Mәriyam men Sayyn

(epistolyarlyq  esse)

Shyndyqty da әlsin-әlsin  el esine salyp otyrmasan, onyng da aty-jóni júrt jadynan óshetindey, kómeski tartatynday bolyp kórinedi. Paryqty naryq biylegen myna túrlausyz zamanda órimdey jastardyng últtyq әdebiyetten qol ýzip bara jatqany de sonyng bir belgisi me deymin. Áriyne, әr dәuirding óz bet-ajary, bas úratyn piri bar. Degenmen qanshama qyruar madaqtau-marapattau dauyldatsang da mәstekti mәstektiginen ainyta almaysyn, al túlpar túyaghynyng dýbiri keude qúlaghynan óshpeydi. Osy baylamymyzdy studentter arasynda synap ta kórdik.  Ondayda  kórkemdik reytingi joghary qalamgerler tizimining aldynghy túsynan keshe ghana dýniyeden ótken Sayyn Múratbektov aghamyz  әmanda tabylar edi. «Sózi ólmegenning ózi ólmeydi», - degen osy da.

Búl kýnderi sonou AQSh-ta, Kaliforniyada jatqan zamandasy Múhtar Maghauin «Ábish ekeumiz» atty estelik-essesinde Marshal Ábdihalyqov, Bek Toghysbaev, Ábish Kekilbaevtyng shygharmashylyq keleshegi turaly studentter arasyndaghy pikirtalasty kóz aldymyzgha keltiredi de: «Ózimizdi bolashaq jazushy, aqyn, synshy, qaytkende de bilgir әdebiyetshi sanaytyn erekshe tobymyzda aidary jana shyqqan bala qoraz siyaqty, biraq zilsiz dau-damay kýnnen kýnge jalghasyp jatady. Aghymdaghy әdebiyet pen baspasóz, ýlken, tanymal jazushylardan song birshama tómen týsip, jana bastaghan jas talaptardy saralaymyz. Eng әueli auyzgha ilinetini – Sayyn. Ótken jyly jurnalistika bólimine týsken, qatarlas oqyghanbyz, endi ekinshi jyl basynda ýilenip, syrtqa auysyp, auylyna ketken. Alghashqy әngimeleri jariyalanyp jatyr. Keyingi jastardyng myqtysy osy Sayyn Múratbekov», - dep bir týiip tastaydy. Biz de osy pikirge den qoyamyz, biz de «Jazushy» baspasynda Sәkeng men Múhannyn  sayasynda enbek ettik, tәrbiyesin kórdik, tәlimin kókeyge qúidyq.

Ásili, ózi de endi ózi beynelegen túlghalarday mәngi jas, mәngi jasar keyipkerge ainalghan jazushy aghamyzben kýni keshegidey  býkpesiz, ashyq syrlasatynymyz  sondyqtan shyghar.

Sayyn Múratbekov pen Ábish Kekilbaev

Sonau aiqay jetpes qyrda jatqan qalyng elding ahualyn, Qúday-taghalanyng tabighat taramdaryn, aua-rayynyng qyryq qúbylghan shyrayyn ózinizden artyq kim biledi? Alaqanynyzdaghyday. Jazy da, qysy da, kóktemi de, kýzi de. Ol kezde «tauly ólkedegi qystyng sony jiyi-jii búrqasyn-borandy bolyp, alasapyran óliaranyng kezinde say-sýiekti syrqyratyp, mezi qyp jiberer qarasuyq jel soghatyn. Teriskey tústaghy alasa qonyr taudan asyp kep, ýiire soghyp, apta boyy anyrap túryp alghanda, auyl ortalyghy – Almalynyng tónireginde qary ketip ýlgermegen jota-dónderding shany shyghyp, elding de, jerding de berekesin ketiretin. Biyl tabighat sol tәrtibinen janylghanday, әlde әlgi qarasuyq jel jyldaghy jolynan adasyp, basqa jaqqa auyp ketti me, kim bilsin, әiteuir, búl kóktem erekshe jayma-shuaq bastaldy. Qystyng yzghary tez qaytty. Maujyraghan jyp-jyly kýnder, tym-tymyq týnder tizbektelip ótip jatty...»

