انار فازىلجان، ا.بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى:

— جاپونياداعى «نيككو» زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ پرەزيدەنتى مورياتۋ ميناتو قىتايدا ومىرگە كەلگەن. وتە ەرتە ۋاقىتتا اكە-شەشەسىمەن جاپونياعا قونىس اۋدارعان. سودان بەرى قىتاي تىلىندە سويلەمەگەن ەكەن. اراعا بىرنەشە جىل سالىپ، قىتايعا ىسساپارمەن كەلەدى. سەنەسىز بە، قىتايعا كەلگەندە ول كەنەتتەن قىتايشا سويلەپ كەتكەن. اينالاسىنداعى ادامدار تاڭ قالعان. بالا ەڭ ءبىرىنشى قاي تىلدە سويلەسە، قاي تىلدە ءتىلى شىقسا، سونى ءومىر بويى ۇمىتپايدى ەكەن. ال ءبىز مەكتەپتى قويىپ، بالاباقشاداعى ءتىلى ءالى شىقپاعان بالالارعا ءۇش تىلدە ءبىلىم بەرۋدى، دۇنيەنى تانىتۋدى باستاپ كەتتىك. عالىمدار دا «ءوز ءتىلىن جەتىك مەڭگەرگەن ادام عانا وزگە ءتىلدى جەتىك مەڭگەرەدى» دەيدى. بۇعان ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىز قالاي؟

كوپتىلدىلىك مەملەكەتتىك تىلگە قىزمەت ەتۋى ءتيىس!

— ءبىز وسى ماسەلەنى زەرتتەدىك، بىراق ونى سوڭىنا جەتكەن ىرگەلى زەرتتەۋ دەپ ەسەپتەۋگە بولماس، دەگەنمەن اتاقتى پسيحولينگۆيست ج.پياجە، ايگىلى پسيحولوگ ل.ۆىگوتسكي، نەوگۋمبولشىل ءتىلتانۋشى ل.ۆايسگەربەر سياقتى پسيحولينگۆيستيكاداعى، سويلەۋ پسيحولوگياسىنداعى ەڭبەكتەرىمەن الەمگە تانىمال بەدەلدى عالىمداردىڭ ىزدەنىستەرىنەن كوپ نارسە تۇيدىك. بۇل ماسەلەنى نەگە بايلانىستى قارادىق دەيسىز عوي؟ جاسىراتىنى جوق، قازىر بىزدە ۇشتىلدىلىك رەسمي تۇردە ەنگىزىلىپ كەتتى. بۇل تۋرالى ەڭ العاش 2004 جىلى ايتىلدى. قازاقستاندا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە جالپى ءۇش ءتىلدى ەنگىزۋىمىز كەرەك دەپ ايتىلا باستاعان العاشقى كەزەڭدە بۇل ماسەلەمەن ءبىزدىڭ قوعامدا كوبىنە ءورىستىلدى عالىمدار اينالىستى. ولار ەۋروپاداعى، رەسەيدەگى پوليلينگۆيزم، كوپتىلدىلىكتى رەسمي قولداۋ جوبالارى كەرەمەت پايدالى دەدى. سوندا ويلانىپ قالدىم: ولارداعى دومينانت تىلدەر، ياعني ەۋروپا ەلدەرىنىڭ رەسمي تىلدەرى مەن رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى — ورىس ءتىلىنىڭ احۋالى مەن بىزدەگى مەملەكەتتىك ءتىل — قازاق ءتىلىنىڭ احۋالى بىردەي مە، ارينە، بىردەي ەمەس، ولاي بولسا، ءبىز بۇل ەلدەردىڭ كوپتىلدىلىك تاجىريبەسىنە بۇلجىتپاي سۇيەنۋىمىز دۇرىس پا؟ وسى سۇراقتىڭ جاۋابىن تابۋ ءۇشىن ۇشتىلدىلىككە بايلانىستى ىزدەنىستەرگە بارۋعا تۋرا كەلدى.
بۇل ماسەلە 2007 جىلى تاعى ءبىر قىرىنان قاراستىرىلدى. سول كەزدە ەلباسىنىڭ جولداۋىندا «ۇلتتىق يدەيا»، «ۇشتۇعىرلى ءتىل مادەني جوباسى» دەگەن ماسەلە كوتەرىلدى. ۇلتتىق يدەيانىڭ تىلتانىمدىق نەگىزدەرى بويىنشا ءبىزدىڭ ينستيتۋت ۇلكەن زەرتتەۋلەر سەرياسىن ۇسىندى. ءسويتىپ، گرانت ۇتىپ الدىق. 2007 جىلدارى الەمدىك ساياساتتا مۋلتيمادەنيەتتىلىك باسىمدىق العان كەز ەدى، سوندىقتان تىلدىك الۋاندىق تۋرالى ىزدەنىستىڭ بىردە-ءبىرى وعان سوقپاي كەتپەيتىن ەدى. قوعامنىڭ ۇلتتىق يدەياسىن تابۋ ءۇشىن سول قوعامنىڭ قۇرامىن ءبىلۋىڭ كەرەك. قازىرگى جاھانياتتا بىرنەشە ۇساق مادەنيەتتەن قۇرالعان قوعام ءتۇرى باسىم. سوندىقتان كوپتىلدى قوعامنىڭ نەگىزىندە جاتقان مۋلتيمادەنيەت دەگەن قۇبىلىستى زەرتتەۋگە تۋرا كەلدى. مۋلتيمادەنيەتتىلىك، ءبىر جاعىنان، ءتۇرلى مادەنيەت وكىلدەرىنەن قۇرالعان قوعامدى سيپاتتايتىن ۇعىم بولسا، ەكىنشى جاعىنان، سول قۇبىلىسقا جاۋاپ بەرەتىن مەملەكەتتىڭ ساياساتى دەگەندى دە بىلدىرەدى. ءوزىم ءتىلتانۋشى بولعاندىقتان، بالكىم، مەنىڭ بۇل ساياسي قۇبىلىسقا قاتىستى زەرتتەۋىم ساياساتتانۋشىلار، مادەنيەتتانۋشىلار ءۇشىن اسا ءبىر قۇندى كورىنە قويماس. ايتسە دە تىلدىك پروبلەمالاردىڭ سىرىن اشۋ ءۇشىن، ۇلتتىق بىرەگەيلىك دەگەن ۇعىمنىڭ قۇرىلىسىن انىقتاۋ ءۇشىن قوعامنىڭ قۇرىلىسىن ءبىلۋ كەرەك بولعان سوڭ، كوپمادەنيەتتىلىكتى قاراستىرۋعا تۋرا كەلدى. ءبىزدىڭ قوعام دا مۋلتيمادەني قوعام. ءسويتىپ، مۋلتيمادەني قوعامنىڭ تيپتەرىن، تۇرلەرىن ىزدەدىم. قازاقستانىمىزدىڭ قانداي مۋلتيمادەنيەت تيپىنە، ونىڭ ىشىندە قانداي تۇرىنە جاتاتىنىن انىقتاۋعا تالپىنىس جاسادىم. ءبىزدىڭ ساياسات وسى وزىمىزگە ءتان ەرەكشە كوپمادەنيەتتىلىككە لايىقتى ساياسات پا، جوق الدە ونى ەسكەرمەيتىن ولقىلىقتار بار ما، سونى قاراستىردىق.
