Anar Fazyljan, A.Baytúrsynov atyndaghy Til bilimi instituty diyrektorynyng orynbasary:

— Japoniyadaghy «Nikko» zertteu ortalyghynyng preziydenti Moriatu Minato Qytayda ómirge kelgen. Óte erte uaqytta әke-sheshesimen Japoniyagha qonys audarghan. Sodan beri qytay tilinde sóilemegen eken. Aragha birneshe jyl salyp, Qytaygha issaparmen keledi. Senesiz be, Qytaygha kelgende ol kenetten qytaysha sóilep ketken. Aynalasyndaghy adamdar tang qalghan. Bala eng birinshi qay tilde sóilese, qay tilde tili shyqsa, sony ómir boyy úmytpaydy eken. Al biz mektepti qoyyp, balabaqshadaghy tili әli shyqpaghan balalargha ýsh tilde bilim berudi, dýniyeni tanytudy bastap kettik. Ghalymdar da «óz tilin jetik mengergen adam ghana ózge tildi jetik mengeredi» deydi. Búghan sizding kózqarasynyz qalay?

Kóptildilik memlekettik tilge qyzmet etui tiyis!

— Biz osy mәseleni zerttedik, biraq ony sonyna jetken irgeli zertteu dep esepteuge bolmas, degenmen ataqty psiholingvist J.Piaje, әigili psiholog L.Vygotskiy, neogumbolishyl tiltanushy L.Vaysgerber siyaqty psiholingvistikadaghy, sóileu psihologiyasyndaghy enbekterimen әlemge tanymal bedeldi ghalymdardyng izdenisterinen kóp nәrse týidik. Búl mәseleni nege baylanysty qaradyq deysiz ghoy? Jasyratyny joq, qazir bizde ýshtildilik resmy týrde engizilip ketti. Búl turaly eng alghash 2004 jyly aityldy. Qazaqstanda bilim beru jýiesine jalpy ýsh tildi engizuimiz kerek dep aityla bastaghan alghashqy kezende búl mәselemen bizding qoghamda kóbine orystildi ghalymdar ainalysty. Olar Europadaghy, Reseydegi polilingvizm, kóptildilikti resmy qoldau jobalary keremet paydaly dedi. Sonda oilanyp qaldym: olardaghy dominant tilder, yaghny Europa elderining resmy tilderi men Reseyding memlekettik tili — orys tilining ahualy men bizdegi memlekettik til — qazaq tilining ahualy birdey me, әriyne, birdey emes, olay bolsa, biz búl elderding kóptildilik tәjiriybesine búljytpay sýienuimiz dúrys pa? Osy súraqtyng jauabyn tabu ýshin ýshtildilikke baylanysty izdenisterge barugha tura keldi.
Búl mәsele 2007 jyly taghy bir qyrynan qarastyryldy. Sol kezde Elbasynyng Joldauynda «últtyq iydeya», «ýshtúghyrly til mәdeny jobasy» degen mәsele kóterildi. Últtyq iydeyanyng tiltanymdyq negizderi boyynsha bizding Institut ýlken zertteuler seriyasyn úsyndy. Sóitip, grant útyp aldyq. 2007 jyldary әlemdik sayasatta mulitiymәdeniyettilik basymdyq alghan kez edi, sondyqtan tildik aluandyq turaly izdenisting birde-biri oghan soqpay ketpeytin edi. Qoghamnyng últtyq iydeyasyn tabu ýshin sol qoghamnyng qúramyn biluing kerek. Qazirgi jahaniyatta birneshe úsaq mәdeniyetten qúralghan qogham týri basym. Sondyqtan kóptildi qoghamnyng negizinde jatqan mulitiymәdeniyet degen qúbylysty zertteuge tura keldi. Mulitiymәdeniyettilik, bir jaghynan, týrli mәdeniyet ókilderinen qúralghan qoghamdy sipattaytyn úghym bolsa, ekinshi jaghynan, sol qúbylysqa jauap beretin memleketting sayasaty degendi de bildiredi. Ózim tiltanushy bolghandyqtan, bәlkim, mening búl sayasy qúbylysqa qatysty zertteuim sayasattanushylar, mәdeniyettanushylar ýshin asa bir qúndy kórine qoymas. Áytse de tildik problemalardyng syryn ashu ýshin, últtyq biregeylik degen úghymnyng qúrylysyn anyqtau ýshin qoghamnyng qúrylysyn bilu kerek bolghan son, kópmәdeniyettilikti qarastyrugha tura keldi. Bizding qogham da mulitiymәdeny qogham. Sóitip, mulitiymәdeny qoghamnyng tipterin, týrlerin izdedim. Qazaqstanymyzdyng qanday mulitiymәdeniyet tiypine, onyng ishinde qanday týrine jatatynyn anyqtaugha talpynys jasadym. Bizding sayasat osy ózimizge tәn erekshe kópmәdeniyettilikke layyqty sayasat pa, joq әlde ony eskermeytin olqylyqtar bar ma, sony qarastyrdyq.
