Territoriyasy jaghynan әlemde 9-shy oryndy iyelenetin Qazaqstan ýshin úlan-baytaq dalany iygeru de ýlken problema tughyzyp jatqan synayly. Sarapshylardyng pikirinshe, búl aumaqty iygeru ýshin halyqtyng sany kem degende 60 milliondy qúrauy kerek eken. Sol sebepti de, nebәri 16 millionnyng o jaq, bú jaghynda ghana halqy bar elimizding bos jatqan jerlerine kóz alartushylar jetkilikti.

«JER KODEKSI» ShETELDIKTERDING JERDI JEKEMENShIGINE ALUYNA MÝMKINDIK BERE ME?

Territoriyasy jaghynan әlemde 9-shy oryndy iyelenetin Qazaqstan ýshin úlan-baytaq dalany iygeru de ýlken problema tughyzyp jatqan synayly. Sarapshylardyng pikirinshe, búl aumaqty iygeru ýshin halyqtyng sany kem degende 60 milliondy qúrauy kerek eken. Sol sebepti de, nebәri 16 millionnyng o jaq, bú jaghynda ghana halqy bar elimizding bos jatqan jerlerine kóz alartushylar jetkilikti.

«JER KODEKSI» ShETELDIKTERDING JERDI JEKEMENShIGINE ALUYNA MÝMKINDIK BERE ME?

Ózge emes, irgemizdegi Qytay men oghan kórshi Ýndistan syimay jatqan fermerlerin Qazaqstangha qaptatugha qúmar-aq. Al, Qazaqstan keng baytaq mekenin ózgelerge esh qiyndyqsyz bere salugha zandyq baza jasap ta qoyypty. Úzaq merzimgi talas-tartyspen 2005 jyly qabyldanghan «Jer kodeksi» boyynsha jer sheteldikterge jeke menshik nysangha berilmeydi delingen.
Alayda, ótken aptada Astanada bolghan Qazaqstan-Saud Araviyasy biznes-forumynda Auylsharuashylyghy ministrining orynbasary Arman Evniyev sheteldik investorlargha 3,5 million gektar jerdi beruge dayyn ekendikterin mәlim etken. Viyse-ministr osy aptanyng basynda «Azattyq» radiosyna bergen súhbatynda: «Auyl sharuashylyghy ministrligi byltyr jer tóniregindegi ahualdy talqygha salyp, sheteldik investorlargha jeke kәsiporynyn nemese birlesken kәsiporyn ashuy ýshin, ne bolmasa jer iygeru maqsatynda júmys istep túrghan kәsiporyngha qarajat salu ýshin jer beruge býgin dayar naqty jer paydalanushylardy anyqtaghan» deydi. Demek, byltyrghy jyldan bastap auylsharuashylyghy nysanyndaghy jerlerdi sheteldik fermerlerge beru kózdelgen. Atalghan jiynda Arman Evniyev sheteldik kompaniyalardyng Qazaqstan jerin jekemenshik retinde paydalana alatyn zandyq bazanyng barlyghyn aitqan. «Bizding zanymyz boyynsha, Qazaqstan Respublikasynyng reziydenti, yaghny zandy túlghasy retinde tirkelgen sheteldik kompaniyalargha qazaqstandyq zandy túlghalarmen birdey dengeyde qúqyqqa ie boluyna mýmkindik jasalghan» degen ol, ózining búl sózin «Azattyq» radiosyna bergen súhbatynda joqqa shygharady: «Arman Evniyev sonday-aq keybir qazaqtyng aqparattyq agenttikterining «Qazaqstannyng Jer kodeksi sheteldikterge Qazaqstan azamattarymen, zandy túlghalarymen jәne azamattyghy joq túlghalarmen teng dәrejede jerge degen jekemenshik qúqyghyn beredi» degen habarlaryn «týsinbestikke» balady.
Auyl sharuashylyghy ministrligindegi sheneunikting aituy boyynsha, sheteldikterge 10 jylgha jalgha alu qúqyghy merzimdi úzartu mýmkindigimen qosa beriledi. Biraq, Arman Evniyevting kelesi sózderi arqyly ózine qarsy shyghady: «Ózining belgili bir qatystylyghymen Qazaqstanda janadan zandy túlgha qúrghan sheteldik kompaniya is jýzinde Qazaqstannyng reziydentine ainalady da ózge de reziydentter siyaqty barlyq qúqyqtardy paydalana alady». (Súltan Han AQQÚLÚLY «Astananyng investorlargha satatyn jer kólemi Gollandiyanyng aumaghyna teng bolady», «Azattyq» radiosy, 26.05.2009 jyl).
Yaghni, sheneunikting óz sózin ózi joqqa shyghara otyryp, jogharydaghy mәlimdemesin qaytadan naqtylauy – bizding zandyq qújeattarymyzda ata-babalarymyzdyng nayzanyng úshy, bilekting kýshimen qorghaghan ata mekenin sheteldikterge op-onay saudalaugha mýmkindik bergen zandyq bazanyng barlyghyn tanytady.

QARA QYTAY QARA ÝNDISTI ALA KELE ME?