Mine, osy joldary sizdermen bir endikte, bir kindikte jatqan Ýshqayyng auylyndaghy mektep shәkirti – men «Júldyz» jurnalynan oqyghan edim. Ne qaqaghan qys, ne iman jýzdi kóktem bolatyn. Ne jetinshi, ne segizinshi klastamyn. Keleshekten ýmitti, bolashaqtan dәmeli, kóldeneng júrttyng bәri – dos, balausa dәuren edi ghoy. «Kókoraydaghy» Motorbay, Baqyt, Janay, Baraq, Bәzikender bizding auylda da jer basyp jýrgen. Oinaghan da kýlgen. Ne siqyry bar ekeni qaydam, shygharmadaghy oqighalar túp-tura bizding auylda ótken. Oghan shýbanyz bolmasyn.

Keyin búl povesting Qazaqstan LKJO Ortalyq Komiytetinde talqylanghanyn, bastauysh komsomol úiymynyng úiymdastyrushylyq, jetekshilik júmysyn jerine jetkize kórsete almaghany ýshin kýstalanghanyn da «Leninshil jastan» kózim shalghanyn da úmytqam joq.

Ol jyldary sujet, fabula, kompozisiya, qaqtyghys, sharyqtau shegi sekildi әdebiyet teoriyasy terminderin, onyng mәn-maghynasyn jygha tanugha óremiz jete qoymaghan. Oqigha barysyna, keyipkerler minez-qúlqyna ghana ýnilemiz. Qyzyq pa, joq pa – sony ghana bajaylaymyz. Nesin aitasyz, eliktirip, qyzyqtyryp әketetin.

Bizding auyldyng Baqytynyn, Rahimova Baqytynyng ýni Sizding keyipkerinizding lebizindey tógilmese de, kekil shashy búiralanyp, ýstingi erni sәl-pәl týrilinkirep eni on attam, úzyny jiyrma bes qadam klubta Shәmshi Qaldayaqovtyng «Qayyqtasyn» tamyljyta terbetkende, myna siyqsyz jaratylystyng ón-boyy shymyrlap, shyrkóbelek ainalyp, siqyrly, tylsym dýniyege, gharyshtay syrly da núrly әlemge úlasatyn. Motorbay she, Motorbay?! Motekeng tektes Kenjebekting Qojahmeti, Núrghazynyng Joldyqany, Aqshaldyng Temirbolaty, Kәrimning Shәkirti, Jaqanbaydyng Maraty, Janbaydyng Tóleughazysy kimnen kem edi? Jigitting tóreleri edi ghoy. Olarsyz, Motorbaylarsyz dýnie bos, ómirding sәni de kelmes, mәni de bolmas edi, tirshilikting tegershigin ainaldyratyn, jan-jýregin otaldyratyn solar emes pe? Dara túlgha, airyqsha bitim, qaytalanbas harakter, qazaq әdebiyetining alpysynshy jyldardaghy eng ýlken tabystarynyng biri der edim men Motorbay beynesin osy kýni.

Kelmeske ketken balalyq shaghymdy, jas jýrekting lýpili men kýnәsiz sausaqtardyng dirilin ansaghanda, bulygha toryqqanda, әsirese tughan auyldy saghynghanda, osy «Kókoray», «Jusan iyisin», «Jabayy almany», «Basynda Ýshqaranyn», «Ananyng armanyn», «Qylaudy», «Kәmentoghaydy», «Raygýldi» oqimyn. Auylymnyng әr sayyndaghy móldiregen túmalardan meyirim qanghansha tap-taza su simirgendey bolamyn.