Etnikalyq negizdegi mulitiymәdeniyet bar jerde kóptildilik te jýredi. Sodan song jer-jerdegi kóptildilikti salystyryp qaradyq. Sóitip, ýshtildi bilim beru jýiesi jәne mulitiymәdeniyet túrghysynan últtyq biregeylikti qalay saqtaymyz, nyghaytamyz degen mәseleni zerdeledik. Álemde bir ghana tilde sóileytin, bir ghana últtan qúralghan qogham joq. Bir ghana últtan qúralghan qoghamnyng ózinde birneshe iri әleumettik toptan túratyn sayasy ambisiyalary bar birneshe toptar shyghady. Nemese, sayasy ambisiyasy bolmasa da, odan mәdeny yqpaly kýshti әleumettik top bólinip shyghady. Sóitip, mәdeny jaghynan aluantýrlilik payda bolady. Europa memleketteri bolsyn, basqa kez kelgen memleket bolsyn, óz elindegi kóptildilikti qoldaghany da, qoldamaghany da kóptildilikti bir-aq baghytta ghana ústaytyny anyqtaldy: kóptildilikting qúramyndaghy komponentter negizgi tildi bayytugha qyzmet etedi. Qanday memleket bolsa da bәribir negizgi últtyq til bolady. Ol qoghamdyq-әleumettik, sayasy ómirde dominant, yaghny ol basym til bolady. Keybir elde ony memlekettik til, endi birinde resmy til deydi. Qarapayym sózben basty til deyikshi, sonda kóptildilik basty tildi bayytugha qyzmet atqarady eken jәne solay bolugha tiyis eken.
Europadaghy Shvesariya nemese Kanada siyaqty memleketterding jaghdayy basqashalau. Ol jerdegi mәrtebesi salystyrmaly týrde alghanda teng týsetin kóptildilikting sebebi kantondarynda sayasi, mәdeny pozisiyasy dengeyles birtildi etnoújymnyng lokalidy (oqshaulanyp) otyrghanymen baylanysty. Mysaly, qatelespesem, Shvesariyada 4 til resmy til bolyp sanalady. 4-ining de sayasy mәrtebesi birdey. Fransuz tildiler shoghyrlanyp, bir kantonda, aghylshyn tildileri de solay otyr. Bәlkim, osy uaqytta olar integrasiyalanghan da shyghar. Biraq múnday kóptildilik Shvesariyadaghy resmy tilding qay-qaysysy ýshin de qauipti emes. Sebebi aghylshyn, fransuz, nemis tili — gomogendi tilder. Olar bir dinning ainalasynda damyghan, bir hristian órkeniyetining tilderi. Barlyghynyng aitylym-jazylymy basqa bolghanymen, ortaq leksikasynyng týbiri bir. Qyrghyz, qazaq, ózbek jinalyp alyp sóilessek, bir-birimizdi týsinemiz ghoy. Sol siyaqty barlyghy birtekti, sondyqtan bir til basymdyq alyp ketip jatsa, basqalaryna aitarlyqtay núqsan keltirmeydi. Óitkeni olardyng týp-tórkini, tamyry bireu bolghanymen qosa, zamanauy europalyq mәdeniyet ýlgisi jaghynan da bir: birdey kiyinedi, birdey oilaydy, dýniyeni birdey tanidy. Arasynda azdaghan aiyrmashylyqtar bolady, әriyne. Onday aiyrmashylyq bolmasa, últ bolmaydy ghoy. Tura solardyng sayasatyn alyp kelip bizge kóshirgen dúrys pa? Bizding jaghdaydaghy kóptildilikte basqasha sayasat kerek. Qazaq tili — týrki órkeniyetining jauhary, islamy qúndylyqtarmen bayyghan til. Orys tili — pravoslaviya qúndylyqtaryn dәriptegen til. Pravoslaviyanyng negizinde kirill jazuy shyqqan. Al aghylshyn tili hristian dinining katoliyk, protestanttyq baghytyndaghy qúndylyqtardyng jarshysy bolghan, qazirgi kezdegi batystyq órkeniyettin, tipti jahaniyattyng tili. Árqaysysynyng shyghu tórkini de, ózeginde jatqan pragmatikasy da әrtýrli.

Balany aldymen ana tilimen nәrlendiru kerek

— Aynalyp kelgende din manyzdy ról oinaydy deysiz ghoy?
— Adamzat tarihyna qarasaq, miftik sanadan keyingi úzaq «dәuirde» diny sana ghylymy sananyng qalyptasuyna deyin saltanat qúrghany belgili ghoy. Din memlekettik basqaruda zor ról atqardy. Din barlyq salany basqarghan kezendi adamzattyng barlyq qoghamy basynan ótkerdi. Sondyqtan dinsiz jazu tarihyn tolyq týsine almaysyz, jazudyng barlyghy sol kezde shyqqan. Biz dintanushy emes, tiltanushy retinde aitamyz.
