ر.ايتباي. جەتىسۋداعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس
قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ باسقا دا كەزەڭدەرىمەن قاتار 1916 جىلعى كوتەرىلىستەردىڭ ءار ءتۇرلى ماسەلەلەرى دە اۋىزشا تاريح ايتۋ ءداستۇرى تۋىندىلارىندا كەڭ كورىنىس تاپقان. 1916 جىلعى 25 ماۋسىمداعى پاتشا جارلىعىنا قارسى قازاقستاننىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىندە بولعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەر جايىنداعى اڭگىمەلەر، ولەڭدەر، جىرلار حالىق جادىندا ساقتالىپ، بىزگە دەيىن جەتكەن. مۇنىڭ ءوزى اۋىزشا تاريح ايتۋ ءداستۇرى تۋىندىلارىنىڭ حالىقتى ءدۇر سىلكىندىرگەن وقيعالارعا بايلانىستى قالىپتاساتىندىعىن تاعى دا دالەلدەيدى.
ماسەلەن، جەتىسۋداعى كوتەرىلىستى باسقارعان بەكبولات اشەكەەۆكە ارنالعان «بەكبولات» اتتى جىردا پاتشا جارلىعىنان كەيىنگى اۋىلدىڭ احۋالى بىلاي كورسەتىلگەن:
...دالانى قارا بۇلت باستى،
نايزاعاي ويناپ، وت شاشتى.
جىم-جىرت جاتقان ساحارا،
باسقانداي بولدى الباستى.
ءزىلدى كەزەڭ كەزدەسىپ،
كارى، جاستان سۇر قاشتى،
جارلىعى شىعىپ پاتشانىڭ،
ەل سەندەلدى، ەر ساستى.
ەجەلگى كەك ويانىپ،
كوتەرىلىپ جۇرت دۋلاستى [1].
قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ باسقا دا كەزەڭدەرىمەن قاتار 1916 جىلعى كوتەرىلىستەردىڭ ءار ءتۇرلى ماسەلەلەرى دە اۋىزشا تاريح ايتۋ ءداستۇرى تۋىندىلارىندا كەڭ كورىنىس تاپقان. 1916 جىلعى 25 ماۋسىمداعى پاتشا جارلىعىنا قارسى قازاقستاننىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىندە بولعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەر جايىنداعى اڭگىمەلەر، ولەڭدەر، جىرلار حالىق جادىندا ساقتالىپ، بىزگە دەيىن جەتكەن. مۇنىڭ ءوزى اۋىزشا تاريح ايتۋ ءداستۇرى تۋىندىلارىنىڭ حالىقتى ءدۇر سىلكىندىرگەن وقيعالارعا بايلانىستى قالىپتاساتىندىعىن تاعى دا دالەلدەيدى.
ماسەلەن، جەتىسۋداعى كوتەرىلىستى باسقارعان بەكبولات اشەكەەۆكە ارنالعان «بەكبولات» اتتى جىردا پاتشا جارلىعىنان كەيىنگى اۋىلدىڭ احۋالى بىلاي كورسەتىلگەن:
...دالانى قارا بۇلت باستى،
نايزاعاي ويناپ، وت شاشتى.
جىم-جىرت جاتقان ساحارا،
باسقانداي بولدى الباستى.
ءزىلدى كەزەڭ كەزدەسىپ،
كارى، جاستان سۇر قاشتى،
جارلىعى شىعىپ پاتشانىڭ،
ەل سەندەلدى، ەر ساستى.
ەجەلگى كەك ويانىپ،
كوتەرىلىپ جۇرت دۋلاستى [1].