Jaqynda elge barghanda, jalbyzy búrqyraghan sol bastaulargha esendesip,  túnjyr kózderimen saghyna tabystym, meyirimdi bir qandyryp qayttym. Men saghynghan әldenesheui әli de shymyrlap, býlk-býlk etip jatyr eken. Shýkir dedim, bar bol dedim. Basqa ne deyin, aghysqa ýkim jýrgizer men kimmin? Qúryp qana ketkir pәny tirshilik dialektikasynyng zany-ay osy, erterekte biz basyp ótken joldarda basqalardyng izi sayrap jatyr. Qúrby-qúrdastarymyz da shókken, eskirgen eken. Talayy qaytpas sapargha attanghan. Uaqyt shirkinge daua bar ma. El de solay ma dep qaldym. Bayaghy biz asyr salghan kókoray-shalghyn joq, biraq Sizding «Kókorayynyzdyn» oty qaytpapty.

Soldan ongha qaray: Berdibek Soqpaqbaev, Sayyn Múratbekov, Tahauy Ahtanov

Siz, Sayyn agha, Úly Otan soghysy jyldarynda qazaq auyldarynyng basyna týsken auyrtpalyqty, bes-alty jasta bolsanyz da, kózinizben kórdiniz. Balanyng kónilinen zerek kónil, balanyng jadynan myqty eskertkish joq búl jalghanda. «Jusan iyisi», «Jabayy alma» povesterinin, «Tel ósken úl» kinossenariyiniz, «Kýzgi búralang jol», «Jeneshe» әngimeleriniz sol zúlmattyng әdebiy-kórkem, tarihiy-tanymdyq kelbeti  degim keledi. «Soghys jyldary biz, jas balalar, qalyng bórgózge qol-ayaghymyzdy qyzyl-ala josa ghyp jarghyzyp, úzaqty kýnge almadan alma tandap, sol bókterde tentirep jýrushi edik. Qyshqyltym aq alma tistegende, múz shaynaghanday qarshyldaytyn, sәlden keyin tisti qarmap qalatyn da zar qaqtyryp, bastyrmay tastaytyn. Sonda da jeytinbiz. Tapshylyqta qabysqan qaryndy almamen bolsa da tistelep júbatu kerek. Ishimiz kógerip, auyrsyna ynqyldap jatatyn kezimiz de kóp edi. Qonyr samal soghatyn, itmúryn, qaraqat, bórgózderding neshe aluan iyisi anqityn. Biraq aq almanyng – jabayy almanyng qymyz iyisi bәrinen de erekshe edi». «Jabayy alma», Sizding qalamynyzdan tuyndaghan shygharma. Sol jabayy almalardan qalghan júqanany ana jyldary Ghaly Ormanov aghamyzdyng Qapaldaghy seksen bes jyldyq toyyna barghanda Ákim men Ramazan aghalargha, maghan kórsetkensiz. Ýsh-tórt týpting qarasy ghana qalypty. Bәlkim, ór jaqta, tau qiyalarynda talayy әli jelkildep, jelpinip túrghan shyghar...