Sonymen, Qazaqstanda kóptildilikting ózindik modelin jasau kerek. Bizdegi mulitiymәdeniyet te ózinshe, erekshe bolu kerek. Mulitiymәdeniyetti memlekettik sayasattyng basym baghyty dep qabyldaghan bir ghana memleket — Kanada. 2004 jyly mulitiymәdeniyet barlyq memleketting basym baghytyna ainaluy kerek dep BÚÚ-nyng jinalystarynda aityldy. Sóitip, ony 2009 jyly toqtatty. Mulitiymәdeniyettilikting eki maghynasy bar, bireui obektivti qúbylys atauy — bir qoghamdaghy týrli mәdeniyetterding boluy. Ekinshisi — soghan qatysty qabyldanghan resmy sayasat. Mulitiymәdeniyettilikting sayasy ústanym retindegi týrleri kóp, qatang radikaldy mulitiymәdeniyet, liyberaldy mulitiymәdeniyet. Bizdiki búlardyng eshqaysysyna jatpaydy. Bizding kenistiktegi әrtýrli mәdeniyetterding qalyptasuynyng tarihy sebepteri basqalarmen birdey emes. Etnostarymyzdyng bir-birimen araqatynasy da erekshe fenomen. Sondyqtan shetelding tәjiriybesine sýiene beruge bolmaydy. Bizge óz miymyzben oilanu kerek. Qazaqstandyq kópmәdeniyettilikti sayasy jýiede, әleumettik kenistikte óz últtyq mýddemizge qaray qalay úiymdastyryp, basqaramyz, sәikesinshe kóptildilikti qalay engizip, mýddemizge júmys jasatamyz degen mәselede әli oilanu kerek. Aghylshyn tili kerek, orys tili kerek, biraq ony qalay qazaq tilining mýddesine qalay júmsaymyz? Kóptildi bilim beru jýiesining modelin tandaghanda óz tilimizge núqsan keltirip almaymyz ba degen mәseleni múqiyat oilanu kerek. Sebebi bizding tilimizding ahualyn Qazaqstandaghy bilim beru jýiesine engizbekshi bolyp otyrghan qazirgi kóptildilik komponentindegi orys tilinin, aghylshyn tilining ahualymen salystyrsaq, olardan әldeqayda tiyimsiz pozisiyada túrghanyn kóremiz.
Mәseleni osy túrghydan qarastyra kele myna problemagha tap boldym. Mysaly, balany shet tiline oqytqan kezde qay jastan bastau kerek? Internet kenistiginde de, әlemdik zertteulerde de ghalymdar ekige bólinipti. Birinshi jaqtyng ústyny mynaday: «qazirgi zaman balasy men búrynghy zaman balasyn salystyrugha bolmaydy. Qazirgi zamannyng qorshaghan ortasy týgel ózgergen, bәri tehnikalanghan bala soghan iykemdeledi. Tua salyp, tehnika tilin iygergen bala ózge tildi onay ýirenip alady.
Býgingining balasy jana tehnikamen týrli operasiyalar jasaudy tili shyqpay túryp bilip alady. Búrynghy baladan oilau jelisi mýlde basqa. Sondyqtan ony dúrys paydalanyp, ýiretse, kez kelgen tildi oqytugha bolady. Birneshe tildi bala kezinen erterek ýiretken jaqsy, eki jasynan, tipti bir jasynan ýiretu kerek» dedi. Ekinshi top balagha óz ana tilining býkil qúrylymdyq jýiesin sanasyna әbden ornyqtyrmayynsha, ózge tildi ýiretuge bolmaydy deydi. Qaysysyniki dúrys dep basym qatty. Saralap qarasam, birinshi pikirdi ústanatyndardyng bәri men aitqan kantondardan túratyn, birtekti mәdeniyetten túratyn memleketten shyqqan, sol jerdegi jaghdayatty zerttegen ghalymdar eken. Basym kópshiligi solar. Al «óz ana tilin aldymen iygerip alu kerek» degender bizdiki sekildi ózining tól etnikalyq territoriyasynda túryp jatyp, syrtqy sayasy sebeptermen basqa mәdeniyettermen aralasugha múqtaj, mәjbýr bolghan qoghamnan shyqqan ghalymdar eken. Mysaly, Europada mynaday prinsip bar. Balagha eki tildi ýiretu ýshin «bir ata-ana, bir til» deydi, әkesi balamen kishkene kezinen bastap tek qana aghylshyn tilinde, al anasy fransuz tilinde ghana sóilesedi. Sóitip, bala shataspaydy.
Al bizding әleumettik ortada múnday әdisti jappay qoldanu qiyn. Sóitip bala mektep, balabaqshada jýiesiz týrde eki, tipti ýsh tildi arnayy jýieli týrdegi «kýshtep» ýiretuding qúrbany bolady. Onyng qatpaghan sanasyna dýnie turaly týsinik birese óz ana tilinin, birese dybystyq-intonasiyalyq jýiesi mýlde bólek orys ne aghylshyn tilining kanaly arqyly kelip qúiylady. «Jartykesh tildilik (poluyazychiye) degen qúbylys iyeleri osydan shyghady. Bala kishkene kezinen 2-3 tildi jýiesiz qabyldaytyn bolsa, onda ol jartykesh tildi túlghagha ainalady. Mysaly, mening qyzym qazir 1 synyptan ýsh tildi de jeke pәn retinde oqyp jatyr, bylay sóileytindi shygharypty: «U menya qasymda boyym bar» deydi. «U menya» oryssha, «qasymda» qazaqsha, «boy» aghylshynsha bala degen sóz. Sosyn men «mening boyym bar» dep aityp túr eken dep oilap, «iyә, sening boyyng bar, boyyng ósedi» dedim. Sóitsem, qyzym týk týsinbeysing dep ózimdi týzedi. «Boy» degen «malichiyk» dep, ol sózding oryssha atauyn berdi. Sonda ol «malichiyk», «boy», «bala» degen ýsh sózding qaysysy onyng ana tilining birligi ekenin ajyrata almay jatyr. Mine, ýshtildi jartykesh tildik túlghanyng alghashqy belgisi osy, saldary turaly oilansam, qauipter kóp. Al Europada birneshe tildi ýiretu ýshin әkesi bir til, sheshesi bir tildi sóilep ýiretedi. Sonda ol jartykesh emes, eki tildi túlgha bolyp qalyptasady eken. Búl әdisting de osal tústaryn kóp aityp jatyr qazirgi ghalymdar.
