تەرريتورياسى جاعىنان الەمدە 9-شى ورىندى يەلەنەتىن قازاقستان ءۇشىن ۇلان-بايتاق دالانى يگەرۋ دە ۇلكەن پروبلەما تۋعىزىپ جاتقان سىڭايلى. ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، بۇل اۋماقتى يگەرۋ ءۇشىن حالىقتىڭ سانى كەم دەگەندە 60 ميلليوندى قۇراۋى كەرەك ەكەن. سول سەبەپتى دە، نەبارى 16 ميلليوننىڭ و جاق، بۇ جاعىندا عانا حالقى بار ەلىمىزدىڭ بوس جاتقان جەرلەرىنە كوز الارتۋشىلار جەتكىلىكتى.

«جەر كودەكسى» شەتەلدىكتەردىڭ جەردى جەكەمەنشىگىنە الۋىنا مۇمكىندىك بەرە مە؟

تەرريتورياسى جاعىنان الەمدە 9-شى ورىندى يەلەنەتىن قازاقستان ءۇشىن ۇلان-بايتاق دالانى يگەرۋ دە ۇلكەن پروبلەما تۋعىزىپ جاتقان سىڭايلى. ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، بۇل اۋماقتى يگەرۋ ءۇشىن حالىقتىڭ سانى كەم دەگەندە 60 ميلليوندى قۇراۋى كەرەك ەكەن. سول سەبەپتى دە، نەبارى 16 ميلليوننىڭ و جاق، بۇ جاعىندا عانا حالقى بار ەلىمىزدىڭ بوس جاتقان جەرلەرىنە كوز الارتۋشىلار جەتكىلىكتى.

«جەر كودەكسى» شەتەلدىكتەردىڭ جەردى جەكەمەنشىگىنە الۋىنا مۇمكىندىك بەرە مە؟

وزگە ەمەس، ىرگەمىزدەگى قىتاي مەن وعان كورشى ءۇندىستان سىيماي جاتقان فەرمەرلەرىن قازاقستانعا قاپتاتۋعا قۇمار-اق. ال، قازاقستان كەڭ بايتاق مەكەنىن وزگەلەرگە ەش قيىندىقسىز بەرە سالۋعا زاڭدىق بازا جاساپ تا قويىپتى. ۇزاق مەرزىمگى تالاس-تارتىسپەن 2005 جىلى قابىلدانعان «جەر كودەكسى» بويىنشا جەر شەتەلدىكتەرگە جەكە مەنشىك نىسانعا بەرىلمەيدى دەلىنگەن.
الايدا، وتكەن اپتادا استانادا بولعان قازاقستان-ساۋد اراۆياسى بيزنەس-فورۋمىندا اۋىلشارۋاشىلىعى ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى ارمان ەۆنيەۆ شەتەلدىك ينۆەستورلارعا 3,5 ميلليون گەكتار جەردى بەرۋگە دايىن ەكەندىكتەرىن ءمالىم ەتكەن. ۆيتسە-مينيستر وسى اپتانىڭ باسىندا «ازاتتىق» راديوسىنا بەرگەن سۇحباتىندا: «اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى بىلتىر جەر توڭىرەگىندەگى احۋالدى تالقىعا سالىپ، شەتەلدىك ينۆەستورلارعا جەكە كاسىپورىنىن نەمەسە بىرلەسكەن كاسىپورىن اشۋى ءۇشىن، نە بولماسا جەر يگەرۋ ماقساتىندا جۇمىس ىستەپ تۇرعان كاسىپورىنعا قاراجات سالۋ ءۇشىن جەر بەرۋگە بۇگىن دايار ناقتى جەر پايدالانۋشىلاردى انىقتاعان» دەيدى. دەمەك، بىلتىرعى جىلدان باستاپ اۋىلشارۋاشىلىعى نىسانىنداعى جەرلەردى شەتەلدىك فەرمەرلەرگە بەرۋ كوزدەلگەن. اتالعان جيىندا ارمان ەۆنيەۆ شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ قازاقستان جەرىن جەكەمەنشىك رەتىندە پايدالانا الاتىن زاڭدىق بازانىڭ بارلىعىن ايتقان. «ءبىزدىڭ زاڭىمىز بويىنشا، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ رەزيدەنتى، ياعني زاڭدى تۇلعاسى رەتىندە تىركەلگەن شەتەلدىك كومپانيالارعا قازاقستاندىق زاڭدى تۇلعالارمەن بىردەي دەڭگەيدە قۇقىققا يە بولۋىنا مۇمكىندىك جاسالعان» دەگەن ول، ءوزىنىڭ بۇل ءسوزىن «ازاتتىق» راديوسىنا بەرگەن سۇحباتىندا جوققا شىعارادى: «ارمان ەۆنيەۆ سونداي-اق كەيبىر قازاقتىڭ اقپاراتتىق اگەنتتىكتەرىنىڭ «قازاقستاننىڭ جەر كودەكسى شەتەلدىكتەرگە قازاقستان ازاماتتارىمەن، زاڭدى تۇلعالارىمەن جانە ازاماتتىعى جوق تۇلعالارمەن تەڭ دارەجەدە جەرگە دەگەن جەكەمەنشىك قۇقىعىن بەرەدى» دەگەن حابارلارىن «تۇسىنبەستىككە» بالادى.
اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىندەگى شەنەۋنىكتىڭ ايتۋى بويىنشا، شەتەلدىكتەرگە 10 جىلعا جالعا الۋ قۇقىعى مەرزىمدى ۇزارتۋ مۇمكىندىگىمەن قوسا بەرىلەدى. بىراق، ارمان ەۆنيەۆتىڭ كەلەسى سوزدەرى ارقىلى وزىنە قارسى شىعادى: «ءوزىنىڭ بەلگىلى ءبىر قاتىستىلىعىمەن قازاقستاندا جاڭادان زاڭدى تۇلعا قۇرعان شەتەلدىك كومپانيا ءىس جۇزىندە قازاقستاننىڭ رەزيدەنتىنە اينالادى دا وزگە دە رەزيدەنتتەر سياقتى بارلىق قۇقىقتاردى پايدالانا الادى». (سۇلتان حان اققۇلۇلى «استانانىڭ ينۆەستورلارعا ساتاتىن جەر كولەمى گوللانديانىڭ اۋماعىنا تەڭ بولادى»، «ازاتتىق» راديوسى، 26.05.2009 جىل).
ياعني، شەنەۋنىكتىڭ ءوز ءسوزىن ءوزى جوققا شىعارا وتىرىپ، جوعارىداعى مالىمدەمەسىن قايتادان ناقتىلاۋى – ءبىزدىڭ زاڭدىق قۇجەاتتارىمىزدا اتا-بابالارىمىزدىڭ نايزانىڭ ۇشى، بىلەكتىڭ كۇشىمەن قورعاعان اتا مەكەنىن شەتەلدىكتەرگە وپ-وڭاي ساۋدالاۋعا مۇمكىندىك بەرگەن زاڭدىق بازانىڭ بارلىعىن تانىتادى.

