QAYRAN, GhABAN!
Bolat BODAUBAY.
Jiyrmasynshy ghasyr әdebiyetimiz ben ónerimiz ýshin altyn ghasyr boldy degendi aitqan kezde, sóz joq, osy salalardaghy aldynghy buyn alyptar tobyn alghysty sezimmen eske alamyz. Olar býgin aramyzda joq. Biraq, solardyng kózin kórgen, mektebinen ótken, qaysybirining batasyn alyp, qaysybirimen úzaq jyldar boyyna syrlas ini-dos bolghan, órimtal jastyghyna qaramastan bozbala, jigit shaghynyng ózinde de nardyng jýgin kóteruge talap qylyp, alyptar tobyndaghy aghalarynan ýlgi-ónege alyp qana qoymay, solar kótergen auyr jýkting bir púshpaghyn kóterisuge jan-tәnimen atsalysqan, ónerdegi alyptar tobynyng isin jalghastyryp, kýni býgin ortamyzda jýrgen, sol alyp aghalardyn kózindey, halqyna syilaghan qazynasy men tyndyrghan isterining auqymy jóninen alghanda esimi sol túlghalardyng qatarynda atalugha әbden layyqty bir adam bar. Ol – býgingi tanda jasy jetpisting jeteuinen asqan, halqymyzdyng sheksiz sýiispenshiligi men qúrmetine bólengen ataqty kompozitor Erkeghaly Rahmadiyev aghamyz. Ol ózining talantty shygharmalarymen – operalarymen, simfoniyalyq kýi, poemalarymen, truba men orkestrge, skripka men orkestrge jazghan konsertterimen, basqa da tuyndylarymen qazaqtyng muzyka ónerin jarqyratyp әlem sahnasyna shygharugha, ózge elderge, dýnie jýzine tanytugha qúlshyna atsalysyp qana qoymay, әdebiyettegi, muzyka salasyndaghy, ónerdegi attary býginde anyzgha ainalghan Ghabit Mýsirepov, Ghabiyden Mústafiyn, Múqan Tólebaev, Qanabek Bayseyitov, Qúrmanbek Jandarbekov, Jýsipbek Elebekov, Manarbek Erjanov, Gharifolla Qúrmanghaliyev, Núrghisa Tilendiyev, Shәken Aymanov siyaqty talay asyl sanlaqtarymyzben kezinde qoyan-qoltyq aralasyp ómir sýrgen, solargha ini, dos bola bilgen, kókiregi altyn sandyq siyaqty, býgingi hәm keler úrpaqtar ýshin inju-marjanday syrlargha toly, últymyzdyng maqtanysh tútar túlghalarynyng biri. Ádebiyettegi kezinde Bauyrjan Momyshúlynyng ataghyn alghash әlemge tanytqan Aleksandr Bekting “Arpalys” atty, odan beride taghy da sol Baukeng turaly júrt qyzyghyp oqityn roman tudyrghan Ázilhan Núrshayyqov aghamyzdyng “Anyz ben aqiqat” atty kitaptarynyng súhbattasu týrindegi ýlgisimen Erkeghaly Rahmadiyev aghamyz jayly “Túlgha” atty kitapty jazyp bitiruge tayadym. Onyng alghashqy bólimi “Júldyz” jurnalynyng biylghy ekinshi sanynda jariyalanghan edi. Sol kitaptyng ekinshi bóliminen Ghabang turaly ýzindini kezinde ózim qyzmet atqarghan, halqymyzdyng ruhany ómirining shejiresi ispetti bolyp ketken “Egemen Qazaqstan” arqyly kópshilikke úsynudy jón kórdim.
Avtor.
Avtor: Eragha! Ghabannyng әdebiyetimizdegi ornyn da, shygharmalarynyng baghasyn da әdebiyet syny әldeqashan anyqtap qoyghan ghoy. Ol turaly oqulyqtarymyzda, әdebiyet zertteu salasyndaghy enbekterde de az aitylmaghan. Mening sizden súrayyn degenim Ghabannyng kýndelikti ómirdegi pendeshilik minez-qúlqy, neni únatyp, neni únatpaghany, qúmarlyqtary. Ol kisimen úzaq jyldar aralas-qúralas bolyp jýrgendegi óziniz bayqaghan, esinizde qalghan jaylar.
Erkeghali: “Qúmarlyqtary” dedin-au, ә? Ózing ol kisining qanday qúmarlyqtaryn bilesin?
