىڭ ايتۋىنشا، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ 1919 جىلى «سارىارقادا» جاريالانعان «گازەت-جۋرنال وقۋشىلارعا» دەگەن حابارلاماسىندا: «قازاقتىڭ ءبىر گازەت، ءبىر جۋرنالى پودپيسشىگى جوقتىقتان جابىلىپ قالدى – دەپ نوۆونيكولايسكىدە شىعاتىن  ورىس گازەتىندە جازىلدى. ول ايتقانى «جاس ازامات» گازەتى مەن «اباي» جۋرنالى. بۇل حابار بەكەر: «جاس ازامات» كۇنى بۇگىنگە دەيىن  شىعىپ وتىر. قارجى جاعىنان كەمدىك كورىپ توقتاي ما دەگەن كۇدىك بولىپ ەدى. ەندى توقتاماسىن دەيمىز. ويتكەنى ومبى جاستارى ادەبيەت  كەشىنەن 1000 سوم، سەمەي جاستارى 5000 سوم كومەك جىبەرىپ وتىر. تاعى سونداي  كوتەرمەلەۋشىلەر تابىلاتىن كورىنەدى. «ابايدا» 900-دەي الۋشى بار. «اباي» ءبىرجولا جابىلعان جوق. جالعىز جۋرنالىن جاۋىپ قويىپ تىنىش وتىرۋعا وقىعان جاستاردىڭ، تالاپتى ازاماتتاردىڭ نامىسى، ۇجدانى جىبەرمەس، قايتسە دە شىعارار دەگەن ءۇمىتىمىز كۇشتى. سوندىقتان وقۋشىلار «ابايدىڭ» از كۇن توقتاپ قالعانىنا رەنجىمەۋىنە، كۇدىكتەنبەۋىن، كۇدەر ۇزبەۋىن، شىدام جاساۋىن وتىنەمىز»، – دەپ جازادى. وكىنىشكە قاراي، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ  ءۇمىتى اقتالمادى.

الاساپىران زاماندا «اباي» جۋرنالىنىڭ قارجىلاي دەمەۋشىلەرى بىرنەشە رەت اۋىسقان. باسىلىم اۋەلدە «جانار» ۇيىمىنىڭ، كەيىننەن «ۋاق قارىز سەرىكتەستىگىنىڭ» قارجىلاي قولداۋىمەن «قازاق كوميتەتى  باسپاحاناسىنان» جارىق كورەدى. اتالعان باسپاحانا سەمەيدەگى اعايىندى نىعماتۋلليندەردىڭ «ياردام» باسپاحاناسىنىڭ نەگىزىندە اشىلعان ەكەن. بۇل باسپاحانادان «اباي» جۋرنالىنان بولەك، «سارىارقا» گازەتى دە شىعىپ تۇرعان.

جۋرنالدىڭ العاشقى جازۋشىلارى: ءماننان تۇرعانباەۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ، مۇحتار اۋەزوۆ، ءسابيت دونەنتاەۆ، سەيىتباتتال مۇستافين بولدى.  كەيىننەن بۇلاردىڭ قاتارىنا عۇمار قاراشبالاسى، شاكارىم قۇدايبەرديەۆ، ماعجان جۇماباەۆ، اقىلباي ابايۇلى، ماعاۋيا ابايبالاسى، شىنجى كەرەيباەۆ، عابدوللا بايتاسوۆ قوسىلدى.

«اباي» جۋرنالىندا رەداكتسيا تاراپىنان باسىلىم ايىنا ەكى رەت شىعادى دەپ كورسەتىلگەن. الايدا، العاشقى جارىق كورگەن اقپان ايىندا قاتارىنان ەكى سانى باسىلعان جۋرنال، ونان كەيىنگى ۋاقىتتاردا ايىنا تەك ءبىر سانىن عانا شىعارىپ تۇرعان. سونداي-اق، جۋرنالدىڭ كەيبىر ساندارى 16-17 بەت، كەي ساندارى 21 بەت كولەمىندە جارىق كورگەن.

جۋرنالدىڭ ءبىرىنشى سانىندا شىعارۋشى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ «جۋرنال تۋرالى» دەگەن باس ماقالاسىن جاريالاپ: «جۋرنالدىڭ اتىن «اباي» قويعان سوڭ ادەبي جولىن عانا تۇتىنۋ كەرەك  ەدى دەر بىرەۋ. وعان ايتاتىنىمىز: اباي جالعىز عانا اقىن (ليتەراتور) بولدى دەۋگە بولمايدى. ادەبيەتىمىزگە  دە نەگىز سالعان  اباي، ادامشىلىق، تاربيە، عىلىم، ونەركاسىپ دەگەن سوزدەردى تەرەڭ ويلاپ، تەكسەرگەن دە اباي. قازاقتىڭ تۇرمىسىن، ءومىرىن، مىنەزىن ايقىن سۋرەتتەپ، كەمشىلىگىن كورسەتكەن دە اباي. سولاي بولعان سوڭ  جۋرنالدى ابايعا ارناعاندىق، ابايدى قاي جوننەن بولسىن ۇستاز قىلىپ، بەتكە ۇستاپ، جاستار شاكىرت بولىپ، سوڭىنان جۇرۋگە تالاپتانعاندىعىن كورسەتەدى»، – دەيدى. سونداي-اق جۋرنالدىڭ №3 سانىنان باستاپ الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ ءىس-ارەكەتى ۇزبەي جاريالانىپ تۇرعانى انىق كورىنەدى.

الاشتىڭ جوعالىپ تابىلعان مۇراسى «اباي» جۋرنالىنىڭ №12 سانى كىتاپ تۇرىندە جارىق كورمەك. اراب ارپىمەن تاڭبالانعان جۋرنالداعى جاريالانىمداردى فاكسيميلدى جانە كيريلل قارپىنە كوشىرىلگەن نۇسقاسىندا باسىلماق. الاش وردا وكىمەتىنىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي تابىلعان «اباي» جۋرنالىنا دا كەلەر جىلى ءبىر عاسىر تولماق. سوندىقتان دا، قۇندى دۇنيەنىڭ قازاق تاريحى مەن قازاق جۋرناليستيكاسىن زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن ۇلكەن ولجا بولارى انىق.

دەرەككوز: "تۇركىستان" گازەتى