قارا قىتاي قارا ءۇندىستى الا كەلە مە؟

مامىردىڭ 18-ىندە «قازاقستان-بۇگىن» اقپاراتتىق اگەنتتىگى تاراتىپ، بارلىق شەتەلدىك باسىلىمدار ءىلىپ اكەتكەن اتالعان اقپاراتقا قازاقستاننىڭ وزىندە باتىل تالقىلاۋلار مەن تۇجىرىمدار بولماعانىمەن، بۇل اقپارات شەتەل ءباسپاسوزىن قاتتى قىزىقتىرعانعا ۇقسايدى. شەتەلدىك، سونىڭ ىشىندە باتىستىق باسىلىمدار قازاقستاننىڭ اۋىلشارۋاشىلىعى نىسانىنداعى جەرلەرگە قىتاي فەرمەرلەرىنەن وزگە ەشكىم كەلە قويۋى نەعايبىل دەگەن بولجام جاساۋدا. تاعى دا سول «ازاتتىق» راديوسىنىڭ مالىمەتىنە سۇيەنسەك، فرانتسۋزدىق «لە موند» گازەتىنىڭ 2009 جىلدىڭ 21-ساۋىرىندەگى ماتەريالدا: «ماسەلە 2003 جىلدان بەرى پىكىرتالاس تۋدىرۋدا: كورشىلەس قازاقستاننىڭ ەگىستىك جەرلەرىن قىتايدىڭ جالعا الۋى تۋرالى «چاينا دەيلي» گازەتى تاراتقان اقپارات قازاقستانداعى بيلىكتى العاشىندا مۇنى جوققا شىعارۋعا ءماجبۇر ەتتى.
مۇنداي جوبا ءبارىبىر ىسكە قوسىلدى: 7 گەكتاردان استام جەر قىتاي-قازاق بىرلەسكەن اكتسيونەرلىك قوعامىنا جازىلدى، ال 3 مىڭنان اسا قىتايلىق شارۋالار قىتايمەن شەكارالاس الاكول اۋدانىنا ءوز ەگىسىن ەگۋگە بەت تۇزەدى» دەلىنگەن.
ال، بۇدان ءبىر جىل بۇرىن، دالىرەك ايتساق، 2008 جىلدىڭ 16-ساۋىرىندە  ءۇندىستاننىڭ «CALCUTTA TELEGRAPH» باسىلىمىندا «جەر جەتپەي مە، قازاقستان شاقىرادى» اتتى ماقالا جاريالانعان. وندا ءۇندىستاننىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى حاميد ءانساريدىڭ قازاقستانعا ساپارى جايىندا ايتىلا كەلىپ، «قازاقستان تاراپى، ولاردىڭ مەملەكەتى جەردى يگەرۋ ءۇشىن شەتەلىك ينۆەستورلارعا 10 جىلعا جالعا بەرەتىن ساياساتتى جۇزەگە اسىرعاندىعىن ايتتى. بۇل تەك قانا ەمەۋرىن. ەندى ناقتى ۇسىنىس تۇسپەي تۇرىپ، ناقتى جوبا جاساۋعا كىرىسۋىمىز كەرەك» دەلىنگەن اتالعان ماقالادا. بۇل ماقالا «ەكونوميكا» گازەتىنىڭ شەتەل باسپاسوزىنە شولۋ ايدارىندا 2008 جىلدىڭ قاراشا ايىندا باسىلعان ەدى. ءدال وسى ماقالامەن بىرگە قايرات امىرەەۆتىڭ «ينديتسى پولۋچايۋت ۋ ناس زەملي، ا چتو، كازاحستان ۋجە نە پرينادلەجيت كازاحستانتسام؟!» اتتى ماقالاسى