ەتنيكالىق نەگىزدەگى مۋلتيمادەنيەت بار جەردە كوپتىلدىلىك تە جۇرەدى. سودان سوڭ جەر-جەردەگى كوپتىلدىلىكتى سالىستىرىپ قارادىق. ءسويتىپ، ءۇشتىلدى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى جانە مۋلتيمادەنيەت تۇرعىسىنان ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى قالاي ساقتايمىز، نىعايتامىز دەگەن ماسەلەنى زەردەلەدىك. الەمدە ءبىر عانا تىلدە سويلەيتىن، ءبىر عانا ۇلتتان قۇرالعان قوعام جوق. ءبىر عانا ۇلتتان قۇرالعان قوعامنىڭ وزىندە بىرنەشە ءىرى الەۋمەتتىك توپتان تۇراتىن ساياسي امبيتسيالارى بار بىرنەشە توپتار شىعادى. نەمەسە، ساياسي امبيتسياسى بولماسا دا، ودان مادەني ىقپالى كۇشتى الەۋمەتتىك توپ ءبولىنىپ شىعادى. ءسويتىپ، مادەني جاعىنان الۋانتۇرلىلىك پايدا بولادى. ەۋروپا مەملەكەتتەرى بولسىن، باسقا كەز كەلگەن مەملەكەت بولسىن، ءوز ەلىندەگى كوپتىلدىلىكتى قولداعانى دا، قولداماعانى دا كوپتىلدىلىكتى ءبىر-اق باعىتتا عانا ۇستايتىنى انىقتالدى: كوپتىلدىلىكتىڭ قۇرامىنداعى كومپونەنتتەر نەگىزگى ءتىلدى بايىتۋعا قىزمەت ەتەدى. قانداي مەملەكەت بولسا دا ءبارىبىر نەگىزگى ۇلتتىق ءتىل بولادى. ول قوعامدىق-الەۋمەتتىك، ساياسي ومىردە دومينانت، ياعني ول باسىم ءتىل بولادى. كەيبىر ەلدە ونى مەملەكەتتىك ءتىل، ەندى بىرىندە رەسمي ءتىل دەيدى. قاراپايىم سوزبەن باستى ءتىل دەيىكشى، سوندا كوپتىلدىلىك باستى ءتىلدى بايىتۋعا قىزمەت اتقارادى ەكەن جانە سولاي بولۋعا ءتيىس ەكەن.
ەۋروپاداعى شۆەتساريا نەمەسە كانادا سياقتى مەملەكەتتەردىڭ جاعدايى باسقاشالاۋ. ول جەردەگى مارتەبەسى سالىستىرمالى تۇردە العاندا تەڭ تۇسەتىن كوپتىلدىلىكتىڭ سەبەبى كانتوندارىندا ساياسي، مادەني پوزيتسياسى دەڭگەيلەس ءبىرتىلدى ەتنوۇجىمنىڭ لوكالدى (وقشاۋلانىپ) وتىرعانىمەن بايلانىستى. مىسالى، قاتەلەسپەسەم، شۆەتساريادا 4 ءتىل رەسمي ءتىل بولىپ سانالادى. 4-ءىنىڭ دە ساياسي مارتەبەسى بىردەي. فرانتسۋز تىلدىلەر شوعىرلانىپ، ءبىر كانتوندا، اعىلشىن تىلدىلەرى دە سولاي وتىر. بالكىم، وسى ۋاقىتتا ولار ينتەگراتسيالانعان دا شىعار. بىراق مۇنداي كوپتىلدىلىك شۆەتسارياداعى رەسمي ءتىلدىڭ قاي-قايسىسى ءۇشىن دە قاۋىپتى ەمەس. سەبەبى اعىلشىن، فرانتسۋز، نەمىس ءتىلى — گوموگەندى تىلدەر. ولار ءبىر ءدىننىڭ اينالاسىندا دامىعان، ءبىر حريستيان وركەنيەتىنىڭ تىلدەرى. بارلىعىنىڭ ايتىلىم-جازىلىمى باسقا بولعانىمەن، ورتاق لەكسيكاسىنىڭ ءتۇبىرى ءبىر. قىرعىز، قازاق، وزبەك جينالىپ الىپ سويلەسسەك، ءبىر-ءبىرىمىزدى تۇسىنەمىز عوي. سول سياقتى بارلىعى بىرتەكتى، سوندىقتان ءبىر ءتىل باسىمدىق الىپ كەتىپ جاتسا، باسقالارىنا ايتارلىقتاي نۇقسان كەلتىرمەيدى. ويتكەنى ولاردىڭ ءتۇپ-توركىنى، تامىرى بىرەۋ بولعانىمەن قوسا، زاماناۋي ەۋروپالىق مادەنيەت ۇلگىسى جاعىنان دا ءبىر: بىردەي كيىنەدى، بىردەي ويلايدى، دۇنيەنى بىردەي تانيدى. اراسىندا ازداعان ايىرماشىلىقتار بولادى، ارينە. ونداي ايىرماشىلىق بولماسا، ۇلت بولمايدى عوي. تۋرا سولاردىڭ ساياساتىن الىپ كەلىپ بىزگە كوشىرگەن دۇرىس پا؟ ءبىزدىڭ جاعدايداعى كوپتىلدىلىكتە باسقاشا ساياسات كەرەك. قازاق ءتىلى — تۇركى وركەنيەتىنىڭ جاۋھارى، يسلامي قۇندىلىقتارمەن بايىعان ءتىل. ورىس ءتىلى — پراۆوسلاۆيا قۇندىلىقتارىن دارىپتەگەن ءتىل. پراۆوسلاۆيانىڭ نەگىزىندە كيريلل جازۋى شىققان. ال اعىلشىن ءتىلى حريستيان ءدىنىنىڭ كاتوليك، پروتەستانتتىق باعىتىنداعى قۇندىلىقتاردىڭ جارشىسى بولعان، قازىرگى كەزدەگى باتىستىق وركەنيەتتىڭ، ءتىپتى جاھانياتتىڭ ءتىلى. ارقايسىسىنىڭ شىعۋ توركىنى دە، وزەگىندە جاتقان پراگماتيكاسى دا ءارتۇرلى.

بالانى الدىمەن انا تىلىمەن نارلەندىرۋ كەرەك

— اينالىپ كەلگەندە ءدىن ماڭىزدى ءرول وينايدى دەيسىز عوي؟
— ادامزات تاريحىنا قاراساق، ميفتىك سانادان كەيىنگى ۇزاق «داۋىردە» ءدىني سانا عىلىمي سانانىڭ قالىپتاسۋىنا دەيىن سالتانات قۇرعانى بەلگىلى عوي. ءدىن مەملەكەتتىك باسقارۋدا زور ءرول اتقاردى. ءدىن بارلىق سالانى باسقارعان كەزەڭدى ادامزاتتىڭ بارلىق قوعامى باسىنان وتكەردى. سوندىقتان ءدىنسىز جازۋ تاريحىن تولىق تۇسىنە المايسىز، جازۋدىڭ بارلىعى سول كەزدە شىققان. ءبىز ءدىنتانۋشى ەمەس، ءتىلتانۋشى رەتىندە ايتامىز.