Osyny oilana kele, biz úrpaghymyzdy tól mәdeniyetting ókili retinde bizding últtyq biregeylikti saqtaytyn, damytatyn, jetildiretin túlgha retinde tәrbiyelegimiz kelse, onda qalayda onyng basynda ana tilining jýiesi qalyptaspayynsha, shet tilin oqytpauymyz kerek eken degen qorytyndygha keldim. Osy pikirdi aitqan kezde opponentterim «siz shet tiline qarsysyz», «qazaqtyng damuyna qarsysyz» dedi. Shyn mәninde olay emes, shet tilin oqytu kerek, ýiretu kerek, kerisinshe shet tilin iygertu ýshin kerek shara osy — ana tilin aldymen tolyq iygertip alu, sonda basqa til ana tilining jýiesine proeksiyalanyp týse qalady, ony iygerip alu onay bolady. Qazirgi zamanda bizge tek qazaq tilin bilip sapaly ómir sýru әste bolghanymen, orys, aghylshyn tilinde de sóileu qoghamdyq kapitalymyzdy arttyratyny sózsiz. Qazir aqparatty orys tilining kenistiginen alyp otyrmyz. Óitkeni «donor» kenistik ol. Dýniyedegi býkil aqparat aghylshyn tilinde bolghanmen, dәl qazir birden qazaqshalap ala almaysyn. Óitkeni sende ony aludyng qúraly da, kanaldary da joq әzirshe. Qazaqstanda aghylshyn tilinde sóileytin mamandar da tapshy. Bizding qogham ekitildi. Kenestik kezeng ghana emes, tәuelsizdik dәuirdegi úrpaq ta ekitildi. Búl da payda kóretin túsymyz. Alayda til ýiretuding joldaryndaghy olqylyqtar saldarynen tútas bir úrpaqtyng sanasynda ana tilining qalyptasyp, ornyghu prosesine núqsan keltirip almauymyz kerek. Sebebi búl prosess bala sanasynda últtyq biregeylikting qalyptasuymen órile baylanysa jýredi, Mysaly, J.Piaje degen psiholingvist ghalym: «Balanyng sanasynda 9-12 jas aralyghynda ózining últtyq biregeyligi qalyptasady» deydi. Últtyq biregeylik o basta psihologiyalyq qúbylys retinde tanylghan: túlghanyng ózin bir jaghdaygha, qauymdastyqqa, újymgha telui. Ózin bir nәrsening ókili, mýshesi sanau, jaqtaushysy retinde tanu. Mysaly, bala dýniyege kelgen son, ózining kim ekeni turaly oilana bastaydy. Sóitip, 9-12 jasynda ózining qay últtyn, mәdeniyetting ókili ekenin týsinedi eken. Onyng sony týsinuine әser etetin nәrse — eng aldymen tili, ortasy, qoghamy. Mysaly, ýide atasy-әjesi, ata-anasy orys tilinde sóilep jýrse, bala ózin oryspyn dep tanuy әbden mýmkin. Onday da faktilerdi anyqtaghan ghylymy tәjiriybeler bar.
