Qazaq últ-azattyq qozghalysynyng basqa da kezen­derimen qatar 1916 jylghy kóterilisterding әr týrli mәseleleri de auyzsha tarih aitu dәstýri tuyndylarynda keng kórinis tapqan. 1916 jylghy 25 mausymdaghy patsha jarlyghyna qarsy Qazaqstannyng týpkir-týpkirinde bolghan últ-azattyq kóterilister jayyndaghy әngimeler, ólender, jyrlar halyq jadynda saqtalyp, bizge deyin jetken. Múnyng ózi auyzsha tarih aitu dәstýri tuyndylarynyng halyqty dýr silkindirgen oqighalargha baylanysty qalyptasatyndyghyn taghy da dәleldeydi.

Mәselen, Jetisudaghy kóterilisti basqarghan Bek­bolat Áshekeevke arnalghan «Bekbolat» atty jyrda patsha jarlyghynan keyingi auyldyng ahualy bylay kórsetilgen:

...Dalany qara búlt basty,

Nayzaghay oinap, ot shashty.

Jym-jyrt jatqan sahara,

Basqanday boldy albasty.

Zildi kezeng kezdesip,

Kәri, jastan súr qashty,

Jarlyghy shyghyp patshanyn,

El sendeldi, er sasty.

Ejelgi kek oyanyp,

Kóterilip júrt dulasty [1].

Qazaq últ-azattyq qozghalysynyng basqa da kezen­derimen qatar 1916 jylghy kóterilisterding әr týrli mәseleleri de auyzsha tarih aitu dәstýri tuyndylarynda keng kórinis tapqan. 1916 jylghy 25 mausymdaghy patsha jarlyghyna qarsy Qazaqstannyng týpkir-týpkirinde bolghan últ-azattyq kóterilister jayyndaghy әngimeler, ólender, jyrlar halyq jadynda saqtalyp, bizge deyin jetken. Múnyng ózi auyzsha tarih aitu dәstýri tuyndylarynyng halyqty dýr silkindirgen oqighalargha baylanysty qalyptasatyndyghyn taghy da dәleldeydi.

Mәselen, Jetisudaghy kóterilisti basqarghan Bek­bolat Áshekeevke arnalghan «Bekbolat» atty jyrda patsha jarlyghynan keyingi auyldyng ahualy bylay kórsetilgen:

...Dalany qara búlt basty,

Nayzaghay oinap, ot shashty.

Jym-jyrt jatqan sahara,

Basqanday boldy albasty.

Zildi kezeng kezdesip,

Kәri, jastan súr qashty,

Jarlyghy shyghyp patshanyn,

El sendeldi, er sasty.

Ejelgi kek oyanyp,

Kóterilip júrt dulasty [1].

Patsha jarlyghy halyqqa tóbeden jay týskendey әser etti. Jer-jerde narazylyqtar kóbeydi. Patsha jarlyghynyng qatandyghy jәne jergilikti jerlerde ony jýzege asyrudyng әdiletsiz әdisteri týniluge deyin jetkizgen, qolyna týskenimen qarulanghan enbekshiler patsha ókimetining ókilderine: bolys basqarushylaryna, auyl starshyndaryna, poliyseylerge, kazaktargha, sheneu­nikterge bas salyp «adam bermeymiz!» dep aiqaylap, olardy úryp-soqty [2].

...Bireu olay sóiledi,

Bireu bylay sóiledi:

-Balany qoldan bergenshe,

Qasiret, qayghy kórgenshe,

Patshagha qarsy túramyz.

Ólsek, shәit bolamyz, -

dep serttesti [3]. Birte-birte qarapayym qarsy­lyq qa­ruly kóteriliske úlasyp, últ-azattyq sipat alyp, Je­tisu, Syrdariya, Aqmola, Semey, Torghay obylystaryn jәne t.b. audandardy qamtydy. Ghylymy әdebiyette 1916 jylghy qazaqtardyng últ-azattyq kóterilisteri qújattar negizinde jan-jaqty zerttelip, óz baghasyn aldy [4].

Kóterilisting alghashqy oshaghy Jetisu oblysynda payda boldy. Múnda patsha jarlyghyna qaruly qar­sylyq shilde-tamyz ailarynda búqaralyq sipat aldy. Barlyq jerlerde nayza sýngilermen, qylysh, shoqpar­larmen, jekelegen qarapayym anshylyq myltyqtar­men qarulanghan sarbazdar jasaqtary úiymdastyryldy. Jetisudyng Jarkent, Vernyi, Lepsi uezderindegi kó­te­rilis oshaqtaryna Bekbolat Áshekeev, Jәmenke Mәm­betov, Úzaq Sauryqov, Janabay Qúdaybergenov, Serikbay Qanaev, Qazbek Shormanov, Toqash Bokiyn, Áubәkir jәne Jaqypberdi Soltanbekúldary, Monay jәne Múqan Úzaqbaevtar, t.b.jetekshilik jasady [5].