Avtor: Ol kisining biliyardty óte sheber oinaghanyn jazushylardyng bәri biledi. Kartany da Ghabang kez kelgen adamdarmen emes, tek belgili bir adamdarmen ghana oinaghan deytin әngimeni estigenbiz. Ol kisining angha barghandy únatatynyn ótkende óziniz bir aityp bergensiz.
Erkeghali: Ghabannyng ýsh týrli qúmarlyghyn dúrys atadyn. Sol tónirekte biraz nәrselerdi aitugha bolady. Jaraydy. Áueli sening janaghy, osynyng aldynda qoyghan alghashqy súraghyna jauap bereyin. Ghabandy men 60-jyldardan bastap tanydym. Sol uaqytta Jazushylar odaghynyng qalanyng qaq ortasyndaghy ýsh qabatty, osy kýnge deyingi otyrghan kórnekti, tamasha ghimaratynda biliyard oinaytyn zal bar bolatyn.
Avtor: Keshiriniz. Sóziniz auzynyzda, Eragha. Jazushylar odaghynyng osy tamasha ghimaratyn 50-jyldardyng ayaghy ma eken, 60-jyldardyng basy ma eken, Ghabit Mýsirepov respublika basshysynyng aldyna mәsele etip qoyyp, ózining ýlken bedelining arqasynda bóten ministrlikten Jazushylar odaghyna tartyp alghan degen әngimeni estigen edim.
Erkeghali: Ghabannyng sol istegenderi óz tabighatyna, túlghasyna layyq ýlken ister ghoy. Mәseleni de iri qoyyp, iri sheshe bilgen ghoy. Jalpy Ghabang ózining istegen ýlken isterin, bireuge istegen jaqsylyghyn, basqalargha tiygizgen shapaghatyn aita bermeytin. El basyna, óz basyna týsken qiyndyqtardy aitatyn keyde. Onda da eldik túrghydan, ýlken adamgershilik túrghydan aitatyn.
IYә, sonymen janaghy aityp kele jatqan sózimdi jalghayyn. Jas kezimiz, әr nәrsege qúshtar kezimiz. Men de aqyryndap solaqay qolymmen biliyard oinaghandy únatushy edim. Kýnde teatrgha, kýnde konsertke bara bermeysing ghoy. Arasynda sonda baratynmyn. Ghabang biliyard oinaugha ózining kiyin alyp keledi eken, syrtynda búldan jasalghan cheholy bar. Ghabandy shygharmalary arqyly búrynnan qatty syilaytyn edim dep aittym ghoy jana. Alghash ol kisining ózin, biliyard oinaghanyn kóruding ózi men ýshin ýlken olja, quanyshty, qyzyqty sәtter bolyp seziletin. Ol kisi joqta biliyard oinaymyn. Al ol kisi kelgende biliyardyn oinap bitkenshe kýtip otyryp, qasyna erip, kiyin ýiine deyin aparysyp berip jýrdim alghashqyda. Sondaghym birer auyz bolsa da sózin tyndau ýshin ghoy. Ángimelesu ýshin. Ol kisini ishtey qatty qadirlegendikten, ónerin de, ónegesin de únatqandyqtan ghoy.
Biraq kiyin kóterisip ýiine deyin alyp barghanmen, әr nәrsege kirisip, anany-mynany súrap, mazasyn almaytynmyn. Aqyryndap ózi birdeme aitsa, sony tyndap qana qoyatyn edim. Ol uaqytta ol kisining ýii Abay, Miyr, Chaykovskiy kóshelerining qiylysynda bolatyn. Ol Ortalyq komiytetting salghyzghan ýii edi ghoy. Chaykovskiy jaghynda Ghabiyden aqsaqal túrady. Roza Jamanova da sol jaqta túrady. Ghabeng de sol ýide, Qúdys ta sol ýide. Ol uaqytta Ghabannyng alghashqy bәibishesi, ýsh qyzdyng anasy, sol kisi tiri edi. Óte inabatty, jaqsy adam bolatyn. “Ayaghyndy sýrtip kir”, deytin. Men alghashqy kezde kirmey ketip qala beretinmin. Úyalamyn, Ghabannyng ýiine baryp, toytandap jýruge. Keyinnen, ýirengen son, keyde kirip shay ishetin boldyq. Solay tanysa bastadyq. Alghashqy kezde, kópke deyin meni preferans oinaugha tarta qoyghan joq. Ózining qalyptasyp qalghan újymdary bar, ózderi oinaydy. Aramyzdyng alshaqtyghy 30 jas qoy. Qartayghanda bilinbeui mýmkin, al jas kezde 30 jastyng talay aiyrmashylyghy bar.