Últtyq biregeylik degen nәrse ghalymdardyng zertteuinshe ýsh negizden túrady. 1) Genetikalyq biregeylik, 2) mәdeny biregeylik, 3) tildik biregeylik. Mәselen, túlgha ózin qazaq últynyng ókilimin dep tanuy ýshin genetikalyq jaghynan әke-sheshesi qazaq boluy kerek. Mәdeniyet jaghynan «Assalaumaghaleykum!» dep qol berip amandasuy kerek, otyrysy, jýris-túrysy, ózgelermen qarym-qatynasy qazaq mәdeniyetinde ústanymdargha sәikes bolu kerek. Tildik biregeylikke kelgende, qay tilde sóilese, sol últtyng ókili bolady. Osy ýsheuining qaysysy manyzdy komponent degende ghalymdar mynaday faktilerdi keltiredi. Mysaly, shyghu tegi, mәdeniyeti sol últqa tәn, biraq tili basqa bolsa, onda múnday adam óz últymen biregeylene me? Keybireuler «mening әkem qazaq, sheshem qazaq, qazy-qarta jeymin» deydi, biraq ýide oryssha sóilesedi. Sonda ol adam qazaq últymen biregeylene ala ma? Tolyqqandy biregeylene almas, bәlkim jartylay biregeylener. Sóitip, ghalymdar mynaday qorytyndygha kelgen: últtyq biregeylikting komponentining ishindegi eng әmbebaby, eng manyzdysy, tiregi — tildik biregeylik. Qay tilde sóilesen, qay tilde oilasan, sol tildi jasaghan últtyng ókili bolyp sanalasyn. Bala óz últymen biregeylenu ýshin 9-12 jasqa deyin ana tilinde sóileu kerek. Lev Vygotskiy — sóz psihologiyasyn zerttegen ghalym. Ol da «balanyng basynda til jýie bolyp qalyptasady». Qújattar fayl-fayldarda, papki-papkide túrghanday tilding býkil jýiesi retpen balanyng sanasyna tuuy kerek. Ol — belgili bir jas aralyghynda jýzege asatyn ýderis. Intonasiyalyq-dybystyq jýie eng birinshi bolyp qalyptasady. Intonasiya men dybystar arqyly ol sózderdi, emosiyalardy qabyldaydy. Mysaly, tәjiriybe barysynda jaqsy sózdi jaman intonasiyamen aitqan bala jylap qalghan, kerisinshe, jaman sózdi jaqsy intonasiyamen aitqanda bala mәz bolghan. Demek, balanyng sanasynda aldymen intonasiya men dybystar jýiesi qalyptasady. Dybystardan qúralghan sózding semantikasy sodan song qalyptasady. Sóitip, morfologiyalyq, sózjasamdyq, grammatikalyq jýie de óz jýiesimen ornyghady. Tilding qalyptasu kezeni 8-12 jas deydi L.Vygotskiy. Sóitip, osy ýderis barysynda balagha basqa til jýieli týrde kýshtep ýiretilip, kiriktirilse, onyng jartykesh tildik túlgha bolu qaupi zor deydi.

Tilinnen aiyrylghanyng — adamsýigishtiginnen aiyrylghanyn

— Ana tildi saqtap qalu ýderisi keybir arab memleketterinde de jýrip jatyr. Býginge deyin ol eldi Qúran týsken bay til dep tanydyq. Aghylshyn tilin biluge úmtylu, aghylshyn tilin bilmegendi kemsitu arabtarda da bayqalady. Mәsele ghylymda sekildi. Ghylymnyng tili qay til bolsa, sol tilding әleueti joghary bolar. Ózinizge mәlim bolghanday, bizde naqty pәnderdi aghylshyn tilinde oqytudy qolgha alyp jatyr. Bolashaqta qazaq ghylymynyng tili aghylshyn tili bolmay ma? Ghylymy sintaksis tilinen (qazaq tili) ghylymy dissertasiya qorghaghan ózimizding ghalymdardy bilemiz.
— Maghan óz tilinde sóilemeytin keybir myqty tanystarym, «saghan qazaq tili nege kerek, aghylshyn tilin bilsen, kóp aqparatqa qol jetkizesin, qanshama keremet dýniyelerdi tanyp bilesin. Ol — ghylym tili. Nemis te, japon da aghylshyn tilinde jazyp jatyr. Al bizding til bolashaqta kimge kerek» deydi. Sol kezde salyng sugha ketip, oilanyp qalasyn. Miymnan býkil qazaq tilin alyp tastap ómir sýruim qalay bolar eken dep elestetip kórdim. Qiyalymnyng mýmkindigi jetkenshe obektivti jaghdaydyng qalay bolaryn elestettim. Onsha mәz emes, tipti qiyn bolyp kórindi. Sebebi onda men batystyng adamy bolady ekenmin, europasha kiyinem, europasha jýrem, túram. Ýige kelgen adamgha otyr dep aitpaymyn. Beymezgil uaqytta kelse, esik auzynan shygharyp salam. Olarda mәdeniyet solay ghoy. Shaygha keliniz degende tek qana shay berem. Qazaqtar shaygha keliniz deydi de, et beredi. Sóitsem, mәsele tilde ghana emes eken. Mysaly, myna jaryq dýnie bәrimizge ortaq. Alla Taghala seni osy dýniyege keltirip, ómir sýrgizdi. Endi sen ol dýniyeni tanisyn. Men búryn adamdar dýniyeni barlyghy birdey tanidy dep oilaushy edim. Sóitsem, adamdardyng barlyghy dýniyeni birdey tanymaydy eken. Adamdar qay tilde sóilese, sol til arqyly dýniyeni tanyghan son, olardyng da tanymy últyna qaray әrtýrli bolady eken. Mysaly, «qayyn» sózin aitqanda qanday assosiasiya payda bolady? Sende qanday oy payda boldy «qayyn» degendi estigende?
— M. Maqataevtyng «Japyraq jýrek jas qayyny» esime týsedi.