Mamyrdyng 18-inde «Qazaqstan-býgin» aqparattyq agenttigi taratyp, barlyq sheteldik basylymdar ilip әketken atalghan aqparatqa Qazaqstannyng ózinde batyl talqylaular men tújyrymdar bolmaghanymen, búl aqparat shetel baspasózin qatty qyzyqtyrghangha úqsaydy. Sheteldik, sonyng ishinde batystyq basylymdar Qazaqstannyng auylsharuashylyghy nysanyndaghy jerlerge Qytay fermerlerinen ózge eshkim kele qoyy neghaybyl degen boljam jasauda. Taghy da sol «Azattyq» radiosynyng mәlimetine sýiensek, fransuzdyq «Le Mond» gazetining 2009 jyldyng 21-sәuirindegi materialda: «Mәsele 2003 jyldan beri pikirtalas tudyruda: kórshiles Qazaqstannyng egistik jerlerin Qytaydyng jalgha aluy turaly «Chayna Deyli» gazeti taratqan aqparat Qazaqstandaghy biylikti alghashynda múny joqqa shygharugha mәjbýr etti.
Múnday joba bәribir iske qosyldy: 7 gektardan astam jer qytay-qazaq birlesken aksionerlik qoghamyna jazyldy, al 3 mynnan asa qytaylyq sharualar Qytaymen shekaralas Alakól audanyna óz egisin eguge bet týzedi» delingen.
Al, búdan bir jyl búryn, dәlirek aitsaq, 2008 jyldyng 16-sәuirinde  Ýndistannyng «CALCUTTA TELEGRAPH» basylymynda «Jer jetpey me, Qazaqstan shaqyrady» atty maqala jariyalanghan. Onda Ýndistannyng viyse-preziydenti Hamid Ansariyding Qazaqstangha sapary jayynda aityla kelip, «Qazaqstan tarapy, olardyng memleketi jerdi iygeru ýshin shetelik investorlargha 10 jylgha jalgha beretin sayasatty jýzege asyrghandyghyn aitty. Búl tek qana emeurin. Endi naqty úsynys týspey túryp, naqty joba jasaugha kirisuimiz kerek» delingen atalghan maqalada. Búl maqala «Ekonomika» gazetining shetel baspasózine sholu aidarynda 2008 jyldyng qarasha aiynda basylghan edi. Dәl osy maqalamen birge Qayrat Ámireevting «Indiysy poluchayt u nas zemli, a chto, Kazahstan uje ne prinadlejit kazahstansam?!» atty maqalasy jaryq kórdi. Onda «Qyrkýiek aiynda (2008 jyl – E. K.) Ýndistannyng «Commodity Online» atty elektrondy basylymynda «'India is worlds behind China'» («Ýndistan Qytaydan qalyp qoydy») atty Qytay men Ýndistan arasyndaghy ejelden beri kele jatqan bәsekelestik turaly Djon Rodjersting maqalasy jaryq kórdi. Ondaghy bizdi eleng etkizgeni myna bir joldar edi: «Ýndistandyqtar – auylsharuashylyghy ónimderin óndiru jaghynan AQSh fermerlerimen ghana bәsekelese alady. Biraq, ýkimet bir adamgha 18 akr jerden artyq paydalanugha rúqsat etpeydi. Búl kóptegen mol ónim ala biletin fermerlerdi yghystyryp jatyr. Pendjab fermerleri Qazaqstannan iri egistik jerlerdi satyp ala bastady» delingen. 1 akr – 0,4 gektargha ten. Ýndistan óz fermerlerining jerdi iyelenuin shektep qana qoymaydy, sonday-aq, sheteldikterding jeke menshigine beruge de baryn salyp tosqauyl qoyyp keledi. Qazaqstannyng ýndistandyq fermerlerge jer beru turaly úsynysyn alghash estigende ýndistandyq biylik iyeleri qatty tanqalghan eken. Qazir Ýndistannyng barlyq biylik salalarynda osy mәsele qyzu talqylanyp jatyr. Al Qazaqstanda búl mәselege eshkim kónil bólmey otyr. Al, qoghamnyng nazary búghan aughanda tym kesh qalyp jýrmesek iygi» dep ayaqtaghan maqalasyn.
Týiin:  Demek, «Jer kodeksinde» sheteldikterge jerge iyelik etu qúqyghyn beretin arnayy bap bolmasa da, byltyrdan beri Qazaqstannyng bos jatqan egistik jerlerin Qytay men ýndi fermerlerine jalgha berip, zandy túlgha retinde tirkelgennen keyin, jerge tolyq iyelik etuine mýmkindik beretin arnayy zandyq qújat qabyldanghan bolyp otyr. Biraq, biylikting resmy ókili Arman Evniyev birese ony joqqa shygharady, ekinshi sózinde qayta rastaydy. Yaghni, Qazaqstannyng strategiyalyq manyzy bar obiektilerining – jer qoynauyndaghy baylyqtardyng barlyghy satylyp ketkenimen qoymay, ata-babamyzdan qalghan amanat – jer de jattyng qolyna onay ótip ketui bek mýmkin.