Sóitip jýrip Ghabannyng qataryna iligip kettik. Ghabanmen teng boldym, qatar boldym dep aita almaymyn. Dәm-túzymyz, kónilimiz jarasyp joldas bolyp kettik. Kele-kele erkin sóileytin bolyp, keyde erkelep sóileytin bolyp jýrdik. Ángimege de ózi bauraytyn edi.
Avtor: Eragha, biliyardtan basqa janaghy óziniz aityp otyrghan karta oinau óneri de sol kezdegi intelliygensiya arasynda, sheneunikter arasynda keninen taralghan әdet edi ghoy. Osynyng syry nede dep oilaysyz? Karta oinaudy óziniz qashan ýirendiniz?
Erkeghali: Mening ózimning qazirgi shamalauymsha preferans oinaudy 1951-1952 jyldary ýirensem kerek. Sol kezde Sәken Mamajanovich Kenjebaev degen kisi bizde, konservatoriyada kafedra mengerushisi әri partiya úiymynyng hatshysy boldy. Obaly qane, sol kisi maghan student kezimnen nazaryn audaryp, janashyrlyq jasap, kóp baulydy. 1952 jyly meni konservatoriyanyng kәsipodaq komiytetining tóraghasy jasady. Keyin Mәdeniyet ministri bolghan Jeksembek Erkinbekov ol kezde komsomol komiytetining hatshysy, Lenindik stiypendiat bolatyn. 1955 jyly Jeksembek konservatoriyany bitirdi de, onyng ornyna men keldim. Ol stiypendiyany endi men aldym, komsomol komiytetine de hatshy boldym. Sәken Mamajanovich meni kóp sýiemeldep, kóp tәrbiyeledi.
Ótkende bir aittym ba, aitpadym ba, Ghabang aitatyn, 1937 jyly japyrlatyp elding barlyghyn ústay bastaghan kezde biz kýn batpay, saghat tórt-besten keyin, jaryq kezde әdeyi shyghyp Brusilovskiyding ýiine baratyn edik deytin. Brusilovskiy qansha degenmen basqa elden kóship kelgen, oghan tiyispeytin shyghar jәne qazaq emes qoy dep oilaytynbyz. Anna Dmitriyevna deytin әieli bar edi, sol kýtip alady, týnimen karta oinaymyz kóz ilmey. Bir jaghy qúmarlyq ta bar shyghar, bir jaghy sol әiteuir jeke otyrsaq alyp ketedi ghoy dep, 4-5 adam bolyp úiymdasyp otyratynbyz. Tanerteng kýn shyghyp kele jatqanda, ústap әketip bara jatsa el kórip qalatynday uaqytta ýige qaytamyz. Sóitip, qys ailaryn ótkizip, aman qaldyq qoy deytin. Preferans oinaudyng kezinde osynday da әrtýrli sebepteri bolghan boluy kerek. Bireu tonghannan sekiredi, bireu toyghannan sekiredi demey me.
Avtor: Ghabang otyz jetinshi jyldary ústalyp ketpey aman qalghanmen, jazasyz qalmaghan, ol kisini partiyadan shygharyp jibergen ghoy.
Erkeghali: Ol kisini partiyadan shygharyp jibergenmen, aman qalghanynyng ózine de kezinde kýmәnmen qaraghandar bolghan siyaqty. Ol nege ústalmady, ol nege atylyp ketpedi degen túrghydan. Men ministr bolyp jýrgen kezde әdeyilep KGB-nyng arhiyvimen biraz tanystym. Solardyng ishinde Sәken Seyfullin turaly ýsh tom bar. Zerttegisi, bilgisi kelgenderge sonyng ekinshi, ýshinshi tomyn beredi, Sәkenge súraq berip, jauap alghandary jóninde. Al birinshi tomyn bere bermeydi. Sol birinshi tomdy men alyp oqyghanmyn. Ony bere bermeytini onda sol kezdegi jazushylardyng arasyndaghy jaghday, kimning ýstinen kimder aryz jazdy degen túrghydaghy tizimder bar. Birin biri kórsetkender ishinde Ghabang joq. Ol tizimderding ishindegi adamdardy aitpaymyn degen uәdem bar. Onyng barlyghy ólip te qaldy. Bilgishsinip, bylyqtyryp qaytemin. Ol halyqqa kelgen bir qasiret edi ghoy.