پاتشا جارلىعى حالىققا توبەدەن جاي تۇسكەندەي اسەر ەتتى. جەر-جەردە نارازىلىقتار كوبەيدى. پاتشا جارلىعىنىڭ قاتاڭدىعى جانە جەرگىلىكتى جەرلەردە ونى جۇزەگە اسىرۋدىڭ ادىلەتسىز ادىستەرى تۇڭىلۋگە دەيىن جەتكىزگەن، قولىنا تۇسكەنىمەن قارۋلانعان ەڭبەكشىلەر پاتشا وكىمەتىنىڭ وكىلدەرىنە: بولىس باسقارۋشىلارىنا، اۋىل ستارشىندارىنا، پوليتسەيلەرگە، كازاكتارعا، شەنەۋنىكتەرگە باس سالىپ «ادام بەرمەيمىز!» دەپ ايقايلاپ، ولاردى ۇرىپ-سوقتى [2].
...بىرەۋ ولاي سويلەدى،
بىرەۋ بىلاي سويلەدى:
-بالانى قولدان بەرگەنشە،
قاسىرەت، قايعى كورگەنشە،
پاتشاعا قارسى تۇرامىز.
ولسەك، ءشايت بولامىز, -
دەپ سەرتتەستى [3]. بىرتە-بىرتە قاراپايىم قارسىلىق قارۋلى كوتەرىلىسكە ۇلاسىپ، ۇلت-ازاتتىق سيپات الىپ، جەتىسۋ، سىرداريا، اقمولا، سەمەي، تورعاي وبىلىستارىن جانە ت.ب. اۋدانداردى قامتىدى. عىلىمي ادەبيەتتە 1916 جىلعى قازاقتاردىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەرى قۇجاتتار نەگىزىندە جان-جاقتى زەرتتەلىپ، ءوز باعاسىن الدى [4].
كوتەرىلىستىڭ العاشقى وشاعى جەتىسۋ وبلىسىندا پايدا بولدى. مۇندا پاتشا جارلىعىنا قارۋلى قارسىلىق شىلدە-تامىز ايلارىندا بۇقارالىق سيپات الدى. بارلىق جەرلەردە نايزا سۇڭگىلەرمەن، قىلىش، شوقپارلارمەن، جەكەلەگەن قاراپايىم اڭشىلىق مىلتىقتارمەن قارۋلانعان ساربازدار جاساقتارى ۇيىمداستىرىلدى. جەتىسۋدىڭ جاركەنت، ۆەرنىي، لەپسى ۋەزدەرىندەگى كوتەرىلىس وشاقتارىنا بەكبولات اشەكەەۆ، جامەڭكە ءمامبەتوۆ، ۇزاق ساۋرىقوۆ، جاڭاباي قۇدايبەرگەنوۆ، سەرىكباي قاناەۆ، قازبەك شورمانوۆ، توقاش بوكين، اۋباكىر جانە جاقىپبەردى سولتانبەكۇلدارى، موناي جانە مۇقان ۇزاقباەۆتار، ت.ب.جەتەكشىلىك جاسادى [5].
«بەكبولات» جىرىندا قازاقتاردىڭ جارلىقتى ورىنداماۋعا بەل بايلاعان شەشىمدەرى جايىندا پاتشا ۇلىقتارىنىڭ جەتىسۋ وبلىسىنىڭ اسكەري گۋبەرناتورى م.فولباۋمعا بايانداعانى بىلاي كورسەتىلگەن:
«سۇرى جامان قازاقتى»،
كوزدەرىمەن كورگەنىن،
پاتشاعا جىگىت بەرگەنشە،
جاقسى كورەر قىرىلىپ،
ءوز جەرىندە ولگەنىن،
جولىقتى بىزگە كوپ قازاق،
جايناعان وتتاي شوق قازاق.
اۋىل سايىن ءبىز باردىق،
ىقىلاسى جوق قازاق.
پالباۋم،تاقسىر،جانارال!
قازاق اسكەر بەرمەيدى،
بۇل سوزىمە قۇلاق سال.
قانعا بىلعار قولدارىن،
بەرۋگە قيماي ۇلدارىن،
كوزىم كوردى كوپ قازاق
باتالاسىپ تۇرعانىن [6]...