سونىمەن، قازاقستاندا كوپتىلدىلىكتىڭ وزىندىك مودەلىن جاساۋ كەرەك. بىزدەگى مۋلتيمادەنيەت تە وزىنشە، ەرەكشە بولۋ كەرەك. مۋلتيمادەنيەتتى مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ باسىم باعىتى دەپ قابىلداعان ءبىر عانا مەملەكەت — كانادا. 2004 جىلى مۋلتيمادەنيەت بارلىق مەملەكەتتىڭ باسىم باعىتىنا اينالۋى كەرەك دەپ بۇۇ-نىڭ جينالىستارىندا ايتىلدى. ءسويتىپ، ونى 2009 جىلى توقتاتتى. مۋلتيمادەنيەتتىلىكتىڭ ەكى ماعىناسى بار، بىرەۋى وبەكتيۆتى قۇبىلىس اتاۋى — ءبىر قوعامداعى ءتۇرلى مادەنيەتتەردىڭ بولۋى. ەكىنشىسى — سوعان قاتىستى قابىلدانعان رەسمي ساياسات. مۋلتيمادەنيەتتىلىكتىڭ ساياسي ۇستانىم رەتىندەگى تۇرلەرى كوپ، قاتاڭ راديكالدى مۋلتيمادەنيەت، ليبەرالدى مۋلتيمادەنيەت. بىزدىكى بۇلاردىڭ ەشقايسىسىنا جاتپايدى. ءبىزدىڭ كەڭىستىكتەگى ءارتۇرلى مادەنيەتتەردىڭ قالىپتاسۋىنىڭ تاريحي سەبەپتەرى باسقالارمەن بىردەي ەمەس. ەتنوستارىمىزدىڭ ءبىر-بىرىمەن اراقاتىناسى دا ەرەكشە فەنومەن. سوندىقتان شەتەلدىڭ تاجىريبەسىنە سۇيەنە بەرۋگە بولمايدى. بىزگە ءوز ميىمىزبەن ويلانۋ كەرەك. قازاقستاندىق كوپمادەنيەتتىلىكتى ساياسي جۇيەدە، الەۋمەتتىك كەڭىستىكتە ءوز ۇلتتىق مۇددەمىزگە قاراي قالاي ۇيىمداستىرىپ، باسقارامىز، سايكەسىنشە كوپتىلدىلىكتى قالاي ەنگىزىپ، مۇددەمىزگە جۇمىس جاساتامىز دەگەن ماسەلەدە ءالى ويلانۋ كەرەك. اعىلشىن ءتىلى كەرەك، ورىس ءتىلى كەرەك، بىراق ونى قالاي قازاق ءتىلىنىڭ مۇددەسىنە قالاي جۇمسايمىز؟ كوپتىلدى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ مودەلىن تاڭداعاندا ءوز تىلىمىزگە نۇقسان كەلتىرىپ المايمىز با دەگەن ماسەلەنى مۇقيات ويلانۋ كەرەك. سەبەبى ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدىڭ احۋالىن قازاقستانداعى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە ەنگىزبەكشى بولىپ وتىرعان قازىرگى كوپتىلدىلىك كومپونەنتىندەگى ورىس ءتىلىنىڭ، اعىلشىن ءتىلىنىڭ احۋالىمەن سالىستىرساق، ولاردان الدەقايدا ءتيىمسىز پوزيتسيادا تۇرعانىن كورەمىز.
ماسەلەنى وسى تۇرعىدان قاراستىرا كەلە مىنا پروبلەماعا تاپ بولدىم. مىسالى، بالانى شەت تىلىنە وقىتقان كەزدە قاي جاستان باستاۋ كەرەك؟ ينتەرنەت كەڭىستىگىندە دە، الەمدىك زەرتتەۋلەردە دە عالىمدار ەكىگە ءبولىنىپتى. ءبىرىنشى جاقتىڭ ۇستىنى مىناداي: «قازىرگى زامان بالاسى مەن بۇرىنعى زامان بالاسىن سالىستىرۋعا بولمايدى. قازىرگى زاماننىڭ قورشاعان ورتاسى تۇگەل وزگەرگەن، ءبارى تەحنيكالانعان بالا سوعان يكەمدەلەدى. تۋا سالىپ، تەحنيكا ءتىلىن يگەرگەن بالا وزگە ءتىلدى وڭاي ۇيرەنىپ الادى.
بۇگىنگىنىڭ بالاسى جاڭا تەحنيكامەن ءتۇرلى وپەراتسيالار جاساۋدى ءتىلى شىقپاي تۇرىپ ءبىلىپ الادى. بۇرىنعى بالادان ويلاۋ جەلىسى مۇلدە باسقا. سوندىقتان ونى دۇرىس پايدالانىپ، ۇيرەتسە، كەز كەلگەن ءتىلدى وقىتۋعا بولادى. بىرنەشە ءتىلدى بالا كەزىنەن ەرتەرەك ۇيرەتكەن جاقسى، ەكى جاسىنان، ءتىپتى ءبىر جاسىنان ۇيرەتۋ كەرەك» دەدى. ەكىنشى توپ بالاعا ءوز انا ءتىلىنىڭ بۇكىل قۇرىلىمدىق جۇيەسىن ساناسىنا ابدەن ورنىقتىرمايىنشا، وزگە ءتىلدى ۇيرەتۋگە بولمايدى دەيدى. قايسىسىنىكى دۇرىس دەپ باسىم قاتتى. سارالاپ قاراسام، ءبىرىنشى پىكىردى ۇستاناتىنداردىڭ ءبارى مەن ايتقان كانتونداردان تۇراتىن، بىرتەكتى مادەنيەتتەن تۇراتىن مەملەكەتتەن شىققان، سول جەردەگى جاعداياتتى زەرتتەگەن عالىمدار ەكەن. باسىم كوپشىلىگى سولار. ال «ءوز انا ءتىلىن الدىمەن يگەرىپ الۋ كەرەك» دەگەندەر بىزدىكى سەكىلدى ءوزىنىڭ ءتول ەتنيكالىق تەرريتورياسىندا تۇرىپ جاتىپ، سىرتقى ساياسي سەبەپتەرمەن باسقا مادەنيەتتەرمەن ارالاسۋعا مۇقتاج، ءماجبۇر بولعان قوعامنان شىققان عالىمدار ەكەن. مىسالى، ەۋروپادا مىناداي پرينتسيپ بار. بالاعا ەكى ءتىلدى ۇيرەتۋ ءۇشىن «ءبىر اتا-انا، ءبىر ءتىل» دەيدى، اكەسى بالامەن كىشكەنە كەزىنەن باستاپ تەك قانا اعىلشىن تىلىندە، ال اناسى فرانتسۋز تىلىندە عانا سويلەسەدى. ءسويتىپ، بالا شاتاسپايدى.
ال ءبىزدىڭ الەۋمەتتىك ورتادا مۇنداي ءادىستى جاپپاي قولدانۋ قيىن. ءسويتىپ بالا مەكتەپ، بالاباقشادا جۇيەسىز تۇردە ەكى، ءتىپتى ءۇش ءتىلدى ارنايى جۇيەلى تۇردەگى «كۇشتەپ» ۇيرەتۋدىڭ قۇربانى بولادى. ونىڭ قاتپاعان ساناسىنا دۇنيە تۋرالى تۇسىنىك بىرەسە ءوز انا ءتىلىنىڭ، بىرەسە دىبىستىق-ينتوناتسيالىق جۇيەسى مۇلدە بولەك ورىس نە اعىلشىن ءتىلىنىڭ كانالى ارقىلى كەلىپ قۇيىلادى. «جارتىكەش تىلدىلىك (پولۋيازىچيە) دەگەن قۇبىلىس يەلەرى وسىدان شىعادى. بالا كىشكەنە كەزىنەن 2-3 ءتىلدى جۇيەسىز قابىلدايتىن بولسا، وندا ول جارتىكەش ءتىلدى تۇلعاعا اينالادى. مىسالى، مەنىڭ قىزىم قازىر 1 سىنىپتان ءۇش ءتىلدى دە جەكە ءپان رەتىندە وقىپ جاتىر، بىلاي سويلەيتىندى شىعارىپتى: «ۋ مەنيا قاسىمدا بويىم بار» دەيدى. «ۋ مەنيا» ورىسشا، «قاسىمدا» قازاقشا، «بوي» اعىلشىنشا بالا دەگەن ءسوز. سوسىن مەن «مەنىڭ بويىم بار» دەپ ايتىپ تۇر ەكەن دەپ ويلاپ، «ءيا، سەنىڭ بويىڭ بار، بويىڭ وسەدى» دەدىم. سويتسەم، قىزىم تۇك تۇسىنبەيسىڭ دەپ ءوزىمدى تۇزەدى. «بوي» دەگەن «مالچيك» دەپ، ول ءسوزدىڭ ورىسشا اتاۋىن بەردى. سوندا ول «مالچيك»، «boy»، «بالا» دەگەن ءۇش ءسوزدىڭ قايسىسى ونىڭ انا ءتىلىنىڭ بىرلىگى ەكەنىن اجىراتا الماي جاتىر. مىنە، ءۇشتىلدى جارتىكەش تىلدىك تۇلعانىڭ العاشقى بەلگىسى وسى، سالدارى تۋرالى ويلانسام، قاۋىپتەر كوپ. ال ەۋروپادا بىرنەشە ءتىلدى ۇيرەتۋ ءۇشىن اكەسى ءبىر ءتىل، شەشەسى ءبىر ءتىلدى سويلەپ ۇيرەتەدى. سوندا ول جارتىكەش ەمەس، ەكى ءتىلدى تۇلعا بولىپ قالىپتاسادى ەكەن. بۇل ءادىستىڭ دە وسال تۇستارىن كوپ ايتىپ جاتىر قازىرگى عالىمدار.