— Qayyng dese, maghan «jalghyzdyq» elesteydi. «Berik, myqty aghash» elesteydi. Biraq «әiel» degen assosiasiya tuyndamaydy. Al orys últyna «berezka» desen, olardyng sanasynda eriksiz «nәzik әiel» degen assosiasiya tuady. Mysaly, men Botagóz desem, qazaqtar kózi móldiregen súlu qyzdy elestetedi. Al orysqa baryp «verblujiya glaza» desem, ólse de súlu qyzdy elestetpeydi. Orysqa «zelenoglazaya» desem, kóz aldyna әdemi qyzdyng beynesi kólbendeydi. Al qazaqqa «kók kóz qyz» desem, súlu qyzdy elestetpeydi ghoy. Kózi túzday eken dep jaqtyrmaydy. Búl — tilding qúdireti. Til degenimiz anannyng jatyry sekildi. Sen sodan qorek alasyn. Sen sol qorekpen dýniyeni tanisyn. Múny lingvistikada jýieli týrde birinshi zerttegen nemisting ghalymy Gumbolit aitqan. Sonan keyin onyng shәkirtteri L.Vaysgerberler aitqan. Olar: «biz óz taghdyrymyzben ómir sýrip jatyrmyz dep oilaymyz. Shyn mәninde olay emes. Biz qay tildik qauymdastyqqa qarasaq, sol tildik qauymdastyqta sóileytin til bar, sol tilding ózindik taghdyry bar, biz sol taghdyrdyng ishinde jýrmiz. Bizdi qayda aparatynyn bilmeymiz» deydi. Mine, osynday zertteulerden keyin nemisterding ekonomikasy da kóterilip, lingvoekonomika degen ghylym salasy da Germaniyada jaqsy damyghany belgili. Sebebi búl zertteuler jemisin berdi, til arqyly Otandy sýidi ýiretken son, ekonomikasy da kóterilgen. Eger biz de әlemge tanylyp, ekonomikamyzdy kóteremiz desek, basqa tilmen, basqa mәdeniyetpen eshqayda bara almaytynymyzdy týsinuimiz kerek. Sen óz tilinmen, óz mәdeniyetinmen ghana kórinesin. Mysaly, qazaq tilinde aqparat az, al orys tilinde aqparat kóp dep, orystildi bolyp kettim delik. Balamdy da orys mektebine berdim delik. Sonda men kimmin? Men óz anamnyng jatyrynan ketip qalghan adammyn. Ózgening mәdeniyetine jol tartqan adammyn. Men orystyng mәdeny kenistigine ózindey bop sine almaymyn, olar meni qabyldamaydy. Qabyldasa da, men onyng periyferiyasynda jýrem. Ivangha men kerek emespin ghoy. Onyng ózining myng Ivany bar. Djongha da kerek emespin, onyng da ózining myng Djony bar. Men olardan suyrylyp shyghyp algha shyqsam da, jalghyzbyn. Mәselen, AQSh-ta jan-jaqtan kelgen týrli últ ghalymdary kóp. Ghylymdy damytady, biraq olardyng enbegi óz últynyng mәdeniyetin emes, aghylshyntildi kenistikting mәdeniyetin damytady. Ózderi sol mәdeny kenistikting ókili bolady. Sol kenistikke qyzmet etedi. Sóitip, óz etnotildik qauymynan ajyraydy. Tipti solay bolghan kýnde de, ol komfortta ómir sýredi, kóligi, ýii, jan raqatyna qajetting bәri bolady. Shetelding bir damyghan, jayly qalasynda túrady, túrmysynda bәri jaqsy bolady, biraq ol óz mәdeny kenistigine ghana tәn ghajayyp qúndylyqtarynan aiyrylady. Sol jaghynan qarap otyrsaq, qazaq tilindegi, qazaq tili arqyly dәripteletin basty qúndylyq adamsýigishtik eken. Qazaq mәdeniyeti — adamsýigish, ómirsýigish mәdeniyet. Ózing kóz aldyna elestetshi, sen adamsýigishtiginnen aiyrylyp qaldyn. Onday ómir saghan kerek pe? Qazir saghan adamdy sýy, ómirdi sýy kerek emes shyghar, biraq jayly ómirdi ansap jýrip, jalghyz qalghanda týsinesing osynyng bәri beker bolghanyn dep oilaymyn. Kez kelgen tilding ózindik artyqshylyghy, adamgha beretin qasiyeti bolady. Jasyratyny joq, tilderding bәri Allanyng jaratqany. «Últtar men úlystardy birin-biri tanuy ýshin jarattym» degenge sayatyn sýre bar Qúranda. Kez kelgen tilding qasiyeti bar, sol tilding iyesi qylyp jaratty ma, sol tildi bilip, sol tilge qyzmet etu kereksing dep oilaymyn. Ol tilden ketting be, Úly programmany búzasyn. Mine, tilding genetikalyq kody osynda dep oilaymyn. Ony búzsan, taghdyryng da ózgeredi. Qazaq tilin damytqymyz kelse, biz óz tilimizdi jaqsy kóruimiz kerek te, ony jaqsartugha júmys jasauymyz kerek. Myna jaqtaghy til jaqsy eken, odan kóp nәrse ýirenuge bolady eken dep ana tilinen qol ýzip ketip qalsaq, onda búl әlsizdigimizding belgisi.