ودان ءارى جىردا قازاقتاردىڭ پاتشا جازالاۋشىلارىنا قارسى تۇرۋ ءۇشىن قولىنا تۇسكەن قارۋلارمەن قارۋلانا باستاعاندىعى ايتىلعان...شىلدە ايىنىڭ باس كەزىندە تولقۋلار ۆەرنىي ۋەزىنىڭ باتىس جانە وڭتۇستىك بولىكتەرىن دە قامتىدى، ولاردا كوتەرىلىسشىلەرگە بەكبولات اشەكەەۆ، توقاش بوكين، اقكوز قوسانۇلى جانە باسقالار باسشىلىق ەتتى.
1916 جىلى جاسى 70-تەن اسىپ كەتكەن بەكبولات اشەكەەۆ جايىلمىش بولىسى كوتەرىلىسشىلەرىنىڭ ۇلكەن جاساعىن باسقاردى[7]. «بەكبولات» جىرىندا بۇل جاعداي بىلاي سيپاتتالادى:
جۇرت جيىلدى ايقايلاپ،
ىرىم قىلىپ وزىنشە،
ءبىر اعاشقا تۋ بايلاپ،
كوپ حالايىق كوتەردى،
بەكبولاتتى باس سايلاپ... [8]
ءوز ادامدارىمەن ۇشقوڭىر تاۋىنداعى وشاقتى سايىنا ورنىعىپ العان ب.اشەكەەۆ قارۋلى قارسىلىققا دايىندالا باستادى [9].
سول ۋاقىتتا ۇرىستىڭ،
باستالار كەزى ءدال بولدى.
بىرەۋدىڭ بىرەۋ مالىنا،
يە بولار كۇن بولدى.
پاتشا اسكەرى قازاققا،
كۇيىك بولار كۇن بولدى.
ايداعانى اسكەردىڭ
تۇيە بولار كۇن بولدى.
ءۇستى-باسى قازاقتىڭ،
شيە بولار كۇن بولدى [10].
قارۋلارى ساقاداي جازالاۋشىلاردان كوتەرىلىسشىلەر جەڭىلىپ، بەكبولات جانە باسقا دا كوتەرىلىس باسشىلارى قولعا تۇسەدى. بەكبولات بار كۇنانى ءوز موينىنا الادى. «كوتەرىلىستىڭ باسشىلارى، ءبىرىنشى كەزەكتە ب.اشەكەەۆ قيىن مىندەتتى شەشۋگە ءتيىس بولدى: نە قىتايعا كەتۋ كەرەك ەدى، وندا پاتشا جەندەتتەرى ولاردىڭ تۋىستارىن جازالاي باستايتىن ەدى، نە تۋىستارى مەن اۋىلداستارىن قۇتقارۋ ءۇشىن پاتشا جەندەتتەرىنىڭ قولىنا ءوز ەركىمەن بەرىلىپ، بۇكىل كىنانى ءوز موينىنا الۋى قاجەت ەدى. بەكبولات سوڭعىسىن تاڭدادى» [11].
...قازاقتان تالاي كىسى شىعىن بولدى،
ءجۇز ەلۋ جىلقى جاۋعا تىعىن بولدى.
...اۋەلى بەكبولاتتى اكەتتى ايداپ،
ات ۇستىندە اياق قولىن بايلاپ،
ارتىنان قالعاندارىن قوسا ايداپ،
بەيشارا ءتۇستى قولعا سورى قايناپ، -
دەپ، بەكبولاتتان جاۋاپ الۋى، ونىڭ جولداستارىن ۇستاپ بەرمەي، بار اۋىرتپالىقتى ءوزى كوتەرۋى سوڭىندا پاتشا جەندەتتەرىنىڭ بەكبولاتتى دارعا اسۋى باياندالعان [12].
...اتتى كازاك ورىستار،
قاماپ الىپ كەلەدى.