وسىنى ويلانا كەلە، ءبىز ۇرپاعىمىزدى ءتول مادەنيەتتىڭ وكىلى رەتىندە ءبىزدىڭ ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى ساقتايتىن، دامىتاتىن، جەتىلدىرەتىن تۇلعا رەتىندە تاربيەلەگىمىز كەلسە، وندا قالايدا ونىڭ باسىندا انا ءتىلىنىڭ جۇيەسى قالىپتاسپايىنشا، شەت ءتىلىن وقىتپاۋىمىز كەرەك ەكەن دەگەن قورىتىندىعا كەلدىم. وسى پىكىردى ايتقان كەزدە وپپونەنتتەرىم «ءسىز شەت تىلىنە قارسىسىز»، «قازاقتىڭ دامۋىنا قارسىسىز» دەدى. شىن مانىندە ولاي ەمەس، شەت ءتىلىن وقىتۋ كەرەك، ۇيرەتۋ كەرەك، كەرىسىنشە شەت ءتىلىن يگەرتۋ ءۇشىن كەرەك شارا وسى — انا ءتىلىن الدىمەن تولىق يگەرتىپ الۋ، سوندا باسقا ءتىل انا ءتىلىنىڭ جۇيەسىنە پروەكتسيالانىپ تۇسە قالادى، ونى يگەرىپ الۋ وڭاي بولادى. قازىرگى زاماندا بىزگە تەك قازاق ءتىلىن ءبىلىپ ساپالى ءومىر ءسۇرۋ استە بولعانىمەن، ورىس، اعىلشىن تىلىندە دە سويلەۋ قوعامدىق كاپيتالىمىزدى ارتتىراتىنى ءسوزسىز. قازىر اقپاراتتى ورىس ءتىلىنىڭ كەڭىستىگىنەن الىپ وتىرمىز. ويتكەنى «دونور» كەڭىستىك ول. دۇنيەدەگى بۇكىل اقپارات اعىلشىن تىلىندە بولعانمەن، ءدال قازىر بىردەن قازاقشالاپ الا المايسىڭ. ويتكەنى سەندە ونى الۋدىڭ قۇرالى دا، كانالدارى دا جوق ازىرشە. قازاقستاندا اعىلشىن تىلىندە سويلەيتىن ماماندار دا تاپشى. ءبىزدىڭ قوعام ەكىتىلدى. كەڭەستىك كەزەڭ عانا ەمەس، تاۋەلسىزدىك داۋىردەگى ۇرپاق تا ەكىتىلدى. بۇل دا پايدا كورەتىن تۇسىمىز. الايدا ءتىل ۇيرەتۋدىڭ جولدارىنداعى ولقىلىقتار سالدارىنەن تۇتاس ءبىر ۇرپاقتىڭ ساناسىندا انا ءتىلىنىڭ قالىپتاسىپ، ورنىعۋ پروتسەسىنە نۇقسان كەلتىرىپ الماۋىمىز كەرەك. سەبەبى بۇل پروتسەسس بالا ساناسىندا ۇلتتىق بىرەگەيلىكتىڭ قالىپتاسۋىمەن ورىلە بايلانىسا جۇرەدى، مىسالى، ج.پياجە دەگەن پسيحولينگۆيست عالىم: «بالانىڭ ساناسىندا 9-12 جاس ارالىعىندا ءوزىنىڭ ۇلتتىق بىرەگەيلىگى قالىپتاسادى» دەيدى. ۇلتتىق بىرەگەيلىك و باستا پسيحولوگيالىق قۇبىلىس رەتىندە تانىلعان: تۇلعانىڭ ءوزىن ءبىر جاعدايعا، قاۋىمداستىققا، ۇجىمعا تەلۋى. ءوزىن ءبىر نارسەنىڭ وكىلى، مۇشەسى ساناۋ، جاقتاۋشىسى رەتىندە تانۋ. مىسالى، بالا دۇنيەگە كەلگەن سوڭ، ءوزىنىڭ كىم ەكەنى تۋرالى ويلانا باستايدى. ءسويتىپ، 9-12 جاسىندا ءوزىنىڭ قاي ۇلتتىڭ، مادەنيەتتىڭ وكىلى ەكەنىن تۇسىنەدى ەكەن. ونىڭ سونى تۇسىنۋىنە اسەر ەتەتىن نارسە — ەڭ الدىمەن ءتىلى، ورتاسى، قوعامى. مىسالى، ۇيدە اتاسى-اجەسى، اتا-اناسى ورىس تىلىندە سويلەپ جۇرسە، بالا ءوزىن ورىسپىن دەپ تانۋى ابدەن مۇمكىن. ونداي دا فاكتىلەردى انىقتاعان عىلىمي تاجىريبەلەر بار.