Ghabeng 25 jyl boyyna partiyadan shyghyp qalyp jýrdi ghoy. Onyng keyinirek partiyagha qaytyp alynuyna sebepker bolghan Sәlimgerey Toqtamysov degen azamat. Ol Kazsovproftyng bastyghy bolyp qyzmet istegen kezinde Ortalyq partiya komiyteti Burosynyng mýsheligine kandidat boldy. Ózining sol mýmkindigin paydalanyp, Ghabandy qaytadan partiyagha alu jónindegi mәseleni Ortalyq komiytetting aldyna qoyady. Onyng sol úsynysy dúrys sheshimin tabady. Ol oqighalar esimde.
Men Ghabannyng ýiinde otyrghanmyn. Sovet audandyq partiya komiytetinen bireu: “Ghaba, sýiinshi, sizdi qaytadan partiyagha aldy”, - dep telefon soqty. Sonda Ghaban: “Men partiyadan ketken joqpyn, meni partiyadan shygharyp jibergen, men ómir baqy partiyada jýrgendey sezinemin ózimdi”, – dep jauap berdi. Zvondaghan әiel pysyqtau eken, jarna tóleu mәselesin aita kelip: “Sizden 25 jylgha jarna almay-aq qoyayyq. Qaytesiz, kóp aqsha shygharyp. Janadan kirgen bolyp, bir aidyng ghana jarnasyn tóley saluynyzgha bolady,” – dedi. Búl sózderge Ghabang renjinkirep: “Qaraghym, sen mening qaltamdy sanama. Sol 25 jylynnyng jalpy somasyn ait, erteng baryp tóleyin,” - dedi. Erteninde baryp tólep keldi. Ana kisi de ózinshe bir jaqsylyq jasaghysy kelse kerek, bayaghy “qaytesiz sony, qayta kirgen bolyp, bir aigha tóley salynyz” degeni. Jalpy Ghabang tabandy, qaysar adam edi ghoy. Bayaghy “Beseuding haty” degendi bilesing ghoy, halqymyz asharshylyqtan qyrylyp jatqanda Ghabang bes adamnyng biri bolyp, qol qoyyp, Stalinge hat jazatynyn. Goloshekin ol uaqytta eshkimning auzyn ashtyrmaghan, qazaqtyng betke shyghar azamattarynyng kóbin qúrtyp jibergen, gazet-jurnaldardyng auzyna, asharshylyqty aitqyzbay, qúm qúighan, “Qazaqstanda bәri jaqsy” dep Mәskeudi sendirgen. Sonday kezende respublikamyzdaghy shyn jaghdaydy bayandap, Stalinge hat jazuy - ol da qaysarlyq qoy. Qazaqsha aitqanda basyn bәigege tigip, halqymyzdyng qamy ýshin jazylghan hat qoy. Tәuekelge barghan ghoy. Keyin Sherhan sol turaly piesa da jazdy. Balyq aulaugha kólding jaghasyna barghanda Ghabang ótken jyldardy eske týsirip, talay әngimeler aitatyn edi.
Avtor: Ghabang araqqa qalay qaraushy edi?
Erkeghali: Araqty únatpaytyn. Shamalap koniyak ishedi. Otyrystarda birer rómkeden әrige barmaytyn. Qazaqtar, jalpy, soghysqa deyin negizinen araq ishpegen ghoy. Soghys bastalghan song bireuding balasy, kýieui, aghasy, inisi óle bastady. Jylap-eniregen júrt. Sol kezde kópshilik araq ishudi de ýirenip aldy. Al soghys ayaqtalghan son, әsirese jetpisinshi, sekseninshi, toqsanynshy jyldarda qazaqtar araq ishuden orystardyng ózin basyp ozdy emes pe. Araq ishu indetke ainaldy. Júrttyng kóbi ishti. Biletinderding aituynsha, әr halyqtyng ózining ghasyrlar boyy qalyptasqan әldeqanday fermentteri bolatyn kórinedi. Aytalyq, orystyng mújyghy bir litr araq ishse de mas bolmauy mýmkin. Al búryn ishpegen qazaqqa mas bolyp qalugha bir stakannyng ózi jetip jatatyn.
Avtor: Eragha, Ghabanmen karta oinap jýrgende erekshe bir este qalghan jaghdaylar da bolghan shyghar? Sonday bir airyqsha oida qalghandary bolsa aita ketpeysiz be?