...كوك مىلتىقتى كوپىرتىپ،
كوككە قاراپ كەلەدى.
ەر بەكبولات سياقتى،
بەككە قاراپ كەلەدى.
بەكبولات ەر اشۋلى،
شەتكە قاراپ كەلەدى.
ەلدەن ادام بار بولسا،
سالەم ايتسام جۇرتىما،
دەپ تە قاراپ كەلەدى.
دار تۇبىنە بارادى،
جان-جاعىنا قارادى.
اۋىلداسى مۇستافا،
دەرەۋ كەلە قالادى،
كوزىنە جاس الادى.
ابدوللاعا سالەم دە،
تانىرسىز مەنىڭ بالامدى.
باسقا سوزگە ۋاقىت جوق،
موينىما ارقان سالادى... -
دەپ [13] كورسەتىلگەن جىردا. حالىق بەكبولاتتىڭ ەرلىگىنە ءسۇيسىنىپ، ەل باسىنا تۇسكەن قيىن جاعدايعا كۇيىنىپ، ءىى نيكولاي پاتشانى داتتايدى. جىردىڭ «جايىلمىشتىڭ كەمپىرلەرىنىڭ جىلاعانى» دەپ اتالعان بولىگىندە:
ءبىز دە ادامنان تۋىپ ەدىك،
ادامبىز دەپ ءجۇرىپ ەدىك.
سارالا شەندى شوشقاعا
قانداي كۇنا قىلىپ ەدىك؟
الىم بەرمەي قويدىق پا؟
مالىن بەرمەي قويدىق با؟
سەندەردىڭ دە بىزدەي بولىپ،
بالا-شاعاڭ شۋلاسىن،
ۇستىڭدەگى پاتشاڭ
اپيىن جەپ ۋلاسىن، -
دەپ [14]، حالىقتىڭ اشۋ-كەگى سيپاتتالعان.
1916 ج. جەتىسۋدا بولعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ اۋىزشا تاريح ايتۋ داستۇرىندە كورىنىس تابۋىن اكادەميك ك.نۇرپەيىس بىلاي دەپ باياندايدى: «قىركۇيەك پەن قازان ايىنىڭ باسىندا جەتىسۋ كوتەرىلىسشىلەرى جەڭىلىس تاپتى، ولاردىڭ ايتارلىقتاي بولىگى كۇشى باسىم جازالاۋشىلارمەن تابان تىرەسە شايقاسا وتىرىپ، باتىس قىتايدىڭ شىڭجاڭ ولكەسىنە وتۋگە ءماجبۇر بولدى. قىتاي اۋىپ كەتكەندەردىڭ كوپشىلىگى شەكارالىق ءوڭىردى مەكەندەگەن ۇلى ءجۇزدىڭ البان، سۋان، ورتا ءجۇزدىڭ نايمان، كەرەي تايپالارىنىڭ، قىرعىزداردىڭ الباندارمەن جاپسارلاس قونىستانعان بۇعى تايپاسىنىڭ 300 مىڭنان استام وكىلدەرى ەدى. قاندى وقيعالاردىڭ كۋاگەرلەرى بولعان البان تايپاسىنان شىققان كودەك مارالبايۇلى، بولتىرىك اتىحانۇلى، ابەن اتامقۇلۇلى سىندى اقىنداردىڭ حالىقتىڭ جادىندا جاتتالىپ، كەيىنگى ۇرپاقتارعا جەتكەن ولەڭ-جىرلارىندا سول كەزدىڭ تاريحي شىندىعى تايعا تاڭبا باسقانداي سۋرەتتەلگەن [15]. بولتىرىكتىڭ «ەل جارىلا كوشكەندە» دەگەن جىرىندا:
سويىلى بار باتىردىڭ
تالايىن اتقان وقپەنەن،
جاپالاقتاي جىعىلعان،
ساي-سالادا تىعىلعان.
قىزىل جوسا،قىرمان بوپ،
قىرىلدىق جامان شىبىننان.