ۇلتتىق بىرەگەيلىك دەگەن نارسە عالىمداردىڭ زەرتتەۋىنشە ءۇش نەگىزدەن تۇرادى. 1) گەنەتيكالىق بىرەگەيلىك، 2) مادەني بىرەگەيلىك، 3) تىلدىك بىرەگەيلىك. ماسەلەن، تۇلعا ءوزىن قازاق ۇلتىنىڭ وكىلىمىن دەپ تانۋى ءۇشىن گەنەتيكالىق جاعىنان اكە-شەشەسى قازاق بولۋى كەرەك. مادەنيەت جاعىنان «اسسالاۋماعالەيكۋم!» دەپ قول بەرىپ امانداسۋى كەرەك، وتىرىسى، ءجۇرىس-تۇرىسى، وزگەلەرمەن قارىم-قاتىناسى قازاق مادەنيەتىندە ۇستانىمدارعا سايكەس بولۋ كەرەك. تىلدىك بىرەگەيلىككە كەلگەندە، قاي تىلدە سويلەسە، سول ۇلتتىڭ وكىلى بولادى. وسى ۇشەۋىنىڭ قايسىسى ماڭىزدى كومپونەنت دەگەندە عالىمدار مىناداي فاكتىلەردى كەلتىرەدى. مىسالى، شىعۋ تەگى، مادەنيەتى سول ۇلتقا ءتان، بىراق ءتىلى باسقا بولسا، وندا مۇنداي ادام ءوز ۇلتىمەن بىرەگەيلەنە مە؟ كەيبىرەۋلەر «مەنىڭ اكەم قازاق، شەشەم قازاق، قازى-قارتا جەيمىن» دەيدى، بىراق ۇيدە ورىسشا سويلەسەدى. سوندا ول ادام قازاق ۇلتىمەن بىرەگەيلەنە الا ما؟ تولىققاندى بىرەگەيلەنە الماس، بالكىم جارتىلاي بىرەگەيلەنەر. ءسويتىپ، عالىمدار مىناداي قورىتىندىعا كەلگەن: ۇلتتىق بىرەگەيلىكتىڭ كومپونەنتىنىڭ ىشىندەگى ەڭ امبەبابى، ەڭ ماڭىزدىسى، تىرەگى — تىلدىك بىرەگەيلىك. قاي تىلدە سويلەسەڭ، قاي تىلدە ويلاساڭ، سول ءتىلدى جاساعان ۇلتتىڭ وكىلى بولىپ سانالاسىڭ. بالا ءوز ۇلتىمەن بىرەگەيلەنۋ ءۇشىن 9-12 جاسقا دەيىن انا تىلىندە سويلەۋ كەرەك. لەۆ ۆىگوتسكي — ءسوز پسيحولوگياسىن زەرتتەگەن عالىم. ول دا «بالانىڭ باسىندا ءتىل جۇيە بولىپ قالىپتاسادى». قۇجاتتار فايل-فايلداردا، پاپكى-پاپكىدە تۇرعانداي ءتىلدىڭ بۇكىل جۇيەسى رەتپەن بالانىڭ ساناسىنا تۋى كەرەك. ول — بەلگىلى ءبىر جاس ارالىعىندا جۇزەگە اساتىن ۇدەرىس. ينتوناتسيالىق-دىبىستىق جۇيە ەڭ ءبىرىنشى بولىپ قالىپتاسادى. ينتوناتسيا مەن دىبىستار ارقىلى ول سوزدەردى، ەموتسيالاردى قابىلدايدى. مىسالى، تاجىريبە بارىسىندا جاقسى ءسوزدى جامان ينتوناتسيامەن ايتقان بالا جىلاپ قالعان، كەرىسىنشە، جامان ءسوزدى جاقسى ينتوناتسيامەن ايتقاندا بالا ءماز بولعان. دەمەك، بالانىڭ ساناسىندا الدىمەن ينتوناتسيا مەن دىبىستار جۇيەسى قالىپتاسادى. دىبىستاردان قۇرالعان ءسوزدىڭ سەمانتيكاسى سودان سوڭ قالىپتاسادى. ءسويتىپ، مورفولوگيالىق، سوزجاسامدىق، گرامماتيكالىق جۇيە دە ءوز جۇيەسىمەن ورنىعادى. ءتىلدىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭى 8-12 جاس دەيدى ل.ۆىگوتسكي. ءسويتىپ، وسى ۇدەرىس بارىسىندا بالاعا باسقا ءتىل جۇيەلى تۇردە كۇشتەپ ۇيرەتىلىپ، كىرىكتىرىلسە، ونىڭ جارتىكەش تىلدىك تۇلعا بولۋ قاۋپى زور دەيدى.

تىلىڭنەن ايىرىلعانىڭ — ادامسۇيگىشتىگىڭنەن ايىرىلعانىڭ

— انا ءتىلدى ساقتاپ قالۋ ۇدەرىسى كەيبىر اراب مەملەكەتتەرىندە دە ءجۇرىپ جاتىر. بۇگىنگە دەيىن ول ەلدى قۇران تۇسكەن باي ءتىل دەپ تانىدىق. اعىلشىن ءتىلىن بىلۋگە ۇمتىلۋ، اعىلشىن ءتىلىن بىلمەگەندى كەمسىتۋ ارابتاردا دا بايقالادى. ماسەلە عىلىمدا سەكىلدى. عىلىمنىڭ ءتىلى قاي ءتىل بولسا، سول ءتىلدىڭ الەۋەتى جوعارى بولار. وزىڭىزگە ءمالىم بولعانداي، بىزدە ناقتى پاندەردى اعىلشىن تىلىندە وقىتۋدى قولعا الىپ جاتىر. بولاشاقتا قازاق عىلىمىنىڭ ءتىلى اعىلشىن ءتىلى بولماي ما؟ عىلىمي سينتاكسيس تىلىنەن (قازاق ءتىلى) عىلىمي ديسسەرتاتسيا قورعاعان ءوزىمىزدىڭ عالىمداردى بىلەمىز.
— ماعان ءوز تىلىندە سويلەمەيتىن كەيبىر مىقتى تانىستارىم، «ساعان قازاق ءتىلى نەگە كەرەك، اعىلشىن ءتىلىن بىلسەڭ، كوپ اقپاراتقا قول جەتكىزەسىڭ، قانشاما كەرەمەت دۇنيەلەردى تانىپ بىلەسىڭ. ول — عىلىم ءتىلى. نەمىس تە، جاپون دا اعىلشىن تىلىندە جازىپ جاتىر. ال ءبىزدىڭ ءتىل بولاشاقتا كىمگە كەرەك» دەيدى. سول كەزدە سالىڭ سۋعا كەتىپ، ويلانىپ قالاسىڭ. ميىمنان بۇكىل قازاق ءتىلىن الىپ تاستاپ ءومىر ءسۇرۋىم قالاي بولار ەكەن دەپ ەلەستەتىپ كوردىم. قيالىمنىڭ مۇمكىندىگى جەتكەنشە وبەكتيۆتى جاعدايدىڭ قالاي بولارىن ەلەستەتتىم. ونشا ءماز ەمەس، ءتىپتى قيىن بولىپ كورىندى. سەبەبى وندا مەن باتىستىڭ ادامى بولادى ەكەنمىن، ەۋروپاشا كيىنەم، ەۋروپاشا جۇرەم، تۇرام. ۇيگە كەلگەن ادامعا وتىر دەپ ايتپايمىن. بەيمەزگىل ۋاقىتتا كەلسە، ەسىك اۋزىنان شىعارىپ سالام. ولاردا مادەنيەت سولاي عوي. شايعا كەلىڭىز دەگەندە تەك قانا شاي بەرەم. قازاقتار شايعا كەلىڭىز دەيدى دە، ەت بەرەدى. سويتسەم، ماسەلە تىلدە عانا ەمەس ەكەن. مىسالى، مىنا جارىق دۇنيە بارىمىزگە ورتاق. اللا تاعالا سەنى وسى دۇنيەگە كەلتىرىپ، ءومىر سۇرگىزدى. ەندى سەن ول دۇنيەنى تانيسىڭ. مەن بۇرىن ادامدار دۇنيەنى بارلىعى بىردەي تانيدى دەپ ويلاۋشى ەدىم. سويتسەم، ادامداردىڭ بارلىعى دۇنيەنى بىردەي تانىمايدى ەكەن. ادامدار قاي تىلدە سويلەسە، سول ءتىل ارقىلى دۇنيەنى تانىعان سوڭ، ولاردىڭ دا تانىمى ۇلتىنا قاراي ءارتۇرلى بولادى ەكەن. مىسالى، «قايىڭ» ءسوزىن ايتقاندا قانداي اسسوتسياتسيا پايدا بولادى؟ سەندە قانداي وي پايدا بولدى «قايىڭ» دەگەندى ەستىگەندە؟
— م. ماقاتاەۆتىڭ «جاپىراق جۇرەك جاس قايىڭى» ەسىمە تۇسەدى.