جارىق كوردى. وندا «قىركۇيەك ايىندا (2008 جىل – ە. ك.) ءۇندىستاننىڭ «Commodity Online» اتتى ەلەكتروندى باسىلىمىندا «'India is worlds behind China'» («ءۇندىستان قىتايدان قالىپ قويدى») اتتى قىتاي مەن ءۇندىستان اراسىنداعى ەجەلدەن بەرى كەلە جاتقان باسەكەلەستىك تۋرالى دجون رودجەرستىڭ ماقالاسى جارىق كوردى. ونداعى ءبىزدى ەلەڭ ەتكىزگەنى مىنا ءبىر جولدار ەدى: «ۇندىستاندىقتار – اۋىلشارۋاشىلىعى ونىمدەرىن ءوندىرۋ جاعىنان اقش فەرمەرلەرىمەن عانا باسەكەلەسە الادى. بىراق، ۇكىمەت ءبىر ادامعا 18 اكر جەردەن ارتىق پايدالانۋعا رۇقسات ەتپەيدى. بۇل كوپتەگەن مول ءونىم الا بىلەتىن فەرمەرلەردى ىعىستىرىپ جاتىر. پەندجاب فەرمەرلەرى قازاقستاننان ءىرى ەگىستىك جەرلەردى ساتىپ الا باستادى» دەلىنگەن. 1 اكر – 0,4 گەكتارعا تەڭ. ءۇندىستان ءوز فەرمەرلەرىنىڭ جەردى يەلەنۋىن شەكتەپ قانا قويمايدى، سونداي-اق، شەتەلدىكتەردىڭ جەكە مەنشىگىنە بەرۋگە دە بارىن سالىپ توسقاۋىل قويىپ كەلەدى. قازاقستاننىڭ ۇندىستاندىق فەرمەرلەرگە جەر بەرۋ تۋرالى ۇسىنىسىن العاش ەستىگەندە ۇندىستاندىق بيلىك يەلەرى قاتتى تاڭقالعان ەكەن. قازىر ءۇندىستاننىڭ بارلىق بيلىك سالالارىندا وسى ماسەلە قىزۋ تالقىلانىپ جاتىر. ال قازاقستاندا بۇل ماسەلەگە ەشكىم كوڭىل بولمەي وتىر. ال، قوعامنىڭ نازارى بۇعان اۋعاندا تىم كەش قالىپ جۇرمەسەك يگى» دەپ اياقتاعان ماقالاسىن.
ءتۇيىن:  دەمەك، «جەر كودەكسىندە» شەتەلدىكتەرگە جەرگە يەلىك ەتۋ قۇقىعىن بەرەتىن ارنايى باپ بولماسا دا، بىلتىردان بەرى قازاقستاننىڭ بوس جاتقان ەگىستىك جەرلەرىن قىتاي مەن ءۇندى فەرمەرلەرىنە جالعا بەرىپ، زاڭدى تۇلعا رەتىندە تىركەلگەننەن كەيىن، جەرگە تولىق يەلىك ەتۋىنە مۇمكىندىك بەرەتىن ارنايى زاڭدىق قۇجات قابىلدانعان بولىپ وتىر. بىراق، بيلىكتىڭ رەسمي وكىلى ارمان ەۆنيەۆ بىرەسە ونى جوققا شىعارادى، ەكىنشى سوزىندە قايتا راستايدى. ياعني، قازاقستاننىڭ ستراتەگيالىق ماڭىزى بار وبەكتىلەرىنىڭ – جەر قويناۋىنداعى بايلىقتاردىڭ بارلىعى ساتىلىپ كەتكەنىمەن قويماي، اتا-بابامىزدان قالعان امانات – جەر دە جاتتىڭ قولىنا وڭاي ءوتىپ كەتۋى بەك مۇمكىن.