الباننىڭ قاسقا قايسارى
سەرىكباي، ۇزاق، جامەڭكە -
ءبارى ون ەكى كىسى ەدى،
قاراقولعا بەت الىپ،
قارا جولمەن شۇبىرعان [16].
ايتىلمىش اقىندار پاتشا جەندەتتەرىنىڭ سوققىسىنا شىداماي حالىقتىڭ ۇدەرە كوشۋىن «ۇركىن»، «ءۇركە قاشۋ» دەپ انىقتاعان. وسى ۇلتتىق قاسىرەتتى سۋرەتتەگەن ولەڭ-جىرلاردىڭ ءبىرازىن حح عاسىردىڭ 20-جىلدارىندا كوتەرىلىس بولعان جەتىسۋ ايماقتارىن ادەيى ارالاعان ءىلياس جانسۇگىروۆ حاتقا ءتۇسىرىپ كەتكەن ەكەن. سودان بەرى كوپتەگەن جىلدار مۇراعات قورلارىندا جاتقان ىلەكەڭنىڭ قولجازباسى كەيىنگى جىلدارى ونىڭ شىعارماشىلىق مۇراسىن زەرتتەۋشىلەرگە بەلگىلى بولدى...
جوعارىدا ەسىمدەرى اتالعان اقىندار 1916 ج. كوتەرىلىستىڭ كۋاگەرلەرى عانا ەمەس، وعان تىكەلەي ارالاسقان، سول ءۇشىن پاتشالىق بيلىك جۇيەسى تاراپىنان كەزىندە قۋعىن-سۇرگىن كورگەن جاندار ەدى...ولاردىڭ ءبىزگە جەتكەن ولەڭ-جىرلارى جەتىسۋداعى كوتەرىلىستىڭ نەگىزىنەن قارقارا وشاعىنىڭ (تاريحتا البان كوتەرىلىسى، كەيبىر مۇراعات قۇجاتتارىندا «البان-بۇعى كوتەرىلىسى» اتالعان) تاريحىنان سىر شەرتەدى. ونىڭ باستالۋى مەن بارىسى، جەڭىلىس تابۋى، كوتەرىلىسكە جەتەكشىلىك ەتكەن ايتۋلى تۇلعالار، ءتىرى قالعان كوتەرىلىسشىلەردىڭ قىتاي اۋىپ كەتۋى جونىندە اسا قۇندى مالىمەتتەر ساقتالعان» [17] .
بولتىرىك اتىحانۇلى قىسىم كورگەن جۇرتتىڭ قىتايعا ۇدەرە كوشۋىن بىلاي سۋرەتتەيدى:
ەل كۇڭىرىنە ۇرىككەندە
كەۋلەي قاشىپ جونەلدىك.
اتادان قالعان قوي، جىلقى
تيمەي قاشىپ جونەلدىك.
تىككەن ءۇيدى تەنكەيتىپ
كىرمەي قاشىپ جونەلدىك.
ەكى جەڭىن شاپاننىڭ
كيمەي قاشىپ جونەلدىك.
و قاشقاننان باردىق تا
قىتايعا بارىپ تىعىلدىق
اياعىن قۇشىپ قالماقتىڭ
جالىنىپ، جارباپ جىعىلدىق، -
دەپ سول كەزەڭنىڭ جاعدايى انىق سۋرەتتەلگەن [18].
وسىلايشا حالىق جادىندا 1916 جىلعى جەتىسۋ قازاقتارىنىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ نەگىزگى وقيعالارى ساقتالىپ، اۋىزشا تاريح ايتۋ ءداستۇرى تۋىندىلارى ارقىلى بىزگە جەتكەن. بۇل دەرەكتەردىڭ ماڭىزدىلىعى بولعان وقيعالارعا حالىقتىڭ بەرگەن باعاسىمەن تانىسۋعا مۇمكىندىك الامىز.
«قازاق تاريحى» جۋرنالىنان