— Balamnyng tili ana tilinde shyqqanyna quandym. Biraq búl quanysh emes, beysharalyq. Sen ózing qazaqsyn, al balannyng tili qazaqsha shyqqanyna quanasyn. Bir kýni Aqseleu Seydimbek aghamyzdy oqyp otyrsam, sol kisining de basynan osynday jaghday ótipti. Auylgha baryp, qazaqsha ýirenip kelgen nemeresine quanady. Ýlken úlym beske tolady. Balabaqshada aghylshyn tilin oqyp jatyr. Bizde dominantty til — qazaq tili. Biraq balamnyng kókiregin keneytu ýshin qazaq tildegi kitaptar, qazaqsha resurstar, qazaqsha mulitfilimder kerek. Lәila Súltanqyzy «Tәrbiyeni «Balapangha» artyp qoiygha bolmaydy, onymen ata-ananyng ózi ainalysuy kerek» deydi. Óte dúrys aitady. Óskeleng úrpaqqa qajetti resurstardy qaydan alamyz?
— Qazaq tilin damytugha memleketten basqa eshkim qarajat bergen joq. Bermeydi de. Óz basym tilge qoldau súrap barmaghan jerim joq. Men sekildi qanshama adam bar. Bәri solay aitady. Biznes múnday demeushilikke әli pisssippp jetilgen joq. Bizde memleketke patrenalistik qatynas kýshti. Memleket sening qúddy bir әkeng siyaqty. Balang auyryp qalsa, memleket kinәli, qazaq tilin bilmey qalsang da memleket kinәli. Kenes ýkimeti kezinde solay oiladyq, óitkeni solay tәrbiyeledi. Qazir ózimiz tirshilik isteuimiz kerek qoy. Resurs joq bolatyny týsinikti. Siz tilden diviydent ala almaysyz. Qazir jahandyq zaman, bir sәttik paydanyng zamany. Adamdar bir jerge aqsha qúng ýshin ony eki ese qylyp qaytaryp aludy kózdeydi. Til — dereu tabys týspeytin, biraq úzaq jyldan song ýzbey tabys beretin, aqyldy investisiyanyng nysany. Ony týsinuge otandyq investordyng aqyly jetpey jatyr. Búl — problema. Bizding biznes te, elita da, sayasy elita da bar. Búl — solardyng problemasy. Dәl osy qazir ne isteu kerek ekenin әli bilmeymin. Biraq bolashaqqa senemin, erteng qazaqtildi balalardyng ishinen alpauyttar shyqsyn desek, qazirden bastap balamyzdy qazaqsha tәrbiyeleuimiz kerek. Eshkim jeti atasynan bay bolmaydy, qaydan bilesiz, mýmkin sizding de balanyz erteng alpauyt bolatyn shyghar. Erteng solar sayasatqa barghanda múnyng bәri ózgeredi dep senemin.

42-26 = 16. Búl — zor alshaqtyq

— Al endi latyn tili әlipbiyine kóshu mәselesine qalay qaraysyz? Osy túrghyda ghalymdardyng ózderi bir sheshimge kele almaydy degen pikir bar. Búl mәsele bir kóteriledi, bir basylyp qalady. Qazaqstannyng latyn әlipbiyine qayta oraluy mýmkin be?
— «Bolashaqqa baghdar: ruhany janghyru» atty bәrimizdi quantqan, últymyzdyng bolashaghyn aiqyndaghan naghyz últtyq úly qújatynda Elbasy 2017 jyly kóshemiz dep tapsyrma berdi. 2012 jylghy joldauynda 2025 jylgha deyin kósheyik dedi. Demek, seng qozghaldy. Latyn qarpine kóshu mәselesi HH gh. 90-jyldarynan beri kóterilgen. Onyng dayyn bazasy bar. Akademik aghamyz Ábduәly Qaydarúly bastap kótergen búl mәsele býginde Institutymyzda ghylymy negizderi jaghynan jan-jaqty zertteldi. Býkil týrki postkenestik memleketteri kirill qarpinen bas tartyp, ortaq týrki әlipbiyin jasayyq degen 90–jyldardaghy ekonomikalyq daghdarys kezinde emes, IT-tehnologiyalar damyghan sayasy túraqtylyq kezinde kóshkenimiz әbden dúrys boldy. Álipby jasaytyn bolsaq, qazaq tilining tildik, dybystyq jýiesin kórsete alatyn, ekinshi, auyzsha tildi jazba tilge jenil, onay kodtaytyn grafika (auyzsha mәtindi jazba mәtinge perekadirovka jasaytyn tanbalar) qajet. Sol prinsipterge sýienip jasauymyz kerek. Álipby jasau — mamandardyng isi.
— «Latyn әlipbiyine kóshu — orys әlemining yqpalynan shyghu» degen siyaqty pikirler de bar.
— Ol — sayasy mәsele. Men sayasy mәseleni aita almaymyn. Ony bilmeymin. Ol ahualdy zerttegen emespin. Aytatynym — tiltanymdyq mәsele. Tildik túrghydan kelgende jana grafika óte qajet. Kirill әlipbiyinde 42 әrip bar. Qazaqtyng ózindik tól 26 dybysy bar. Búl — óte ýlken alshaqtyq. Tól dybystan on shaqty aiyrmashylyq bolsa, jaraydy. Al múnda odan da kóp.
— Filologtar arasynda iydeyalyq jaghynan aiyrmashylyqtar qanday?