Men Sizding «Jusan iyisi» povesinizdi san qaytalap oqyp shyqtym. Oqyghan sayyn әrdayym kóz aldyman óz naghashym, ayauly azamat Shahzada Júmadilúly әste bir ketpeydi. Tәrkilengen әkesi Aqmolada izim-ghayym joq bolghan. Sonan keyin Shahzada ataghynan iymenip, Shayzada atanghan-dy. Ózining jaqsy joldasy, әri auyldasy Ánuar Álimjanovqa meni aparyp tanystyrghan sol kisi edi. Ayandy kórem de Shahzada marqúmdy, Kәtep әjemdi alystan shyramytqanday bolamyn. Shygharma qúdyreti, әser etu pәrmeni degen osy da. Myna qyzyqty qaranyz, Sizding keyipkeriniz mening etene jaqynym bolyp shyqty. Tap sol kisining ózi. «Alysta qalghan balalyq shaghym... Oiymnan jarghaq sary tony qaudyrlaghan, tobyghy tayghan sol ayaghyn sýirete jýgiretin shilbiygen aryq, aqsaq qara bala ketpeydi. Kózimdi sәl júmsam-aq shuyldaghan balalardyng eng sonynda sol ayaghyn jer sypyrghanday kóldeneng sýiretip, es qalmay dalbaqtay jýgirip kele jatqan Ayandy kórgendey bolam. Sonadayda onyng alqyna shyqqan әlsiz, jinishke dauyspen: «Ey, toqtandarshy, men senderge býgin keshegiden de qyzyq ertegi aitamyn», - degen jalynyshty ýnin estiymin». Osy epizodty men naghashymnyng óz auzynan estigenmin, sheshemning aitqandary da kókeyime qúiylyp qalghan. Men ol kisining balalyq shaghyn basqasha elestete almaymyn. «Jusan iyisin» oqyghanda, keyde mening qúlaghyma Ket-Búgha jahangerding ozany, Molyqbay qobyzynyng kýnirene zarlaghan saryny, Iliyas Jansýgirov Qúlagerining dýbiri, Seken Túrysbek dombyrasynyng bebeui  kókirekqúlaghyma alqyna-demige jetkendey bolady, terbete-terbete ala jóneledi, әldiyley jóneledi. Alandatpay alyp úshady jyraqqa, alyp qashady shalghaygha. Tipti kýni býginge deyin, sonan beri talay ondaghan jyldar ótse de, key kýni týnde shygha qalsam, qaranghyda bórikshe shoshayghan Eshkiólmes shoqysy – astynda jalghyz kózdi dәu úiyqtap jatqanday, sonyng qorqyraghan deminen tenselip túrghanday kórinedi. Sol dәumen alysatyn jetim bala qayda eken deymin sol sәt. Jazgha salym Jusandytóbe jaqtan qonyr salqyn samal esedi. Ashqyltym iyis anqidy. Jusannyng iyisi. Sondayda esime taghy da Ayan týsedi. Esime naghashym týsedi.

Sol kezdegi Ayandar bertin kele at jalyn tartyp mindi, elge yq-pana bolugha jarady. Ákim de boldy, aqyn da boldy. Sayyn agha, Siz de qyzmet baspaldaghymen biraz jerge bardynyz. Jogharyny da, tómendi de, yldidy da, órdi de kórdiniz. Oilap otyrsam, «bәrin kadr sheshedi», – degen  ana adam asa aqymaq bolmaghangha úqsaydy. Esinizde bolar, Hans Hristian Andersenning әigili ertegisindegi búrandaly búlbúl imperatorgha ajal shengel salghanda, lәm-mim dey almay melshiyip qalady. Tek naghyz búlbúl ghana eljiretken ghajayyp ýnimen tura kelgen ólim betin qaytarady ghoy. Osy kýngi «Boingke» mingesip-úshqasqandaryna mәz iydeologiya men mәdeniyettegi, óner men әdebiyettegi jasandy búlbúldar elge túlgha bola ala ma?

Kórkem shygharma jazu faktileri men oqighalardy bey-bereket montajdau emes. Keyipkerlerimen birge ómir keshu, ólu-tirilu, sýy-kýy. Sayyn agha, men Sizdi sonday qalamger dep bilemin. Shyn jazushy keyipkerlerin sýiedi, qúrmetteydi, ardaqtaydy. Olardyng janyn, psihologiyalyq motivasiyasyn tanugha úmtylady.

Mysalgha bas ieyik, «Kýsen – Kýsekedegi» ferma mengerushisi, dýkenshi Biysúltan, Túrghali, «Tabylmaghan mekendegi» Ómirbay, «Mahabbattaghy» Otar, «Ýskiriktegi» Qayraq – bәri de sýiek-etten jaralghan tiri pendeler, qúdaydyng qúly, payghambardyng ýmbeti. Sondyqtan da olargha adamnyng dýniyauy qylyghy jat emes, jat bolmaugha da tiyis. Osyndayda eske qay-qaydaghy týsedi. Aqylgha salyp kórinizshi, Italiya Qayta órleuining iri ókili Djoto qylqalamshynyng әuliye-әnbiyeler beynesin keskindeu ýshin naturany qayyrshylar, kәrip-kәserler arasynan izdeuinde bir ghajap syr bar emes pe?