— قايىڭ دەسە، ماعان «جالعىزدىق» ەلەستەيدى. «بەرىك، مىقتى اعاش» ەلەستەيدى. بىراق «ايەل» دەگەن اسسوتسياتسيا تۋىندامايدى. ال ورىس ۇلتىنا «بەرەزكا» دەسەڭ، ولاردىڭ ساناسىندا ەرىكسىز «نازىك ايەل» دەگەن اسسوتسياتسيا تۋادى. مىسالى، مەن بوتاگوز دەسەم، قازاقتار كوزى مولدىرەگەن سۇلۋ قىزدى ەلەستەتەدى. ال ورىسقا بارىپ «ۆەربليۋجيا گلازا» دەسەم، ولسە دە سۇلۋ قىزدى ەلەستەتپەيدى. ورىسقا «زەلەنوگلازايا» دەسەم، كوز الدىنا ادەمى قىزدىڭ بەينەسى كولبەڭدەيدى. ال قازاققا «كوك كوز قىز» دەسەم، سۇلۋ قىزدى ەلەستەتپەيدى عوي. كوزى تۇزداي ەكەن دەپ جاقتىرمايدى. بۇل — ءتىلدىڭ قۇدىرەتى. ءتىل دەگەنىمىز اناڭنىڭ جاتىرى سەكىلدى. سەن سودان قورەك الاسىڭ. سەن سول قورەكپەن دۇنيەنى تانيسىڭ. مۇنى لينگۆيستيكادا جۇيەلى تۇردە ءبىرىنشى زەرتتەگەن نەمىستىڭ عالىمى گۋمبولت ايتقان. سونان كەيىن ونىڭ شاكىرتتەرى ل.ۆايسگەربەرلەر ايتقان. ولار: «ءبىز ءوز تاعدىرىمىزبەن ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز دەپ ويلايمىز. شىن مانىندە ولاي ەمەس. ءبىز قاي تىلدىك قاۋىمداستىققا قاراساق، سول تىلدىك قاۋىمداستىقتا سويلەيتىن ءتىل بار، سول ءتىلدىڭ وزىندىك تاعدىرى بار، ءبىز سول تاعدىردىڭ ىشىندە ءجۇرمىز. ءبىزدى قايدا اپاراتىنىن بىلمەيمىز» دەيدى. مىنە، وسىنداي زەرتتەۋلەردەن كەيىن نەمىستەردىڭ ەكونوميكاسى دا كوتەرىلىپ، لينگۆوەكونوميكا دەگەن عىلىم سالاسى دا گەرمانيادا جاقسى دامىعانى بەلگىلى. سەبەبى بۇل زەرتتەۋلەر جەمىسىن بەردى، ءتىل ارقىلى وتاندى ءسۇيۋدى ۇيرەتكەن سوڭ، ەكونوميكاسى دا كوتەرىلگەن. ەگەر ءبىز دە الەمگە تانىلىپ، ەكونوميكامىزدى كوتەرەمىز دەسەك، باسقا تىلمەن، باسقا مادەنيەتپەن ەشقايدا بارا المايتىنىمىزدى ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. سەن ءوز تىلىڭمەن، ءوز مادەنيەتىڭمەن عانا كورىنەسىڭ. مىسالى، قازاق تىلىندە اقپارات از، ال ورىس تىلىندە اقپارات كوپ دەپ، ءورىستىلدى بولىپ كەتتىم دەلىك. بالامدى دا ورىس مەكتەبىنە بەردىم دەلىك. سوندا مەن كىممىن؟ مەن ءوز انامنىڭ جاتىرىنان كەتىپ قالعان اداممىن. وزگەنىڭ مادەنيەتىنە جول تارتقان اداممىن. مەن ورىستىڭ مادەني كەڭىستىگىنە وزىندەي بوپ سىڭە المايمىن، ولار مەنى قابىلدامايدى. قابىلداسا دا، مەن ونىڭ پەريفەرياسىندا جۇرەم. يۆانعا مەن كەرەك ەمەسپىن عوي. ونىڭ ءوزىنىڭ مىڭ يۆانى بار. دجونعا دا كەرەك ەمەسپىن، ونىڭ دا ءوزىنىڭ مىڭ دجونى بار. مەن ولاردان سۋىرىلىپ شىعىپ العا شىقسام دا، جالعىزبىن. ماسەلەن، اقش-تا جان-جاقتان كەلگەن ءتۇرلى ۇلت عالىمدارى كوپ. عىلىمدى دامىتادى، بىراق ولاردىڭ ەڭبەگى ءوز ۇلتىنىڭ مادەنيەتىن ەمەس، اعىلشىنتىلدى كەڭىستىكتىڭ مادەنيەتىن دامىتادى. وزدەرى سول مادەني كەڭىستىكتىڭ وكىلى بولادى. سول كەڭىستىككە قىزمەت ەتەدى. ءسويتىپ، ءوز ەتنوتىلدىك قاۋىمىنان اجىرايدى. ءتىپتى سولاي بولعان كۇندە دە، ول كومفورتتا ءومىر سۇرەدى، كولىگى، ءۇيى، جان راقاتىنا قاجەتتىڭ ءبارى بولادى. شەتەلدىڭ ءبىر دامىعان، جايلى قالاسىندا تۇرادى، تۇرمىسىندا ءبارى جاقسى بولادى، بىراق ول ءوز مادەني كەڭىستىگىنە عانا ءتان عاجايىپ قۇندىلىقتارىنان ايىرىلادى. سول جاعىنان قاراپ وتىرساق، قازاق تىلىندەگى، قازاق ءتىلى ارقىلى دارىپتەلەتىن باستى قۇندىلىق ادامسۇيگىشتىك ەكەن. قازاق مادەنيەتى — ادامسۇيگىش، ومىرسۇيگىش مادەنيەت. ءوزىڭ كوز الدىڭا ەلەستەتشى، سەن ادامسۇيگىشتىگىڭنەن ايىرىلىپ قالدىڭ. ونداي ءومىر ساعان كەرەك پە؟ قازىر ساعان ادامدى ءسۇيۋ، ءومىردى ءسۇيۋ كەرەك ەمەس شىعار، بىراق جايلى ءومىردى اڭساپ ءجۇرىپ، جالعىز قالعاندا تۇسىنەسىڭ وسىنىڭ ءبارى بەكەر بولعانىن دەپ ويلايمىن. كەز كەلگەن ءتىلدىڭ وزىندىك ارتىقشىلىعى، ادامعا بەرەتىن قاسيەتى بولادى. جاسىراتىنى جوق، تىلدەردىڭ ءبارى اللانىڭ جاراتقانى. «ۇلتتار مەن ۇلىستاردى ءبىرىن-ءبىرى تانۋى ءۇشىن جاراتتىم» دەگەنگە ساياتىن سۇرە بار قۇراندا. كەز كەلگەن ءتىلدىڭ قاسيەتى بار، سول ءتىلدىڭ يەسى قىلىپ جاراتتى ما، سول ءتىلدى ءبىلىپ، سول تىلگە قىزمەت ەتۋ كەرەكسىڭ دەپ ويلايمىن. ول تىلدەن كەتتىڭ بە، ۇلى پروگراممانى بۇزاسىڭ. مىنە، ءتىلدىڭ گەنەتيكالىق كودى وسىندا دەپ ويلايمىن. ونى بۇزساڭ، تاعدىرىڭ دا وزگەرەدى. قازاق ءتىلىن دامىتقىمىز كەلسە، ءبىز ءوز ءتىلىمىزدى جاقسى كورۋىمىز كەرەك تە، ونى جاقسارتۋعا جۇمىس جاساۋىمىز كەرەك. مىنا جاقتاعى ءتىل جاقسى ەكەن، ودان كوپ نارسە ۇيرەنۋگە بولادى ەكەن دەپ انا تىلىنەن قول ءۇزىپ كەتىپ قالساق، وندا بۇل السىزدىگىمىزدىڭ بەلگىسى.
