Ótken XX ghasyrdyng 60-70 jyldary, qazaq elining ónerdegi shyrqau dәuiri desek, eshbir artyq aitqandyq bolmas. Ónerding qay salasyn alsaq ta, ol teatr óneri bolsyn, opera óneri bolsyn (balet), tipti estrada óneri de, sharyqtau biyigine úmtyluda edi. Oghan dәlel teatrgha kórermender biylet izdep kire almay syrtta túrsa, kirgenderi oryn taba almay siresip túratyn. «Ana –jer Ana», «Qobylandy batyr», «Qan men ter», «Bóltirik bórik astynda», «Qozy men Bayan», «Enlik pen Kebek»... búl tizimdi odan әri tize beruge bolar edi. Estrada ónerine kelsek sol jyldar elimizge jaryq júldyzday jarq etip kelgen «Gýlder», «Dos - Múqasan» - ansamblideri, Almatynyng «Jas baleti» - halqymyzdyng atyn odaqqa, odan әri shet elderge pash ete bastaghan bolatyn.

Osy ónerlerding ishinde kenjeleu qalyp, bayau damysa da endi-endi qaz-qaz túryp kele jatqan ónerding ishindegi eng manyzdysy kino óneri de, ensesin kóterip, qazaq elining atynan sóiley bastaghan edi. Kino ónerining túsau keserin 1965 jyly shyqqan «Mening atym - Qoja», kesken edi.Qazaq kino tarihynda alghash ret әlemdik dodagha qatysyp, Fransiya elining Kann qalasyndaghy kinofestivalde kishi altyn medalidi jenip alghan bolatyn. Osy festivalide balalargha arnalghan filimderding eng ýzdigi dep tanylghan edi. Osydan keyin búl filim Kenes ókimetining atynan әlemdi aralap kete bardy. Kóp uaqyt keshigip baryp óz tilimizge audarylyp dublyaj jasady. Qosh deniz. Osy alghashqy qazaq filimining avtorlary kim degen zandy súraq tuary sózsiz emes pe? Kinofilimning kóp aldynda, balalar әdebiyetining klassiygi atanghan talantty aghamyz Berdibek Soqpaqbaevtyng osy attas ómir bayandyq povesi dýniyege kelgen edi. Sol kitaptyng jelisi boyynsha Berdibek aghamyz ssenariy jazyp, ony kino tilinde ekrangha shygharghan qazaq kinoónerining birden-bir daryndy túlghasy Abdolla Qarsaqbaev bolatyn.

Abdolla Qarsaqbaev 1926 jyly Almaty oblysynyng Jambyl audanynda malshynyng otbasynda dýniyege kelipti. Otbasyndaghy kenjesi Abdollanyng anasy oghan deyin 15 qúrsaq kótergen eken, kóbi auyryp, ashtyqqa úrynyp dýniyeden ótse, al, songhy  ekeui  soghystan  oralmapty.  Soghys  bastalghan  1941 jyly Jambyl audanynan Almatygha kóship keledi. Oghan deyin әkeci de dýnie salady. Sol jyly qazaqtyng bolashaq úly kinorejisseri Abdolla Qarsaqbaev 14 jasqa tolady. Buyny qatpaghan jas balanyng aldyndaghy ómiri әli belgisiz búlynghyr edi. Kenet, 1943 jyly Almatygha býkil "Mosfilim", "Lenfilimder" kóship kelgennen keyin, balanyng kónili kino degen tanghajayyp әlemge auady da ketedi.

Kóp úzamay Almatyda Kinoakterler mektebi ashylady da, Abdolla bala soghan oqugha týsedi. Sol jyldar orystyng úly rejisser, akterlerin kórip,kinogha degen qúlshynys jas balanyng ómirin sheship bepedi.