Erkeghali: Aytayyn. Ghabannyng karta oinaytyn adamdary kóp bolmaytyn. Ádette: Ghabiyden, men, birde Brusilovskiy, birde Áljappar Ábishev keledi, birde Sәlimgerey Toqtamysov keledi. Ózimen sol alty adam. Oinaghanda tórt qol bolyp oinaymyz. Basqalar menen búryn kelip qalsa, tórt qol tolyq bolsa, Ghabang maghan:
– Sen býgin sharuandy sharualay ber, – deydi. Men oghan renjimeymin. Bir joly maghan:
– Ay, erteng bizding ýige jinalamyz, uaqytty bilesing ghoy, ә? – dedi.
– Bilemin, – dedim.
Ádette kýndizgi 11-ge jinalatynbyz. Shaldyng úlghayyp qalghan kezi ghoy. Sodan sol 11-ge jarty saghat qalghanda shyqtym konservatoriyadan. Shyghyp kele jatyr edim, dәlizde bir múghalim jylap túr eken. “Ne bolyp qaldy?” – dedim. Osynday da osynday, maghan beremin degen ýiin bermey, qala basshysy meni qorlady dedi. Sodan ony mashinagha salyp aldym da bardym. Endi sol barghansha, bastyqqa kirgenshe, oghan әngimeni aitqansha, óitkenshe-býitkenshe uaqyt ótip ketti. Sharuasyn bitirip tastadym da, Ghabandikine keldim. 11-den 15 minut ketip qalypty.
– Salaumaghaleykým! – dedim. Bireui lәm-mim degen joq. Ghaban, әlgi “týrkimen tórin bermeydi” degendey, ózining ornyn ólip bara jatsa da eshkimge bermeydi, tórde otyrady. Bir jaghynda Ghabiyden, bir jaghynda ne Áljappar otyrady, ne Brusilovskiy otyrady. Ne Sәlimgerey otyrady. Kelip otyrdym, bayqaymyn maghan renishi bar. Biraz otyrghannan keyin aittym:
– Ghabe, osynda asyghyp-aq kele jatyr edim, sharuanyng jaghdayy solay bolyp qaldy. Bizding qyzmetker. Sonyng júmysyn rettegenshe keshigip qaldym, keshiriniz, – dep, bolghan jaydy birer sózben qysqasha aityp berdim.
– O – o, – dedi, – ty chto, ne znaeshi, chto delati dobro - eto samoe bolishoe zlo, - dedi.
– Astapyralla, qazaq shamang kelse jaqsylyq jasa demey me, – dedim.
Mynau 60-tan asyp ketken, 70-ke kelip qalghan Ghabannyng aityp otyrghany janaghy. Esim shyghyp ketti. Jәne onday sózdi men ol kisiden estiymin dep oilaghan da emes edim. Ýndemedim, otyrdym, ne dep daulasamyn. Karta oinaghym da kelmey qaldy, kónilim búzylyp ketti. Bir uaqytta Evgeniy Livovich kekeshtene sóileytin әdetimen:
– E-e-erke, ty z-z-znaeshi, Gabe prav, – dedi. Óldim, birjolata. Ghabenning aitqanyn mynau qoshtap otyr. Ol uaqytta mening janyp jýrgen kezim. Apyray, mynalargha ne kórindi, qazaqta qolynnan kelse ózgelerge jaqsylyq jasa deushi edi, mynalar jaqsylyq jasaghan eng ýlken kinәrәt dep otyr-au, búlary nesi dep, sol kýngi kartam karta siyaqty, oinaghanym oinaghan siyaqty bolmady. Keshki saghat jeti-segizderde qaytatynbyz, soghan deyin otyrdym, amalym joq. Biraq únjyrgham týsip, salym әbden sugha ketip, renjip qayttym. Ómir baqy shamang kelse júrtqa jaqsylyq jasa degen pәlsapagha, sol qaghidagha ýirengen, solay tәrbiyelengen halyqpyz ghoy. Janaghy, búl dýniyede Qúdaydan keyin jaqsy kóretinim Ghabitting aityp otyrghany anau, ólip qala jazdadym.
