Ýstimizdegi jyldyng 8 nauryzdaghy 9-nómerli «DAT» gazetine shyqqan aqyn Myrzan Kenjebay myrzanyng «Áyelderi búzylghan últ joyylady» degen maqalasy iysi qazaqqa oy salghany dausyz. Naqty mysaldar men dәlelder keltirip jazghan Myrzekenning tәrbiyelik mәni bar osy maqalasyna óz oiymda jýrgen keybir mәselelerdi qosqym kelip, qolyma qalam alyp otyrmyn.

Atamyz qazaq qyz balalardy erekshe qadirlegen. Sonymen qatar olardyng tәrbiyesine ýlken mәn berip otyrghan. «Qyzdyng joly jinishke», «Qyzgha qyryq ýiden tyi» degen maqaldar – sonyng kuәsi.

Qazaq túrmysqa shyqpaghan qyzdy bosaghagha emes, tórge otyrghyzatyn. Túrmysqa shyghatyn qyz balagha (ol kezde kóbinshe syrttay jasynan atastyryp qoyatyn) jeke ýy tigip, ony jengesimen birge túrghyzyp, ýy sharuasyn, tamaq jasau, әsirese tabaq tartudaghy, tabaqqa tartylatyn әr sybaghanyng alatyn ornyn ýiretu, qaynaghalary men qaynylarynyng attaryn atamay, janama at qoy, atalary men apalaryna sәlem salu, tipti ýlkenderge shay qúiyp beru (onyng da ózindik mәni bar) siyaqty últtyq saltymyzgha say tәrbiyelik mәni zor isterdi ýiretetin bolghan.

Qyz bala túrmysqa shyghyp, kelin bolyp barghanda, osynday tәrbiyelik jóni bar isterdi bilip barghan. Ondaydy jete bilmegen kelinderge «tәrbie kórmegen» dep syn kózben qaraytyn. Sonday sózge qalmas ýshin, ata-anasy qyzdaryna mýmkindikting barynsha salt-dәstýrdi ýiretip otyrghan. Qazir, Myrzekeng aitqanday, orekeng men batystyng «ozyq» ýlgisin alghan keybir kelinder atalaryna sәlem jasamaq týgili, olardy Pәlenshe Pәlenbaevich dep atyn ataytyn kelinder payda bola bastady. Keudesin, anarynyng týimesinen basqasyn kórsetip jýretin, temeki shegu men ishimdik ishudi maqtan tútatyn «óte tәrbiyeli» qyzdar kóbeyip ketti. Búl – saldar. Al sebebi aryda jatyr.

Qazir bizde matriarhat basym bolyp túr. Er azamattardyng qúqyqtary әielderden tómen. Búryn әielin talaq etetin jigitter óte siyrek edi. Kerisinshe, jesirin jatqa bermeytin. Onyng mәni terende jatyr. Ol tikeley úrpaqtyng bolashaq taghdyry. Al qazir ne kóp – ajyrasu kóp.

Nege? Ol myna bizdegi er men әielding qúqyghy birdey degen últty kógertpegir genderlik sayasattyng kesiri. Ol maqtan emes, bolashaqta últty joyatyn sayasat... Qazir bizde ajyrasugha aryz bergen әielding sózi – sóz. Kýieuining pikirin tyndaytyn zang joq. Odan eshkim súramaydy da. Sotqa kýieui barmasa da, sot myrzalar ekeuin syrttay ajyratyp, kýieuine aliyment tóleudi mindettep jiberedi. Búl sayasat týbirimen dúrys emes. Eger ajyrasugha әiel aryz beretin bolsa, oghan kýieui kelisim bermese, aliyment tólenbeydi dese, әielder aryzyn dereu qaytaryp alar edi. Sonda ajyrasu azayyp, bala әkesiz jetim bolmay, әke tәrbiyesin alyp ósedi.

Býgingi әielderge balanyng әkesi – tabys kózi ghana. Áke tәrbiyesin kórmey ósken úl men qyz bolashaqta sheshesi siyaqty bolghysy keletini aitpasa da týsinikti. Sondyqtan olargha sheshe negizgi túlgha. Olardyng qyzdary da sheshesi siyaqty ajyrasyp alyp, «emin-erkin» ómir sýrgisi keletin bolyp ósedi.

Ótkende bir sheneulik «...bizde qyzmet isteytinderding 56 payyzy әielder» dep soghyp túr. Búl maqtan emes. Sonda әielderding basym kópshiligi qyzmet istese, balany kim tabady? Qazaq últy qalay kóbeyedi? Joq, әlde últ joq jerde memleket bolmaytynyn shendiler týsinbey me? Áyelderding qyzmet isteuine esh qarsy emespin. Óz әielim kezinde bes bala tauyp, qyzmetinen qalghan emes. Men qatarlas dostarymnyng da әielderi aldy segiz bala, arty tórt bala tauyp, qyzmetterin tastamay enbek etti.

Biraq ajyrasu degen pәle bizding zamandastarymyzda bolghan emes. Qazir bir bala, әri ketse eki bala tauyp (figuram búzylady degen syltaumen) nemese bala tappaytyp «aqyldy» әielderge (búlar últtyng bolashaghyn oilamay, býgingi kýnin ghana oilaytyn aqyly azdar jәne últty joyshylar qatarynda) ne aitugha bolady?

Men tek qana kóp bala tapqan әielderding memlekettik kez kelgen qyzmetti isteuine qosylamyn. Últty ósiru isi memlekettik dengeyde sheshilui kerek. Ol ýshin jasy 30-dan asqan janúyagha, eger tórt baladan kem balasy bolsa, ekinshi ret ýilenudi zandastyratyn zang kerek. Ekinshi, ýshinshi ret ýilengenderge memleket materialdy kómek kórsetudi iske asyrghan dúrys (kvartira, jer telimin nemese aqshalay). Sonda ishi tar, qyzghanshaq әielder erine toqal alghyzbas ýshin, mindetti týrde 4-5 bala tuary sózsiz.

Al jigitterimiz ýshten, tórtten әiel alyp jatsa, qazaq qyzdary qytaygha, negrge, nemiske, taghy basqa últtargha kýieuge shyghu degen pәle toqtar edi. Qaydaghy bir qytaydyng balasyn baqqansha, óz últynyng balasyn tәrbiyelegenin maqtan túta otyryp, qazaqtyng sanyn kóbeytip, memleketimiz nyghaya týser edi. Olardyng arasynyn Abay men Shәkәrimder tumasyna kim kepil?

Meninshe, bәibishe, toqal bolugha namystanbau kerek. Bizde Abaydyng әjesi Zere (shyn aty Toqbala) siyaqty maqtan tútar qazaq әielderining simvoly az emes qoy. Sol Zere әjemiz Qúnanbaydyng tórt әielining biri emes pe edi? Qazaqtay kóp qyrghyn kórgen halyq kemde-kem. Ótken ghasyrlardaghy jonghar shapqynshylyghy kezindegi,1916 jylghy últ azattyq kóterilis kezindegi patsha jendetterining qaruy joq jasaqtardy zenbirek, pulemetpen qyrghany, 1921-22 jәne 1932-33 jylghy qoldan úiymdastyrghan asharshylyqta qyrylghan halyq,1937 jylghy repressiya, shetelge qashyp, onda qyrylghandar jәne Sibirge jer audarylyp, onda qaza tapqandar men nemis fashisterimen bolghan soghysta qyrylghandar sanyn әli eshkim dóp basyp aita almaydy. Shamamen búl sifr 5–7 millionnyng ar jaq-ber jaghy bolady. Sonda da qazaq jer betinen joyylyp ketpedi.

Bizderdi joyyludan aman alyp qalghan – altyn qúrsaq analarymyz. Olar biri bәibishe, biri toqal bolyp, az degende bes-alty bala tauyp, eldigimizdi, últymyzdy saqtay otyryp, memleketimizdi aman alyp qaldy. Keleshekte últymyzdy azaytpay, memleketimizdi saqtap qaludyng birden-bir joly – kóp әiel aludy zandastyru bolyp tabylady. Bizding deputattar «kókemizding atyn qalagha beru kerek» dep, halyqqa paydasy joq jaghympazdyqpen saban-su sózdi sapyra bergenshe, keleshekte otanymyzgha paydaly osynday iygi bastamany kótergeni dúrys bolar edi.

«Erkekter eki әiel alsa, biz eki baygha tiyemiz» degen bayaghy deputat «qyzdan» qúday saqtasyn. Jalpy, elimizde halyqtyng sanyn kóbeytu jayly oilanyp jýrgen shendi-shekpendilerdi bayqamadym. Kórshi qytay qazir búrynghy bir bala ghana tuatyn zanyn ózgertip, eki balagha rúqsat berdi. Sonyng nәtiyjesinde ótken jyly halqy 18 milliongha ósti. Búl degeniniz bir Qazaqstannyng halqynan kóp.

Sonda bizding memleket bir janúyada tórt-bes baladan kem bolmasyn degen zandy nege qabaldamasqa? Densaulyghy kótermegen әielder jetimder ýiinen bala asyryp alsyn. Múnday zandy qabyldaugha qarsy adam – memleketimizding bolashaghyna qarsy dep oilaymyn.

Memleketting baylyghy – halyq. Halyqty kóbeytip jatqan әielderge memleket tarapynan berilip jatqan bir rettik 86 myng jәrdemaqy óte az. Meninshe, birinshi balagha 200 myn, ekinshisine – 400 myn, al ýshinshi balagha 600 myn, odan әri әr balagha 300 mynnan, alty bala tapqan anagha 2 million ótem berip otyrsa – óte dúrys bolar edi. Eki million berip jatsa, kóptegen әielder altynshy balasyn tabugha qarsy bolmas edi. Negizi, elimizding bolashaghy osy jas nәrestelerge tiyeseli óz aqshalaryn berip otyrghan eshqashan qate bolmaydy. «Jaqsy әiel jaman erkekti han jasap, ózi hannyng әieli bolady, al jaman әiel jaqsy erkegin qúl jasap, ózi qúldyng әieli bolady» nemese «Áyeli jaqsynyng aghayyny aralasyp, jaqyn jýredi, jaman әielding aghayyny aralaspay, qashyq jýredi» dep qazaq tauyp aitqan. Osynday jaqsy maqaldarmen birge «Qyz kezinde bәri jaqsy, jaman әielder qaydan shyghady» degen de maqal bar.

Rasynda, olar qaydan shyghyp jýr? Mening búl jazghan maqalam mening jeke pikirim. Osy jazghanym kóptegen jeke basyn ghana oilaytyn әielder men keleshekti boljaghysy kelmeytinderge únay qoymas. Biraq qazaq týbi osyghan keledi.

Berik BALTA

«Obshestvennaya pozisiya» (proekt «DAT» №17 (381) ot 4 maya 2017 g.