«Bekbolat» jyrynda qazaqtardyng jarlyqty oryndamaugha bel baylaghan sheshimderi jayynda patsha úlyqtarynyng Jetisu oblysynyng әskery gubernatory M.Folibaumgha bayandaghany bylay kórsetilgen:

«Súry jaman qazaqty»,

Kózderimen kórgenin,

Patshagha jigit bergenshe,

Jaqsy kórer qyrylyp,

Óz jerinde ólgenin,

Jolyqty bizge kóp qazaq,

Jaynaghan ottay shoq qazaq.

Auyl sayyn biz bardyq,

Yqylasy joq qazaq.

Palbaum,taqsyr,janaral!

Qazaq әsker bermeydi,

Búl sózime qúlaq sal.

Qangha bylghar qoldaryn,

Beruge qimay úldaryn,

Kózim kórdi kóp qazaq

Batalasyp túrghanyn [6]...

Odan әri jyrda qazaqtardyng patsha jazalau­shylaryna qarsy túru ýshin qolyna týsken qarularmen qarulana bastaghandyghy aitylghan...Shilde aiynyng bas kezinde tolqular Vernyy uezining Batys jәne ontýstik bólikterin de qamtydy, olarda kóterilisshilerge Bek­bolat Áshekeev, Toqash Bokiyn, Aqkóz Qosanúly jәne basqalar basshylyq etti.

1916 jyly jasy 70-ten asyp ketken Bekbolat Áshekeev Jayylmysh bolysy kóterilisshilerining ýlken jasaghyn basqardy[7]. «Bekbolat» jyrynda búl jaghday bylay sipattalady:

Júrt jiyldy aiqaylap,

Yrym qylyp ózinshe,

Bir aghashqa tu baylap,

Kóp halayyq kóterdi,

Bekbolatty bas saylap... [8]

Óz adamdarymen Ýshqonyr tauyndaghy Oshaqty sayyna ornyghyp alghan B.Áshekeev qaruly qarsylyqqa dayyndala bastady [9].

Sol uaqytta úrystyn,

Bastalar kezi dәl boldy.

Bireuding bireu malyna,

Ie bolar kýn boldy.

Patsha әskeri qazaqqa,

Kýiik bolar kýn boldy.

Aydaghany әskerdin

Týie bolar kýn boldy.

Ýsti-basy qazaqtyn,

Shie bolar kýn boldy [10].

Qarulary saqaday jazalaushylardan kóterilis­shiler jenilip, Bekbolat jәne basqa da kóterilis basshylary qolgha týsedi. Bekbolat bar kýnәni óz moynyna alady. «Kóterilisting basshylary, birinshi kezekte B.Áshekeev qiyn mindetti sheshuge tiyis boldy: ne Qytaygha ketu kerek edi, onda patsha jendetteri olardyng tuystaryn jazalay bastaytyn edi, ne tuystary men auyldastaryn qútqaru ýshin patsha jendetterining qolyna óz erkimen berilip, býkil kinәni óz moynyna aluy qajet edi. Bekbolat songhysyn tandady» [11].

...Qazaqtan talay kisi shyghyn boldy,

Jýz elu jylqy jaugha tyghyn boldy.

...Áueli Bekbolatty әketti aidap,

At ýstinde ayaq qolyn baylap,

Artynan qalghandaryn qosa aidap,

Beyshara týsti qolgha sory qaynap, -

dep, Bekbolattan jauap aluy, onyng joldastaryn ústap bermey, bar auyrtpalyqty ózi kóterui sonynda patsha jendetterining Bekbolatty dargha asuy bayan­dalghan [12].

...Atty kazak orystar,

Qamap alyp keledi.

...Kók myltyqty kópirtip,

Kókke qarap keledi.

Er Bekbolat siyaqty,

Bekke qarap keledi.

Bekbolat er ashuly,

Shetke qarap keledi.

Elden adam bar bolsa,

Sәlem aitsam júrtyma,

Dep te qarap keledi.

Dar týbine barady,

Jan-jaghyna qarady.

Auyldasy Mústafa,

Dereu kele qalady,

Kózine jas alady.

Abdollagha sәlem de,

Tanyrsyz mening balamdy.

Basqa sózge uaqyt joq,

Moynyma arqan salady... -

dep [13] kórsetilgen jyrda. Halyq Bekbolattyng erligine sýisinip, el basyna týsken qiyn jaghdaygha kýiinip, II Nikolay patshany dattaydy. Jyrdyng «Jay­yl­myshtyng kempirlerining jylaghany» dep atal­ghan bóliginde:

Biz de adamnan tuyp edik,

Adambyz dep jýrip edik.