Endi myna qyzyqty qara. Keyin men de alpysqa keldim ghoy, men de alpystan astym. SSSR-ding halyq deputaty boldym, Moskvagha kettim. Sonda jýrdim, qaytyp keldim. Qaytyp kelgennen keyin ministr boldym. Onda da Núrekeng aitqan song amalsyz kelistim. Sol uaqytta zamannyng býlinip túrghan kezi. Odaq qúlaghan. Biz óz betimizben memleket bolamyz dep, egemendigimizdi aldyq dep, qazaqsha aitqanda aq týiening qarny jarylyp, mәre-sәre bolyp jatqan kezimiz. Ekonomikanyng qúldyraghan, túralap, shógip qalghan kezi. Elge beretin jalaqy joq, júmys joq, eshkimde tәjiriybe joq, rynok degennen әli eshkimning jóndi habary joq. Rynok dep jýrgenderi kapitalizm eken ghoy, ony kim bilgen.
Damudyng bir jana joly eken, jana qogham eken dep jýrsek, olay emes eken. Sol uaqytta oiyma týsti, oipyray, men Ghabana ishtey ókpelep jýr edim, ol kisining aitqany shyndyq eken-au degen oy miymda jarq ete qaldy. Nege deysing ghoy? Ataqty berse Preziydentting Jarlyghymen bir adamgha ghana beredi. Ary ketse jalynyp-jalpayyp eki adamgha alyp beremiz. Al tizimde 10-15-20 adam túrady. Pәter de solay. Mәdeniyet salasyndaghylar pәterge qay uaqytta jaryp edi. Ónsheng jalanayaqtar ghoy. Itshilep jýrip, úrsysyp jýrip, talasyp jýrip bir 4-5 pәter alyp beresin. Ol eshqaysysyna jetpeydi. Mәdeniyetting әrbir salasyna bólgende bir-bir pәterden kelmeydi. Sodan endi búra tartqanday bolasyn, opera teatryna beresin. Búra tartqanday bolasyn, Áuezovting teatryna, filarmoniyagha beresin. Onyng ishinde ózderinde 40 shaqty adam taghy kezekte túrady. Ony kimge beredi - diyrektordyng ózi sheshedi, ózderining tәrtibi bar.
Qarap túrsam Ghabenning aitqany ras bolyp shyqty. Álgi: “delati dobro – eto bolishoe zlo” degeni. Mysalgha, ataqty, janaghy aitqanymday, sodan ýmitker bolyp túrghan 40 adamnyng әri ketkende ekeuine ghana alyp beresing ghoy, qalghan 38-i sening auzy-basyndy silep boqtaydy, “osy iytting balasy bolmaghanda men alatyn edim” deydi ghoy. Pәter de solay. Anau almasyn, mynau almasyn demeysin, bәri jetpey jatqandyqtan ghoy. Solargha jaqsylyq jasadym dep jýrgenim – bireuge ghana jasaghan jaqsylyq, qalghany týgel ókpe eken ghoy. Talaydyng ishinde saghan degen renish ókpe bolyp, berish bolyp qatyp qalady eken ghoy. Keyin ózim alpystan asyp, aqylym tolghan kezde oilasam, Ghabenning aitqany dúrys eken. Áytpese, onday sóz rasynda da Ghabittey kisining auzynan shyghatyn sóz emes qoy.
Avtor: Siz pәter әpergen әiel quandy, ar jaghynda bilmeysiz, qanday adamdardyng túrghanyn jylap-enirep.
Erkeghali: IYә, mәsele sonda eken.
Avtor: Sizder Brusilovskiy, Ghabendermen karta oinap jýrgende keyde útasyzdar, keyde útylasyzdar. Sonda ishterinizdegi kóbirek útatyn kim edi?
Erkeghali: Á-ә-ә... Bir kýni kelsem Ghabang bloknotqa jazghan birdemelerdi eseptep, astyna sonyng qorytyndysyn shygharyp otyr eken. “Oy, kókesi, ne istep otyrsyn?” - dep súrap edim: “Bir jylghy oinaghan oiynymnyng esebin shygharyp otyrmyn, - dedi. – Qashan, qansha úttym, qansha útyldym, sony sanap otyrmyn. Keyde úttym dep aitqanym bolmasa, týp-týbinde 3-5 rubliden artyq bolmaydy eken útqanym da, útylghanym da. Ádeyi jyl boyyna osyny bir bileyinshi dep, qashan, qay ýide oinadym, qansha úttym, qansha útyldym, solardy jazyp jýretin edim, qazir sonyng esebin shyghardym,” - dedi. Sening súraghynnan esime týsip otyr. Kartada әmise bireu úta bermeydi ghoy. Birde qolyng shyghady, birde shyqpaydy. “Kartanyng oiynynday” degen sóz sol.