— بالامنىڭ ءتىلى انا تىلىندە شىققانىنا قۋاندىم. بىراق بۇل قۋانىش ەمەس، بەيشارالىق. سەن ءوزىڭ قازاقسىڭ، ال بالاڭنىڭ ءتىلى قازاقشا شىققانىنا قۋاناسىڭ. ءبىر كۇنى اقسەلەۋ سەيدىمبەك اعامىزدى وقىپ وتىرسام، سول كىسىنىڭ دە باسىنان وسىنداي جاعداي ءوتىپتى. اۋىلعا بارىپ، قازاقشا ۇيرەنىپ كەلگەن نەمەرەسىنە قۋانادى. ۇلكەن ۇلىم بەسكە تولادى. بالاباقشادا اعىلشىن ءتىلىن وقىپ جاتىر. بىزدە دومينانتتى ءتىل — قازاق ءتىلى. بىراق بالامنىڭ كوكىرەگىن كەڭەيتۋ ءۇشىن قازاق تىلدەگى كىتاپتار، قازاقشا رەسۋرستار، قازاقشا مۋلتفيلمدەر كەرەك. ءلايلا سۇلتانقىزى «تاربيەنى «بالاپانعا» ارتىپ قويۋعا بولمايدى، ونىمەن اتا-انانىڭ ءوزى اينالىسۋى كەرەك» دەيدى. وتە دۇرىس ايتادى. وسكەلەڭ ۇرپاققا قاجەتتى رەسۋرستاردى قايدان الامىز؟
— قازاق ءتىلىن دامىتۋعا مەملەكەتتەن باسقا ەشكىم قاراجات بەرگەن جوق. بەرمەيدى دە. ءوز باسىم تىلگە قولداۋ سۇراپ بارماعان جەرىم جوق. مەن سەكىلدى قانشاما ادام بار. ءبارى سولاي ايتادى. بيزنەس مۇنداي دەمەۋشىلىككە ءالى ءپىسسسىپپپ جەتىلگەن جوق. بىزدە مەملەكەتكە پاترەناليستىك قاتىناس كۇشتى. مەملەكەت سەنىڭ قۇددى ءبىر اكەڭ سياقتى. بالاڭ اۋىرىپ قالسا، مەملەكەت كىنالى، قازاق ءتىلىن بىلمەي قالساڭ دا مەملەكەت كىنالى. كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە سولاي ويلادىق، ويتكەنى سولاي تاربيەلەدى. قازىر ءوزىمىز تىرشىلىك ىستەۋىمىز كەرەك قوي. رەسۋرس جوق بولاتىنى تۇسىنىكتى. ءسىز تىلدەن ديۆيدەنت الا المايسىز. قازىر جاھاندىق زامان، ءبىر ساتتىك پايدانىڭ زامانى. ادامدار ءبىر جەرگە اقشا قۇيۋ ءۇشىن ونى ەكى ەسە قىلىپ قايتارىپ الۋدى كوزدەيدى. ءتىل — دەرەۋ تابىس تۇسپەيتىن، بىراق ۇزاق جىلدان سوڭ ۇزبەي تابىس بەرەتىن، اقىلدى ينۆەستيتسيانىڭ نىسانى. ونى تۇسىنۋگە وتاندىق ينۆەستوردىڭ اقىلى جەتپەي جاتىر. بۇل — پروبلەما. ءبىزدىڭ بيزنەس تە، ەليتا دا، ساياسي ەليتا دا بار. بۇل — سولاردىڭ پروبلەماسى. ءدال وسى قازىر نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن ءالى بىلمەيمىن. بىراق بولاشاققا سەنەمىن، ەرتەڭ قازاقتىلدى بالالاردىڭ ىشىنەن الپاۋىتتار شىقسىن دەسەك، قازىردەن باستاپ بالامىزدى قازاقشا تاربيەلەۋىمىز كەرەك. ەشكىم جەتى اتاسىنان باي بولمايدى، قايدان بىلەسىز، مۇمكىن ءسىزدىڭ دە بالاڭىز ەرتەڭ الپاۋىت بولاتىن شىعار. ەرتەڭ سولار ساياساتقا بارعاندا مۇنىڭ ءبارى وزگەرەدى دەپ سەنەمىن.

42-26 = 16. بۇل — زور الشاقتىق

— ال ەندى لاتىن ءتىلى الىپبيىنە كوشۋ ماسەلەسىنە قالاي قارايسىز؟ وسى تۇرعىدا عالىمداردىڭ وزدەرى ءبىر شەشىمگە كەلە المايدى دەگەن پىكىر بار. بۇل ماسەلە ءبىر كوتەرىلەدى، ءبىر باسىلىپ قالادى. قازاقستاننىڭ لاتىن الىپبيىنە قايتا ورالۋى مۇمكىن بە؟
— «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ءبارىمىزدى قۋانتقان، ۇلتىمىزدىڭ بولاشاعىن ايقىنداعان ناعىز ۇلتتىق ۇلى قۇجاتىندا ەلباسى 2017 جىلى كوشەمىز دەپ تاپسىرما بەردى. 2012 جىلعى جولداۋىندا 2025 جىلعا دەيىن كوشەيىك دەدى. دەمەك، سەڭ قوزعالدى. لاتىن قارپىنە كوشۋ ماسەلەسى حح ع. 90-جىلدارىنان بەرى كوتەرىلگەن. ونىڭ دايىن بازاسى بار. اكادەميك اعامىز ءابدۋالي قايدارۇلى باستاپ كوتەرگەن بۇل ماسەلە بۇگىندە ينستيتۋتىمىزدا عىلىمي نەگىزدەرى جاعىنان جان-جاقتى زەرتتەلدى. بۇكىل تۇركى پوستكەڭەستىك مەملەكەتتەرى كيريلل قارپىنەن باس تارتىپ، ورتاق تۇركى ءالىپبيىن جاسايىق دەگەن 90–جىلدارداعى ەكونوميكالىق داعدارىس كەزىندە ەمەس، IT-تەحنولوگيالار دامىعان ساياسي تۇراقتىلىق كەزىندە كوشكەنىمىز ابدەن دۇرىس بولدى. ءالىپبي جاسايتىن بولساق، قازاق ءتىلىنىڭ تىلدىك، دىبىستىق جۇيەسىن كورسەتە الاتىن، ەكىنشى، اۋىزشا ءتىلدى جازبا تىلگە جەڭىل، وڭاي كودتايتىن گرافيكا (اۋىزشا ءماتىندى جازبا ماتىنگە پەرەكاديروۆكا جاسايتىن تاڭبالار) قاجەت. سول پرينتسيپتەرگە سۇيەنىپ جاساۋىمىز كەرەك. ءالىپبي جاساۋ — مامانداردىڭ ءىسى.
— «لاتىن الىپبيىنە كوشۋ — ورىس الەمىنىڭ ىقپالىنان شىعۋ» دەگەن سياقتى پىكىرلەر دە بار.
— ول — ساياسي ماسەلە. مەن ساياسي ماسەلەنى ايتا المايمىن. ونى بىلمەيمىن. ول احۋالدى زەرتتەگەن ەمەسپىن. ايتاتىنىم — تىلتانىمدىق ماسەلە. تىلدىك تۇرعىدان كەلگەندە جاڭا گرافيكا وتە قاجەت. كيريلل الىپبيىندە 42 ءارىپ بار. قازاقتىڭ وزىندىك ءتول 26 دىبىسى بار. بۇل — وتە ۇلكەن الشاقتىق. ءتول دىبىستان ون شاقتى ايىرماشىلىق بولسا، جارايدى. ال مۇندا ودان دا كوپ.