Sayyn agha, Sizding tuyndylarynyzdan qanaty bar perishtelerdi kórgenim joq. Estisi de bar, eseri de bar. Meni bir tәnti etetini, sizding qarapayym taghdyrlardan býkil adam balasynyng ósip-órkendeu zandylyghyn, obrazdar evolusiyasyn, jer basyp jýrgen kópshilik ishindegi eleusiz bireuding adamzat órkeniyetine qatysy barlyghyn seze biluiniz.

Auyl adamdarynyn, qazaqy harakterlerding galereyasy Sizding shygharmalarynyzdan molynan tabylady. Ánsheyinde Kýsen, qajet-keregi bolghanda, Kýseke dәrejesine kóteriletini aqkónil shopan portreti qalay somdalghan, shirkin! Onyng jýris-túrysy, is-qimyly ornyqtylyghy, myghymdylyqty anghartsa kerek. Dýniyening tútqasy da, әne, solar. «Kiyingen Kýsen jýrelep kep bosagha jaqtaghy kebejening ýstine týnde úiytylghan, ýsti eski tonmen qymtap jabylghan jyp-jyly airannyng betin ashyp, aghash qasyqpen aralastyryp-aralastyryp irtigin jazyp, ýlken sary tostaghangha qúiyp alady da, demin almastan bir-aq simiredi. Tek iship bolghan song ghana tandayynda qalghan airannyng qyshqyltym dәmin sezip, auzynda sәl silekeysól shúbyrady, tamsanyp, jútynyp qoyady. Onyng únatanyny – óstip úiyghan airan. Taghy ishsem be eken degendey az-kem oilanyp qalady da, aqyry qolyndaghy tostaghandy jerge qoyyp, ornynan túrady. Ayran jeterlik, biraq Kýsen auzyna ýirilgen әlgi bir tәtti dәmdi búzghysy kelmeydi. Eger airandy toya ishse, ol tәtti dәm joghalyp ketetin siyaqty kórinedi».

Aydan anyq qazaqtyng tirshiligi, qazaqtyng dәl ózi. Basqa últtyng ókili dey alasyz ba? Áriyne, joq! Kýsen anghal da, ashyqauyz da emes. Ol mәrt, býgingi kýnning Atymtay Jomarty Kýsekeng ferma mengerushisining ayarlyghyn, andap-arbap túrghanyn da jazbay tanidy. Biraq qanyna singen әdeptilik, qyr qazaghynyng tәlim-tәrbiyesi qolyn jipsiz baylaydy. Ony zaman tәrbiyesi deuge bolatyn shyghar. Qazirgi naryq baulyghan jandarda onday bauyrmaldyq, onday janashyrlyq, aghayyngershildik  qaydan bolsyn.

Sayyn agha, Sizding «Kәmentoghayynyzdaghy» myna bir dialogta ómirshendik dәldik bar der edim. Qatyp qalghan fotosuret emes. Dialog pen harakter ashu, obraz shymyldyghyn týre týsu dep osyndaydy aitsa kerek.

«Meni kórip, estiyar qyzdardyng myna qylyghyna qysylyp qalghan sheshesi:

- Jә, bylay túr! Áy, әdepsiz neme...- dep úrsyp tastady. Betin basyp úyalghan Áyken tasyranday jýgirip syrtqa shyghyp ketti. Kәmen bolsa:

- Úryspasanshy balagha,  - dep qoydy әieline.

- Qoyshy әri! Erkeletkenning jóni dep, o ne? Qyz degenge bir auyq qataldau bolsanshy dep qansha aittym, - degen әieli búrqylday týsip.

- Pәli, shirkin sózine bolayyn. Ózi qyz bolmaghanday sóileuin, - dep Kәmen de berisken joq. Qyz bala degen ata-ananyng az kýndegi qonaghy emes pe, qayta úldan góri solardy erkeletken jón.

- IYe, so boyjetkenshe moynyna mingizip jýr.

- Boyjetkeni nesi, ei!.. Áli bala emes pe. Osy sen, qatyn, songhy kezderde balalargha tym qatal bop barasyn-au, ә!

Mening kózimshe daulasqysy kelmedi me, kim bilsin, әieli kýnkildey sóilep, tysqa shyghyp ketti. Kәmen basyn shayqay kýlip qoydy.