Avtor: Eragha, Ghabannyng eki qúmarlyghy – biliyard pen karta turaly biraz әngimeler aityldy. Endi ýshinshi qúmarlyghy – anshylyq taqyrybyna qaray oiyssaq.
Erkeghali: Osy jerde Ghabandy partiyagha qayta alugha sebepker bolghan Sәlimgerey Toqtamysov turaly taghy aitpasam bolmaydy. Ol Qyzylorda obkomynyng birinshi hatshylyghynan ketken song Jambyl oblystyq atqaru komiyteti tóraghasynyng orynbasary bolyp istedi dep osynyng aldynda aityp kettim ghoy. Ózi Almatygha jii qatynap túratyn. Ghabendi óte jaqsy kóredi. Keyinirek Ghabeng arqyly men de ol kisimen jaqyndasyp, jaqsy aralasyp kettim.
Sol Sәlimgerey oblystyq atqaru komiytetinde istep jýrgeninde Ghabandy Jambyl oblysynyng Moyynqúm audanyna shaqyrghan ghoy, ang aulap, kónil kóterip, biraz demalyp qaytugha. Sol Moyynqúmnyng Nazarbekov Aytbay degen, bas-ayaghy jiyrma bes jyl audandyq partiya komiytetinde birinshi hatshy bolyp, sol audandy basqarghan, belgili, beldi azamaty bar eken. Ghabang men Aytbaydy Sәlimgerey sol joly tanystyrghan bolsa kerek. Keyin Ghabang Aytbaydy da inisindey kórip ketti. Sol ýide Aytbala deytin jengemiz boldy. Ózining bir kózi kemdeu edi, bala kezinde pyshaq tiygizip alypty desetin. Oy keremet bәibishe edi. Qúrby-qúrdastary әzildep ony “әielderding Qúnanbayy” deydi eken. Ghabannyng qasynda jýrgen song sol kisilermen kele-kele men de jaqyn tanysyp kettim. Ghabang ang aulaugha shyqqanda qasynda mening birge ilesip jýrgenimdi jaqsy kóretin.
Óitkeni, myltyghyn arqalap jýremin, qasyna serikpin, ózining matadan tikken kók kiletkili, qara kiletkili sumkasy bar, әli kýnge deyin muzeyinde túr. Sómkesine eshqashan tamaq salmaydy, ishin taza ústaydy, oramaly bar, sigaret salyp tartatyn filitri bar. Bir blok “BT” degen sigaret salyp jýredi, tis juatyn shótkesin, pastasyn alyp jýredi, óte kinәz adam edi. Sodan baramyz. Ar jaghynda Jambyl atamnyng atyndaghy sovhoz bar, sol sovhozdyng ar jaghy saz. Gýldep, keremet bolyp qúlpyrady, maydyng 7-9-darynda baramyz. Sol uaqytta jiyde, jynghyl, shengel, sekseuil tórteui qatar gýldeydi. Ol gýldegen uaqytta olardyng iyisteri osy kýngi әielder maqtaytyn fransuzdyng iyismayynan kem emes. Keremet bolyp túrady. Sózben jetkizu mýmkin emes. Dalanyng júpar iyisi anqyp, ghajap bolady. Eki-ýsh ýy tigip qoyady, bir ýide Ghabang ekeumiz jatamyz, bir ýy tamaq ishetin ýi, bireui tamaq jasaytyn ýii. Bizben basqa bireuler erip barsa, sol tamaq isteytin ýide jatady olar. Ghabang opyr-topyrdy jaqtyrmaydy, meni qasyna alyp jatady.
Sodan ang aulaymyz. Ol jaqta qús kóp bolady. Sekseuilding ishinde keyde elik kezdesip qalady, qyrghauyl kóp bolady jynghyl-jynghyldyng ishinde, jiydening ishinde. Ol uaqytta shiraq kezi, alpystan jana asqan kezi, qazaqsha aitqanda әl-quaty әli boyyndaghy kezi. Ózining ynghayyna qaray dәri-dәrmekterin de alyp jýredi. Mening jas kezim, myqty kezim, dәri-dәrmek degendi bilmeymin. Ghabende sol ishting dәrisi, bastyng dәrisi, sonday birdemeleri bolady. Kóktemde baramyz, mamyrda, sodan keyin qazanda baramyz. Ol uaqytta qaz keledi. Kәdimgi qarasha qaz, sodan eki-ýsh kýn jatyp qaytamyz. Basqa uaqyttarda Ilening boyyna baryp jatyp, balyq aulaymyz. Ózimiz kóp aulamaymyz. Ghabang kólenkede dem alyp jatqandy jaqsy kóredi. Bir-eki au salatyn, qarmaqpen balyq ústaytyn jas jigitterdi ala baramyz. Bir kýni Ghabang maghan:
– Áy, sen osy qoy soydy bilesing be? – dep súrady.