— Kez kelgen mәselede birjaqty pikir bolmaydy. Bizding filologtar úsynyp jýrgen grafikasynyng ortaq bir prinsiypi bar, sol quantady. «Bir tanba — bir dybys» prinsiypi. Basqalar úsynyp jatqan bir dybysqa eki әrip tanbalau degen núsqalar da bar. Biraq ol óte qolaysyz. Mәsele sheshilip, bir jobany tandau kerek bolsa, Institut mamandarynyn, tiltanushylardyng bastary birigedi de, bir joba úsynatynyna senemin. Oghan senimdimin.
— Jaqynda belgili aqyn Gýlnar Salyqbaeva sózderdi oryndy qoldanbay jýrgen jurnalisterge eskertu jasady. Al sizding osynday jurnalisterge renishiniz joq pa?
— Jurnalisterge renishim joq. Sebebi mәsele olarda emes, jurnalisterdi oqytu jýiesin jaqsartu kerek. Búrynghy jurnalister filologiyalyq klassikalyq bilimdi óz kәsibining bazalyq bilim jýiesi retinde oqyghan. Lingvistikany maman dengeyinde mengergen. Mening biluimshe solay. Mysaly, búrynghy jurnalistika fakulitetinde qazaq tilining fonetikasy, morfologiyasy, leksikasy, stilistikasy, sintaksiysi týgel dәstýrli filologiyalyq fakulitetterdegidey oqytylatyn. Qazir onyng barlyghy qysqartylyp, ornyna mamandyqqa qatysty pәnder engizdi. Jaraydy, saghat sanyn qysqartsyn, biraq mazmúnyn túshymdy etip jinaqtap, azghantay saghattyng ishine lingvistikalyq negizderin oqytu kerek. Áytpese jurnalist óz qúraly — tildi jetik bilmey shyghady.
— Sonda lingvistikalyq jaghynan jurnalister aqsap túrghany ghoy?
— Ondaylar joq emes. Ádeby tilding sózdikterinde bekitilgen tildik normany bilmeytin, sózdi syndyryp, qisaytyp, búzyp aitatyndary bar endi. Maman bolghan son, kez kelgen sóz biz ýshin material, oghan beysana týrde ortologiyalyq taldau jasap ketetinimizdi bayqaymyz. Jurnalisting sózinen qate izdep, tirkep otyrghanymyzdy keyde bayqamay qalamyz, tiltanushylar, ol ras. Mysaly, «araqtyng arqasynda» deydi. «Araqtyng arqasynda osynday jaghdaygha jetti», «araqtyng saldarynan» boluy kerek. Nemese «araqtyng nәtiyjesinde» deydi. Araqtyng qaydaghy nәtiyjesi ol? Araqtyng saldary, kesiri bolady. Qazir «kýn rayy» degendi jaqsy qoldanyp jýrgen jurnalisterimiz quantady. Sony estigende quanyp qalamyn. Bizding ýlken agha ghalymdarymyz, professor Uәliyev Núrgeldi aghay: «qazaqta kýn rayy dep býgingi kýngi tabighattyng qúbylysyn, al aua rayy dep belgili bir kenistiktegi tabighat qúbylysyn ataydy» dep ýnemi aitatyn. Aua rayy degen oryssha aitqanda klimat sózine sәikes kelse, kýn rayy pogoda degenge keledi. «Janbyr jauady dep kýtilude» (ojidaetsya dojdi) degen siyaqty qoldanys ta kóbeyip ketti. Bizde jazbasha ghana emes, auyzsha sóz de syrtqy tilding (orys tilinin) әserine shaldyghyp jatqanyn kórsetedi búl mysal. Sol siyaqty sózderdi dybystaghanda singarmonizm zanyn saqtamay, tilimizding intonasiyalyq ereksheligin búzyp, mәselen, asyghyp-aptyghyp sóileu siyaqty beynormalyq ýrdister jurnalisting auyzsha sózinen kórinip qalyp jatady. Bәlkim, qazirgi kreativti dәstýr shyghar, biraq artynan jau quyp kele jatqanday sózderining ayaghyn jútyp, kidiris jasaytyn jerde demin ýzbey, kidirissiz aitylatyn tústa demin ýzip, ýzdigip sóileu mәneri moda bolyp bara jatyr ma dep oilap qalamyn keybir jurnalisting reportajyn tyndaghanda. Mysaly, sóilem ayaqtalghannan keyin kidiris jasalady. Sodan song kelesi sóilem bastalady. Al keybir mikrofon ústaghandardyng auyzsha sózinde bir sóilem ayaqtalyp, kelesi sóilem bastalyp, ortasyna kelgen kezde baryp kidiris jasalady. Bәlkim, búl amal shyghar, әriyne, daghdyly nәrseni búzyp jiberip, daghdydan tys elementti qoldansan, júrttyng nazary birden saghan auyp, eleng ete qalady. Ol jaqsy, biraq sen ony qayta-qayta jasay bersen, oghan júrt elendey bermeydi ghoy. Júrt nazarynan aiyrylyp qalasyn. Sonday nәrselerdi eskerse eken, tiltanushylardyng kenesterine, enbekterine jýginse eken degen tilek.
— Súhbatynyzgha raqmet!

Bauyrjan Karipov

Abai.kz