- Biz de keyde óstip shekisip qalamyz, - dedi aqtala sóilep».

Kәmenning ózinin, onyng әuletining bar bolmys-bitimin, jaratylysyn anghartu ýshin osydan artyq ekspressivtik boyaudyng keregi de shamaly. Batyrlyq ta, tektilik te, anghaldyq ta, asyldyq ta bir basyna syighan myqty qazaq. Jerding kindigi bola alatyn qayratty qazaghynyz – naq osy.

Kópten beri kókeyimde de, kónilimde de jýrgen týitkil – «Jabayy almadaghy» Yrysbek pen Ájibek obrazdary. Qay sapqa, qay sanatqa qosarymdy bilmey dal bolghan jayym bar. Estiler salghan eski jol, kósemder salghan qasqa jolgha týssem, sózsiz, jaghymsyz keyipkerler jaghyna ysyra salugha әden raua ghoy... Bylay qarasan, qúday sýier qylyghy joq jandar. Biraq keyipkerlerdi aq pen qaragha, jaghymdy, jaghymsyzgha shartty týrde jikteu targhyl taghynyng terisin shekaralau sekildi ónbes sharua emes pe? Sonan keyin mening tiptik obrazdar, tiptik harakterler degen qalyptasqan úghymdargha da kýmәnim bar.

Soldan ongha qaray: Qalihan Ysqaqov, Zeynolla Serikqaliyev, Ákim Tarazi, Sayyn Múratbekov

Osydan, úmytpasam, jiyrma-jiyrma bes jyl búryn Sizge sarghayghan bir eski suretti kórsettim. Vinogradov 88, bizding uniyversiytet №1 jataqhanasynyng aldy bolu kerek. Shat-shadyman, mәre-sәre bop otyrghan abituriyentter. Siz de bar ekensiz ishinde. Ol suretti maghan birge júmys isteytin úighyr kelinshegi bergen edi. Siz bas shayqap otyrdynyz da, neler zaman ótti, búlar qazir qanday boldy eken, qartayghan shyghar endi. Men Zaghipany osynday ýlbiregen qyzdardyng ertenin kórgennen keyin jazyp edim dep ediniz. Mening de júlym-júlym jýregim sol mezette shym-shym ete qalyp edi-au. Qayran da qayran zaman-ay, bir suretten ekinshi beyneni shyramytqanday bolam, kekilimnen sipap, qoltyghymnan demegen ózimning ayauly әpkem Rauza, qyrghyn soghystan  qúday qosqan qosaghy Kәmeni oralmaghan Saghila jeneshem, sýiip qosylghan jary Shyghayhannan erte airylghan erke jeneshem Nýrbanu, su súrasa sýt bergen, airan bergen qayran jengelerim Kenshilik pen Rәziya – sender mening kókirek sarayymnyng әmanda tórindesinder... IYә, «Basynda  Ýshqaranyn» qay-qaydaghy, ne zamattaghy qolamtanyng otyn ýrlegen...

Basynda Ýshqaranyng qos baraban,

Sol jerden dariya shalqar su taraghan.

Súlu qyz, kórkem jigit – bәri sonda,

Apyrmay, nege keldim sol aradan.

«Jasy ondar shamasyndaghy dóngelek kóz qara bala ony birdene dep iyghynan tartqylap túr. «Apa, jýr, keteyik», - deytin tәrizdi. Áset endi bayqady, Zaghipa jylap otyr eken».

Qayda sol Ýshqara, Sayyn agha? Qayda sol әnshi ansaghan әsem qauym, sal-seri qauym, kerim qauym? Taptynyz ba sol Ýshqarany, Sayyn agha? Búl fәniyde bar ma eken sonday sәni men saltanaty jarasqan, tektiligi men tәlimdiligi asyp-tógilgen jer?! Álde Siz ansaghan, el-júrtty eliktirgen sol Jerúiyqty biz izdeyik pe, bizge tastap kettiniz be qyzyghy men qyjyly tausylmas sol mehnatty?

Kәken Qamziyn, filologiya ghylymdarynyng doktory, professor

Abai.kz