– E, ne kórinipti bilmey, auylda óstim emes pe, – dedim.
– Áne, bir qora qoy jayylyp jýr, kórip otyrsyng ba, - dedi. - Onda sen mashinagha min de bar, biraq ýlken qoy alma, bar bolsa bir toqtysyn, marqasyn alyp kel. Myna jerde bir-eki kýn jatatyn týrimiz bar ghoy, - dedi.
Sodan baryp alyp kelip, soydym. Ishek-qaryn arshyp kórgen emes edim, biraq arshyp jatqandaryn kórgenim bar. Sol bir jaghynan su qúiyp, ar jaghynan aghyzyp, tazartyp judym. Ghabannyng bir keremet qasiyeti etti jeydi ghoy, biraq azdap jeydi, qomaghaylyghy joq. Jәne bir minezi - bas ústaghandy onsha jaratpaushy edi. Endi ýlken bolghan song aldyna bas әkelip beredi ghoy. Sonyn, auylda bolsa, ýide bolsa, bir qúlaghyn bizding ýidegi kelini Klaragha beredi, “tradisionnyi” dep.
Qolymen ústamaydy, shanyshqymen shanshyp ústaydy da, pyshaqpen kesip, shanyshqymen beredi, – dep әngimesin ary qaray sabaqtay týsti Eraghan. – Qolyn tiygizbeydi. Sodan keyin “Mә, Bóke, endi saghan” dep, janyndaghylardyng birine jyljytady, nemese eshnәrse aitpastan aqyryndap iytere salady aldynan. Ar jaghynda otyrghandar, qaysysy ústaugha tiyis bolsa, sonysy ústaydy. Sonday kirpiyaz, kinәz kisi bolatyn-dy.
Bir joly Almatydan Moyynqúmgha qaray shyqtyq. Jana aittym ghoy, Ghabannyng tenbil-tenbil sómkesi bar bolatyn dep. Ózi shaghyndau ghana. Sony eki ayaqtyng ortasyna qoyady, әri ózi ynghay mashinanyng aldyna otyrady. Kele jatyr edik, “toqta” dedi. Otar stansiyasy bar ghoy, sonyng ókpe túsyna kelgende toqtadyq. Týstik. Esikti ashyp týsirdim.
- Anany alyp shyq, - dep sómkesin núsqap, isharat bildirdi. Ózi kóp sóilemeytin edi. Jer shan, kógal joq. Sosyn:
- Kókesi, mynau aidala ghoy, qúmnyng ýstine alyp kelgening ne, basqa jer tabylmady ma? - dedim. Ol sózimdi jauapsyz qaldyrdy.
- Myna jerge dastarqan jay, - dedi. Kishkentay ghana qúm tóbeshik. - Otyr. Osy aragha otyryp, kishkene shay isheyik, - dedi.
Sómkesining bir basynda bir bótelke araq, ekinshi basynda bir bótelke koniyak jýredi.
- Qaysysyn ishesin? – dep súrady.
- Óziniz she? - dedim.
- Men koniyak ishemin, - dedi.
- Men araq ishemin, - dedim. Ondaghym bir kishkene qyrsyqtyq ta shyghar. Ekeuin de ashtyrghym kelgeni. Kishkentay ghana rómkesi bar, soghan bir qúyady. Ary ketse eki rómke qúyady, sodan keyin tyghyndaryn jauyp qoyady. Oghan qaytyp eshkim tiyispeydi, sómkege salyp, auzyn jauyp qoyghan son. Sómkesining eki jaghyna koniyak pen araghyn qoyyp, kiyimin ortasyna salady, ýstine bir blok temekisin qoyady. Taza adam edi, sómkesin bylghaghysy kelmeytinin, eshqashan tamaq salmaytynyn aittym ghoy. Ishinde kóilegi bolady, mәikisi bolady, temekisi bolady. Men ýiden ynghay tamaq alyp shyghamyn, asqan et, anau mynau degendey. Sodan men oilap otyrmyn, nemenege qúmnyng ishine kelip toqtatty eken mashinany dep. Bir kezde:
