Jaqynda Tatarstannyng «Biznes-onlayn» internet basylymynda sayasatker Rimzili Valeevting «Qazaqtar qalay jazyp sóilese de – ózderi bilsin» («Pusti kazahy govoryat iy pishut kak hotyat») atty maqalasy jariya boldy.

Geosayasy ahual alaghay da búlaghay bolyp túrghan osy tústa biz Rimzili Valeevting maqalasyn yqshamdap, tәrjimalap berudi jón taptyq.

Tatardyng әm orystyng qogham qayratkeri Rimzili Valeev 90-jyldardyng ayaq shenindegi tatar júrtyna Kremli jasaghan әlipbiylik kontrrevolusiyany mysalgha keltire otyryp, Preziydent Nazarbaevtyng 8 jyl ishinde qazaq әlipbiyin latynshagha ótkizu bastamasyna óz pikirin bildirgen.

«Meni tandandyrghan jayt – orys «intelegensiyasynyn» Preziydent Nazarbaevtyng bastamasyna tanytqan reaksiyasy boldy. Olar qazaqtardyng qazaq  tilin jahandandyrugha (globolizasiyalaugha, yaghny latyn qaripine kóshuine dep týsinuge bolady. - red) jasap otyrghan qadamyna ýreymen qaraydy. Búl olardyng qay sasqany?   Auqatty ekonomikasy, Halyqaralyq sayasatta salmaghy, BÚÚ-gha mýsheligi, kórshiles memlekettermen qoyan-qoltyq qarym-qatynasy  Qazaqstan múnday mәseleni eshkimning kómeginsiz-aq jýieli týrde sheshe alady. Qazaqsha jazyp, qazaqsha sóileytin bayyrghy júrtty latyn әlipbiyine kóshiru 8 jyldyng ishinde jýrgiziledi. Shyndap kelgende aghylshyn, nemis, fransuz tilinde oqyghan búl halyqqa latyn grafikasy tansyq emes-tin. 1929-1940 jyldary latynnan kirilisagha kóshiru prosessi bir aptada jýrgizildi ghoy», - deydi sayasatker Valeev. Shynyghynda, 1929 jyly Ahmet Baytúrsynovtyng tóte jazuynan latynshagha auysqan 11 jylda Alash arystarynyng latyn әlipbiyinde jaryq kórgen tuyndylary әli kýnge shang basyp múraghattarda jatyr. Osy jayttardy bes sausaghynday biletin tatar sayasatkeri Preziydent Núrsúltan Nazarbaevtyng latyn әlipbiyine ótu  bastamasyna búlqan-talqan bolghan orys basylymdary men Kremliding sholaqbelsendi sayasatkerlerining auzyna úryp, «Orys әlemin saqtap qalugha basqa emes, Qazaqstannyng sinirip jatqan enbegi kóp» ekendigin atap ótedi.

«Mening týsinbeytinim Qazaqstanda halyq sany boyynsha 71 payyzdan asatyn qazaqtardyng últtyq birtektiligi orys sayasatkerlerine nege únamaydy?.. Qazaqstanda túratyn orystargha, tatarlargha nemese basqa últtargha últtyq birligin saqtaugha bolady da, qazaqtargha bolmay ma? Orys әlemin saqtap qalugha basqa emes, Qazaqstannyng sinirip jatqan enbegi kóp. Kerek deseniz, Sәbet odaghyn saqtap qalu ýshin eng sonyna deyin shydap baqqan da osy qazaq boldy», - deydi Rimzili әbziyimiz.

«Qazaqtar orys әlemine satqyndyq jasady» dep shulaghan sayasatkersymaq Inkonnikov, Jivov, Shahmatov, Dubnov syqyldy sarjaghal sayasatkerlerge bergen Valeevting ótkir jauabyn myna jerden oqysanyzdar bolady.

«Núrsúltan Nazarbaev búl iydeyanyng úyattan bezgen, (ogoltelom), esuas bolghan (kontujennym), imperialistik týsinikten arylmaghan subiektige únamaytynyn jaqsy týsinedi. Degenmen qazaqtar eshkimge jaltaqtamay, ózderine kerektini jýzege asyruda. Halyq óz kóshimen jýrip keledi. Búnyng qazaqtardan basqagha ne qatysy bar?..», - dey kele Valeev myrza Qazaqstanda eshqanday tildik shekteuding joqtyghyn algha tartady.

Qazaqstanda Reseyding Memlekettik tiline airyqsha status berilgeni taghy ras. Jatyry bir, orysqa aghayyn júrttyng (dini, tili bir Ukraina, Moldova, Baltyq elderi) ózderi Resey tiline shekteu qoyyp jatqanda orysshalap otyrghan az elding biri – Qazaqstan ekeni jәne ótirik emes. Osyny taygha tanba basqanday etip aitqan Valeev qazaqtardy týsinging kelse, qazaqsha ýiren deydi.

«Qazaq tilin kirilisada oqymaghan adam, ony latynshada da oqymaydy. Biraq, qazaqtar qazaqsha sóilemeytin, jazbaytyndarmen de mәdeniyetti qarym-qatynasta. Orysshandy oqy ber, saghan eshkim shekteu qoyyp jatqan joq. Al endi, qazaqtar ózara ne aityp jatqanyn bilging kelse, onda qazaq tilin ýiren. Oghan da mýmkindik bar. Mine, bar bolghany osy», - depti sayasatker Rimzili Valeev. Maqalanyng songhy týiini etip alghan týpnúsqada bylay:

«Pohoje, Nursultan Nazarbaev ponimaet, chto ogoltelym y kontujennym subektam s imperskim myshleniyem eta reforma mojet ne ponravitisya. No kazahy nikomu ne derzyat, no delait to, chto im nujno. Prosto chelovek (y narod!) iydet svoim putem tak, kak emu vidnee. Eto je nikogo, krome kazahov, ne kasaetsya. Tot, kto ne chitaet po-kazahsky kirilliysey, tak je ne chitaet na etom yazyke y latinskimy bukvami! No y s niym, nechitaishim y nepishushiym, kazahy toje obrashaytsya vesima kuliturno. Chitay po-russki, pishi, govori, nikto ne ogranichivaet. Esly hocheshi poslushati, o chem govoryat mejdu soboy kazahi, poduchiti ih yazyk nikto ne meshaet. Vo takaya politika».

Orys tilinen audarghan Núrgeldi Ábdighaniyúly

Abai.kz