Sarala shendi shoshqagha

Qanday kýnә qylyp edik?

Alym bermey qoydyq pa?

Malyn bermey qoydyq ba?

Senderding de bizdey bolyp,

Bala-shaghang shulasyn,

Ýstindegi patshan

Apiyn jep ulasyn, -

dep [14], halyqtyng ashu-kegi sipattalghan.

1916 j. Jetisuda bolghan últ-azattyq kóterilisting auyzsha tarih aitu dәstýrinde kórinis tabuyn akade­mik K.Núrpeyis bylay dep bayandaydy: «Qyrkýiek pen qazan aiynyng basynda Jetisu kóterilisshileri jenilis tapty, olardyng aitarlyqtay bóligi kýshi ba­sym jazalaushylarmen taban tirese shayqasa oty­ryp, batys Qytaydyng Shynjang ólkesine ótuge mәj­býr boldy. Qytay auyp ketkenderding kópshiligi sheka­ralyq ónirdi mekendegen Úly jýzding Alban, Suan, Orta jýzding Nayman, Kerey taypalarynyn, qyrghyz­dardyng albandarmen japsarlas qonystanghan Búghy taypasynyng 300 mynnan astam ókilderi edi. Qandy oqiy­ghalardyng kuәgerleri bolghan Alban taypasynan shyq­­qan Kódek Maralbayúly, Bóltirik Atyhan­úly, Áben Atamqúlúly syndy aqyndardyng halyq­tyng jadynda jattalyp, keyingi úrpaqtargha jetken ólen-jyrlarynda sol kezding tarihy shyndyghy taygha tanba basqanday surettelgen [15]. Bóltirikting «El jaryla kóshkende» degen jyrynda:

Soyyly bar batyrdyn

Talayyn atqan oqpenen,

Japalaqtay jyghylghan,

Say-salada tyghylghan.

Qyzyl josa,qyrman bop,

Qyryldyq jaman shybynnan.

Albannyng qasqa qaysary

Serikbay, Úzaq, Jәmenke -

Bәri on eki kisi edi,

Qaraqolgha bet alyp,

Qara jolmen shúbyrghan [16].

Aytylmysh aqyndar patsha jendetterining soqqy­syna shydamay halyqtyng ýdere kóshuin «ýrkin», «ýr­ke qashu» dep anyqtaghan. Osy últtyq qasiretti suret­te­gen ólen-jyrlardyng birazyn HH ghasyrdyng 20-jyl­darynda kóterilis bolghan Jetisu aimaqtaryn әdeyi aralaghan Iliyas Jansýgirov hatqa týsirip ketken eken. Sodan beri kóptegen jyldar múraghat qorlarynda jatqan Ilekenning qoljazbasy keyingi jyldary onyng shygharmashylyq múrasyn zertteushilerge belgili boldy...

Jogharyda esimderi atalghan aqyndar 1916 j. k­ó­terilisting kuәgerleri ghana emes, oghan tikeley ara­lasqan, sol ýshin patshalyq biylik jýiesi tarapynan kezinde qughyn-sýrgin kórgen jandar edi...Olardyng biz­ge jetken ólen-jyrlary Jetisudaghy kóte­rilisting negizinen Qarqara oshaghynyng (tarihta Al­ban kóterilisi, keybir múraghat qújattarynda «Al­ban-Búghy kóterilisi» atalghan) tarihynan syr shertedi. Onyng bas­ta­luy men barysy, jenilis tabuy, kóteriliske jetek­shilik etken aituly túlghalar, tiri qalghan kóteri­lisshilerding Qytay auyp ketui jóninde asa qúndy mәlimetter saqtalghan» [17] .

Bóltirik Atyhanúly qysym kórgen júrttyng Qytaygha ýdere kóshuin bylay suretteydi:

El kýnirine ýrikkende

Keuley qashyp jóneldik.

Atadan qalghan qoy, jylqy

Tiymey qashyp jóneldik.

Tikken ýidi tenkeytip

Kirmey qashyp jóneldik.

Eki jenin shapannyn

Kiymey qashyp jóneldik.

O qashqannan bardyq ta

Qytaygha baryp tyghyldyq

Ayaghyn qúshyp qalmaqtyn

Jalynyp, jarbap jyghyldyq, -

dep sol kezenning jaghdayy anyq surettelgen [18].

Osylaysha halyq jadynda 1916 jylghy Jetisu qazaqtarynyng últ-azattyq kóterilisining negizgi oqiy­­gha­lary saqtalyp, auyzsha tarih aitu dәstýri tuyndyla­ry arqyly bizge jetken. Búl derekterding manyzdylyghy bolghan oqighalargha halyqtyng bergen baghasymen ta­nysugha mýmkindik alamyz.

 

«Qazaq tarihy» jurnalynan