Kinoakterler kursyn oidaghyday bitipip, 1950 jyly Býkil Odaktyq kiynematografiya institutynyng (VGIYK) rejisserlyq fakulitetine Ivan Pyriev pen Mihail Chaureliyding sheberhanasyna oqugha týsedi. 1956 jyly oquyn oidaghyday bitirip, Almatygha "Qazaqfilim" kinostudiyasyna rejisserlyq júmysqa keledi. Alghashqy jyldar jas rejisser derektifilimder týsiredi. Kez kelgen sujettegi kinojurnaldargha aralasyp, keyin әiteyip tabylghan júmystyng bәrin isteydi. Ol jyldar studiyada qoyylatyn kinonyng azdyghynan bolar, rejisser Abdolla ózining júldyzdy jylyn tabany kýrektey jeti jyl kýtedi. 1963 jyly alghashqy qoyylymy jarty әlemdi aralaghan "Mening atym Qoja" filimi qoigha mýmkindik alady. Sodan keyingi filimi "Qily kezen" (1966 jyly), 1968 jyly týsirgen "Balalyq shaqqa sayahat" filimi ssenariyn jazghan taghy da Berdibek Soqpaqbaev aghamyz. 1971 jyly Fany Múratbaevtyng ómirine arnalghan "Bizding Ghani" filimi Qazaqstan Lenin komsomoly syilyghyna ie bolghan bolatyn. 1974 jyly týcipgen "Jýirik bolsan, ozyp kór" filimi, 1977 jyly "Alpamys mektepke barady" filimi de Rigada ótken festivalida balalar filimderi arasynda bas jýldege ie bolady. Búl filimderding qay-qaysy bolmasyn balalar taqyrybyna arnalghan filimder edi. Rejisser Abdollany basqa bip qyrynan kórsetken filim, ol "Daladaghy qughyn" ("Pogonya v stepiy") 1979 jyly týsirilgen. Búl filim 1981 jyly Dushanbede ótken Býkilodaqtyq kinofestivalide arnayy jyldyng eng ýzdik әptisi degen qúrmetke ie bolghan. Basty rólde ol kezdegi jas әrtis, qazirgi, Qazaqstannyn halyq әptisi Doshan Joljaqsynov jәne ol kezde mektep qabyrghasynda oqyp jýrgen qazir belgili aktrisa Gýlnar Dosmatova bolatyn. Búl jerde taghy bip ayta ketetin nәrse Abdolla aghamyzdyng әrtic tandaudaghy kóripkeldigin de atap ótken dúrys jәne әr filimderinde jana túlgha, jana talantqa jol ashyp otyru oghan paryz siyaqty edi. Kerek kezinde ózining oiyn tolyq jetkize alatyn, aitqanynan qaytpaytyn ótkir de qaysar minezge bay edi. Keyde sol qaysar minez kóp jaghdaylarda biylik basynda otyrghan әlde kimderge únamay, әrqashan ózine tiyesili zandy sybaghasyn ala almay jýretin sәtteri de bolghan. Keyin oilap qarasam Abdolla rejisser týsirgen filimderding kez kelgeni әr jyldarda ótken jarystardan qúr alaqan qaytpaghan eken. Biraq sol filimderding qyzyghyn kim kórdi, ataghyna kimder ie boldy, ol óz aldyna bólek әngime. "Daladaghy qughyn" filimnen song aragha 5 jyl salyp taghy da balalar taqyrybyna arnalghan "Balalyq shaqtyng kermek dәmi", filimin týsiredi. Múnda da qazaqtyng birtuar daryndy rejisserining әrbir týsirgen kinosy qazaq kiynematografiyasynyng altyn qoryna ainalady. Abdolla Qarsaqbaev ómirining sony kóbine aitys-tartys, kedergisi kóp qayshylyqtardan túrghan. Al, Abdollanyng ómirde qanday adam bolghanyn bir Allanyn ózi ghana biledi. Búl súraqqa jauap beru, Abdollamen birge júmys istegen, әri jete tanys bolghan azamattardyng adamgershilik paryzy bolugha tiyis. Abekeng sekildi kez kelgen ónerding iri túlghalarynyng ómiri, qalay ayaqtalghanyn qatygez XX ghasyr jaqsy biledi. Búryn "Mening atym Qoja", "Balalyq shaqqa sayahat" filimdernen bastap biletin búl kinorejissermen tanysudyng sәti 1974 jyly týsken edi. Osy jyly Ábekeng oqyghan kino institutynyn, orystyng әigili kino akteri "Chapaev" filimimen aty әlemge әigili bolgan Boris Babochkinning sheberhanasynan bitirip kelgen jas akterlermen kezdesu jasap (kino ýiinde) bәrimizge tabys tilep, ózinin kezekti filimining alghashqy bayqau týsirlimine shaqyrghany esimde. Sol jyly biz Qazaqstannyng әr týkpirinen jinalghan 13 qyz-bozbala bitirip kelgen edik. Búl filimge bizding ishimizden kimder týskeni anyq esimde joq. Esimdegisi - qazaqtyng úly әrtisteri Kenenbay Qojabekov pen Qanybek Bayseyitov. Al, Abdolla aghamen etene jaqyn tanysqanym 1978 jyly kinostudiyyanyn dublyaj zalynda bolatyn. Úmytpasam týski saghat ekiler shamasynda Ábekeng qolynda dorbasy, auzynda temekisi, asa bir jaqsy kónilde eken, kelip әldekimderdi izdedi. Oylaghan adamdaryn taba almady-au deymin kenet maghan karap:

— Áy, sary bala neghyp otyrsyn, qauyrt júmysyn bolmasa menimen jýrsenshi dedi de zytyp ala jóneldi. Mynaday úly adamnyng ózi shaqyryp túrghanda, barmay jyn úryp pa, artynan túra jýgirdim. Qasymda menimen birge oqyghan Baqyt Seyitov degen jigit te bar. Ábeken sol sәtte-aq tómen týsip ýlgeripti. "Qazaqfilim" kinostudiyasy ol kezde 8-mart kóshesimen Komsomol kóshesining qiylysynda bolatyn. Ábeken jetkizer emes, ne toqtamaydy, bet alysy Gorikiy parki. Bir kezde toqtap, temekisin tastap, taghy bir temekini tútatyp jatqanda Bakyt ekeumiz de quyp jettik-au әitәuir.Barysymen:

— Assalaumaleykým, Áb-agha deyik ekeumiz eki jaqtan, "Uaghaleykum, jýrinder", — dedi park jaqty núsqap. Sol kezde bayqadym ayaghynda etik, ýstinde bir kónetoz teriton kiyip alypty, jýrisi óte shapshan. Parkting ishinde bir ýlken syrahanagha kelip jayghastyq. Kýn keremet bop túr, adam óte kóp eken. Aghamyz:

— Al, әrtister, býgin birjaqsylap dem alayyq, — dedi kezek-kezek qarap. Qolyndaghy dorbadan bir-eki qatqan balyq jәne sýrlengen qol basynday qazyny alyp ýstelding ýstine qoydy da 3 grafin syragha súranys berdi. Syra keldi. birneshe stakandy kezek-kezek tastap jiberip:

— Shóldep qalyppyn ghoy, — dep rahattanyp temekisin tútata bastady. Sol kezdesu men ýshin osy kýnge deyin oidan ketpes erekshe kezdesudin sәtindey kórinedi. Qúday qalasa taghy birýlken filim alghanyn, sony týsiru ýshin kóp jerlerdi aralap kórip jýrgenin, osy joly Taldyqorghan oblysyn aralap qaytqanyn, әri kerekti nysanany taba almay jýrgenin aitty. Ol, filimnin aty "Bandyny qughan Hamiyt" bolatynyn sol joly estip edim.

Ábekenning býngi kónil kýyin bayqap, osynday bir ashyq-jarqyn otyrysty paydalanyp jaqyn tanysqym kelip ózimnin qaydan ekenimdi, shyqqan tegimdi ayta bastadym. Abdolla agha sózimdi bólmey óte bir meyirbandyqpen tyndap, kenet:

— Shayahmet, sen maghan únap otyrsyn, búdan keyin maghan habarlasyp túr. Maghan ini bolasyn, — dep edi.Osy joly Almaty oblysynyn Kegen audanynda "Kólsay" degen kól bar ekenin, bizdin auyl jaqtyn tabiyghaty óte tamasha jәne kino týsiruge әbden layyqty ekenin, Sharyn degen ózende "Kórtoghay" degen toghayly say baryn aityp, "týsiretin jerdi sol jaqtan izdemeysiz be?" dep bar syrymdy jayyp saldym. Saty degen auylda tuyp óskenimdi, sol auylda әke-sheshem túratynyn aityp qonaqqa shakyrdym. Ábekeng óte riza bolyp kelisimin bergendey boldy. Kóp úzamay Ábekendi ertip men óz auylyma keldim. Búl bir úmytylmas kýnder edi. Mening әkem Imashpen ekeui týidey qúrdas bolyp shykty. Ákem auylgha ghana emes audangha, qala berdi oblysqa belgili ústaz bolatyn. Qazir oylasam sol jyly ekeui de eludegi jigit aghalary eken ghoy. Ádettegidey qonaqkәde jasap qoy soyyldy, úly rejisserding qúrmetine arnalyp qonaq shaqyryldy. Kishigirim toy boldy. Neshe týrli әzil-qaljyndar aitylyp, arty kýige ainalyp, ayaghy kezdesuge úlasty. Ábekene auyl múghalimderi, mening tughan-tuystarym, aghalarym neshe týrli súraqtar qoyyp atyn tek syrttay ghana estiytin ataqty rejisserding qolyn alyp jaqyn tanysqanyna mәz bolysqan edi. Sol kesh týn aua bitip, ertesi sol tobymen kinostudiyanyng “Uaziyk” mashinasymen “Kólsay” kóline jýrip kettik. Bayqaymyn eki qúrdastyng әngimeleri jarasyp, bir-birimen erkin sóilesip otyr. Ózenning basynda da keshke deyin dem alyp, balyq aulap, bir keremet kýndi ótkizip qaytqanbyz. Abdolla agha tabighatqa tamsana qarap, mening әkeme qaljyndap kelesi kinomdy osynda týsirem IYmeke, qúday qalasa bir róldi saghan berem dep qúrdasyn mәz etkeni әli esimde. Mening әkem sol kýnderdi esine alyp, aitylghan sol sózdi әli kýnge úmytqam joq dep otyrady. Eki kýnge sozylghan demalystan keyin bizding audan ortalyghymyz Kegen arqyly biraz jerlerdi aralap Almatygha oraldyq. “Kórtoghay” shatqalyn kórip keyin arnayy operator jәne suretshilermen kelem dep belgige alyp qoydy. Aytqanynday, kóp keshikpey “Daladaghy qughyn” filimi mening elimde, qazirgi әlemge әigili bolyp otyrghan Sharyn shatqalynda týsirilgen edi. Osy filimde men de shaghyn bir ról oinaghanmyn. Uaqyt óte, kelesi filimge deyin 2-3 jyl ótti-au deymin, Ábeken taghy bir kino qoyylym aldy. Uәde boyynsha inisi bolghan maghan da bir ýlkendeu ról tiydi. Úmytpasam búl filimning aty “Qasqaldaqtyng qany” bolatyn. Búl jolghy kinotýsiru toby, osy Almaty oblysy Úighyr audanyna qarasty “Ketpen” degen eldi mekenge attandyq. Búl filimning basty rólderinde elimizge tanymal әrtister: Qúman Tastanbekov, Túnghyshbay Jamanqúlov, t.b. bar edi. Ádette kino týsirushiler tolyq kelgen kezde túsau keser toy jasalatyn әdet bar. Bir kýni qoy soyyp әbden toylap, sóz arasynda Ábekeng sol kinogha qatysatyn barlyq adamdargha tabys tiledi. Sonymen kino týsirilim bastalyp ketti. Taghy da bandy, atys-shabys, tannyng atysy kýnning batysyna deyin qyzu júmys. Keshkisin toy. Sóitip, bir aiday uaqyt ótti. Ábekeng maghan bir kýni mynanday tapsyrma berdi, sol kýni sәl ózi kónilsizdeu eken. Maghan: “Shayahmet mashinagha min de, ana kolhozdaghy ózine tanys aghannan bir jaqsy qoy әkel, býgin bir toylaymyz” dedi. Sol kýngi ne toy ekeni esimde joq. Mýmkin Ábekenning tughan kýni me? Men kolhoz bastyghymyz – S.Áshimbaevqa baryp qoy súraugha kettim. Men ketkennen keyin kinostudiyadan biraz bastyqsymaqtar kelip tekserip, kinony týsirudi toqtatady da, týsirilgen materialdardy alyp Almatygha tayyp túrady. Men kelgen kezde bәri de del-sal bolyp meni asygha kýtip otyr eken. Ne isteu kerek, bolary boldy, qoy keldi, al kep toylayyq...

Osy jolghy soqqy, Ábekeng ýshin ómirindegi kóp soqqylardyng eng qattysy boldy-au dep oiladym. Keyin bildim, sol tús Ábekenning artynan shyraq alyp týskenderding qúdayy bergen tús eken. Soghan syltau izdep adamdy qaralaudyng eng sharyqtau shegi bolsa kerek. Sonymen kinotop tarady. Birneshe ay istelgen enbek zaya ketti. Kóp qarajat bosqa shashyldy, Ábekenning dúshpandarynyng qúdayy berdi. Tabighatynda túiyq adam, Ábekeng kópke deyin bizge kóringen joq. Sol filim keyin basqa rejisserge berilip, basqa atpen, jәi, ortaqol ghana kino bolyp shyqty. Sol oqighany qoldan jasaghandar әli kýnge kino salasynda qyzmet jasap jýr. Talantty olar basqa jaqtan, batystan, Amerikadan izdeydi. Últtyq kinonyng maqtanyshy bolghan Abdolla rejisserding qysqa ómiri de ózi týsirgen kinolarynday shym-shytyryq edi. Ózi aitqanday әrbir kinosy kinofestivaliderde jýlde alsa da rejissersiz yaghny Ábekenning qatysuynsyz ótetin edi. Ol da bir qoldan jasalghan sayasat shyghar. Festivalige Abdollaning filimi ótedi, ózi joq, ne qatty auyryp jatyr nemese taba almadyq degen syltaular ýnemi onyng jolyn kes-kestep jýretin. Qaybir sәtterde tipti Ábekeng búl dýniyeden әldeqashan ótip ketken degen de habarlar taratqan eken. Ony ózi birde: — Meni búlar talay ret óltirdi de ghoy, — deytin. Bir jyly Ábekeng Allanyng qoldauymen alghash ret Tashkende ótetin “Aziya jәne Latyn Amerikasy” kinofestivaline qonaq retinde qatysyp, (qay jyly ekeni esimde joq) bir shattanyp, qanattanyp kelgeni әli kýnge kóz aldymda. Qolynda “Jana filim” jurnaly, sol jurnaldy festivali kýnderinen jazylghan maqalalar men fotosuretter bar eken. Sol nómirde Ábekenning Indiyanyng ataqty akteri әri rejisseri Radj Kapur ekeuining suretin basqan maqala jazylghan eken. Ekeui qúshaqtasyp mәz-mәirәm bolyp otyr. Ekeui de qap-qara múrtty, mine, úqsastyq, mine, kezdesu, Abdollagha ol kisi sol kezdesude:

— Siz turaly men jaqsy bilem, “Mening atym — Qoja” filimin kórgen son-aq sizdi kórgim kelip izdestirip, sizben tanysqym kelgen, biraq sizdi búl dýniyede joq degen habar algham. Ol, qalay? Mine, qyzyq, mine, ómir, siz kóp jasaydy ekensiz, — dedi.

Eki elding úly rejisserleri osylay tanysyp, dos bolghan edi. Ne turaly sóileskenderi, ne jayly keliskenderi bir Allagha ghana ayan. Abdolla ózining qysqa deuge bolmas, ortasha ghana sanaly ómirin qazaq balalar kinosynyng sara jolyn salyp ketuge arnalghan birden-bir iri rejisser. Ómirining kóbi tartyspen, aityspen, qylyshynan qan tamghan kenes dәuirining qyspaghynda ótse de ózining suretkerlik oiyn týsirgen әr filimde dәleldey alghan úly túlgha. Ábekenning artynda qaldyrghan kino tuyndylarymen әli talay úrpaqtardyng sana- sezimin, oi-jýiesin tәrbiyeley beretini sózsiz.

Shayahmet Imashúly, QR kino qayratkeri

Abai.kz