— فيلولوگتار اراسىندا يدەيالىق جاعىنان ايىرماشىلىقتار قانداي؟
— كەز كەلگەن ماسەلەدە بىرجاقتى پىكىر بولمايدى. ءبىزدىڭ فيلولوگتار ۇسىنىپ جۇرگەن گرافيكاسىنىڭ ورتاق ءبىر ءپرينتسيپى بار، سول قۋانتادى. «ءبىر تاڭبا — ءبىر دىبىس» ءپرينتسيپى. باسقالار ۇسىنىپ جاتقان ءبىر دىبىسقا ەكى ءارىپ تاڭبالاۋ دەگەن نۇسقالار دا بار. بىراق ول وتە قولايسىز. ماسەلە شەشىلىپ، ءبىر جوبانى تاڭداۋ كەرەك بولسا، ينستيتۋت ماماندارىنىڭ، ءتىلتانۋشىلاردىڭ باستارى بىرىگەدى دە، ءبىر جوبا ۇسىناتىنىنا سەنەمىن. وعان سەنىمدىمىن.
— جاقىندا بەلگىلى اقىن گۇلنار سالىقباەۆا سوزدەردى ورىندى قولدانباي جۇرگەن جۋرناليستەرگە ەسكەرتۋ جاسادى. ال ءسىزدىڭ وسىنداي جۋرناليستەرگە رەنىشىڭىز جوق پا؟
— جۋرناليستەرگە رەنىشىم جوق. سەبەبى ماسەلە ولاردا ەمەس، جۋرناليستەردى وقىتۋ جۇيەسىن جاقسارتۋ كەرەك. بۇرىنعى جۋرناليستەر فيلولوگيالىق كلاسسيكالىق ءبىلىمدى ءوز كاسىبىنىڭ بازالىق ءبىلىم جۇيەسى رەتىندە وقىعان. لينگۆيستيكانى مامان دەڭگەيىندە مەڭگەرگەن. مەنىڭ بىلۋىمشە سولاي. مىسالى، بۇرىنعى جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكاسى، مورفولوگياسى، لەكسيكاسى، ستيليستيكاسى، سينتاكسيسى تۇگەل ءداستۇرلى فيلولوگيالىق فاكۋلتەتتەردەگىدەي وقىتىلاتىن. قازىر ونىڭ بارلىعى قىسقارتىلىپ، ورنىنا ماماندىققا قاتىستى پاندەر ەنگىزدى. جارايدى، ساعات سانىن قىسقارتسىن، بىراق مازمۇنىن تۇشىمدى ەتىپ جيناقتاپ، ازعانتاي ساعاتتىڭ ىشىنە لينگۆيستيكالىق نەگىزدەرىن وقىتۋ كەرەك. ايتپەسە جۋرناليست ءوز قۇرالى — ءتىلدى جەتىك بىلمەي شىعادى.
— سوندا لينگۆيستيكالىق جاعىنان جۋرناليستەر اقساپ تۇرعانى عوي؟
— وندايلار جوق ەمەس. ادەبي ءتىلدىڭ سوزدىكتەرىندە بەكىتىلگەن تىلدىك نورمانى بىلمەيتىن، ءسوزدى سىندىرىپ، قيسايتىپ، بۇزىپ ايتاتىندارى بار ەندى. مامان بولعان سوڭ، كەز كەلگەن ءسوز ءبىز ءۇشىن ماتەريال، وعان بەيسانا تۇردە ورتولوگيالىق تالداۋ جاساپ كەتەتىنىمىزدى بايقايمىز. ءجۋرناليستىڭ سوزىنەن قاتە ىزدەپ، تىركەپ وتىرعانىمىزدى كەيدە بايقاماي قالامىز، ءتىلتانۋشىلار، ول راس. مىسالى، «اراقتىڭ ارقاسىندا» دەيدى. «اراقتىڭ ارقاسىندا وسىنداي جاعدايعا جەتتى»، «اراقتىڭ سالدارىنان» بولۋى كەرەك. نەمەسە «اراقتىڭ ناتيجەسىندە» دەيدى. اراقتىڭ قايداعى ناتيجەسى ول؟ اراقتىڭ سالدارى، كەسىرى بولادى. قازىر «كۇن رايى» دەگەندى جاقسى قولدانىپ جۇرگەن جۋرناليستەرىمىز قۋانتادى. سونى ەستىگەندە قۋانىپ قالامىن. ءبىزدىڭ ۇلكەن اعا عالىمدارىمىز، پروفەسسور ۋاليەۆ نۇرگەلدى اعاي: «قازاقتا كۇن رايى دەپ بۇگىنگى كۇنگى تابيعاتتىڭ قۇبىلىسىن، ال اۋا رايى دەپ بەلگىلى ءبىر كەڭىستىكتەگى تابيعات قۇبىلىسىن اتايدى» دەپ ۇنەمى ايتاتىن. اۋا رايى دەگەن ورىسشا ايتقاندا كليمات سوزىنە سايكەس كەلسە، كۇن رايى پوگودا دەگەنگە كەلەدى. «جاڭبىر جاۋادى دەپ كۇتىلۋدە» (وجيداەتسيا دوجد) دەگەن سياقتى قولدانىس تا كوبەيىپ كەتتى. بىزدە جازباشا عانا ەمەس، اۋىزشا ءسوز دە سىرتقى ءتىلدىڭ (ورىس ءتىلىنىڭ) اسەرىنە شالدىعىپ جاتقانىن كورسەتەدى بۇل مىسال. سول سياقتى سوزدەردى دىبىستاعاندا سينگارمونيزم زاڭىن ساقتاماي، ءتىلىمىزدىڭ ينتوناتسيالىق ەرەكشەلىگىن بۇزىپ، ماسەلەن، اسىعىپ-اپتىعىپ سويلەۋ سياقتى بەينورمالىق ۇردىستەر ءجۋرناليستىڭ اۋىزشا سوزىنەن كورىنىپ قالىپ جاتادى. بالكىم، قازىرگى كرەاتيۆتى ءداستۇر شىعار، بىراق ارتىنان جاۋ قۋىپ كەلە جاتقانداي سوزدەرىنىڭ اياعىن جۇتىپ، كىدىرىس جاسايتىن جەردە دەمىن ۇزبەي، كىدىرىسسىز ايتىلاتىن تۇستا دەمىن ءۇزىپ، ۇزدىگىپ سويلەۋ مانەرى مودا بولىپ بارا جاتىر ما دەپ ويلاپ قالامىن كەيبىر ءجۋرناليستىڭ رەپورتاجىن تىڭداعاندا. مىسالى، سويلەم اياقتالعاننان كەيىن كىدىرىس جاسالادى. سودان سوڭ كەلەسى سويلەم باستالادى. ال كەيبىر ميكروفون ۇستاعانداردىڭ اۋىزشا سوزىندە ءبىر سويلەم اياقتالىپ، كەلەسى سويلەم باستالىپ، ورتاسىنا كەلگەن كەزدە بارىپ كىدىرىس جاسالادى. بالكىم، بۇل امال شىعار، ارينە، داعدىلى نارسەنى بۇزىپ جىبەرىپ، داعدىدان تىس ەلەمەنتتى قولدانساڭ، جۇرتتىڭ نازارى بىردەن ساعان اۋىپ، ەلەڭ ەتە قالادى. ول جاقسى، بىراق سەن ونى قايتا-قايتا جاساي بەرسەڭ، وعان جۇرت ەلەڭدەي بەرمەيدى عوي. جۇرت نازارىنان ايىرىلىپ قالاسىڭ. سونداي نارسەلەردى ەسكەرسە ەكەن، ءتىلتانۋشىلاردىڭ كەڭەستەرىنە، ەڭبەكتەرىنە جۇگىنسە ەكەن دەگەن تىلەك.
— سۇحباتىڭىزعا راقمەت!

باۋىرجان كاريپوۆ

Abai.kz