Qazaq tilining jazuydaghy erekshelikteri men mәdeniyetin, sauattylyghyn qadaghalap, jetildiruge mýmkindik tughyzyp otyrghan emle.kz sayty. Býgin biz saytta jaryq kórgen "Qazaq emlesindegi keybir dauysty dybystardyng qoldanylu jayy" atty maqalany oqyrmandarymyzdyng nazaryna úsynudy jón kórdik.

Tilding ósu, damu, jetiluimen, jalpy jazu mәdeniyetining jetiluimen tildegi sózderdi dúrys jazu erejeleri de birte-birte óndelip, jetilip otyrady. Qanday tilding bolmasyn orfografiyasyn týzeude negizgi eki prinsip bolady: a) morfologiyalyq prinsiyp; ә) fonetikalyq prinsiyp. 1940 jylgha deyin qazaq tilining orfografiyalyq erejeleri fonetikalyq prinsipke sýienip qúryldy, yaghny qazaq tilindegi sózder qalay estilse, sol kýiinde jazylatyn boldy. Qazaq tilindegi sózder ýndestik zany boyynsha birynghay ne juan, ne jinishke týrde aitylady, jazylady. Osy ýndestik zanyna say fonetikalyq prinsip birden-bir dúrys prinsip bolyp kóringenmen jeke sózderdi jazuda birynghay sauatty jazudy qiyndatty. Óitkeni qazaqtyng bayyrghy sózderining ózin әrkim әr týrli aitady da, әr týrli jazatyn boldy. Ásirese orys tilinen engen termin sózderdi jazu ýshin fonetikalyq prinsip qolaysyz boldy. Mysaly: sovet, degen sóz sobet, sәbet kýiinde, institut degen sóz instót, ýnstót, ensiytót kýiinde, gazet – gaziyt, kәziyt, kazet t.b.  kýiinde jazylyp keldi.+

1940 jyly qazaq tilining jazu erejelerindegi fonetikalyq prinsipting kemshilikteri eskerilip, tilimizdegi sózder morfologiyalyq-fonetikalyq prinsipke negizdelip jazylatyn jana orfografiyalyq ereje qabyldandy. Morfologiyalyq prinsip dep tildegi sózder aityluynsha, estiluinshe qúbylyp jazylmay, әrbir sózding bastapqy týbir túlghasy men qosymshalardyng túlghasyn saqtap jazudy aitady. Mysaly: basshy (bashshy emes), qashsa (qashsha emes), týngi (týngi emes), aita almay (aytalmay emes), kele almay (kelalmay emes), Amankeldi (Amangeldi emes), shekara (shegara emes), aq eshki (agh eshki emes), kim keldi (kim geldi emes) t.b.

Qazirgi tәuelsiz elimizde, әsirese songhy kezde, ghalymdarymyzdyng birazy orfografiyalyq erejemizdi qayta qarau qajettigi turaly aitsa, elbasynyng latyn grafikasyna kóshu turaly jarlyghy da sәtti bolmaq.

Qazirgi tәuelsiz elimizde, әsirese songhy kezde, ghalymdarymyzdyng kóbisi orfografiyalyq erejemizdi qayta qarau qajettigi turaly maqalalar kóptep jaryq kórude. Týbinde jana әlipbiyge kóshetinimiz kәmil. Sebebi búl elbasynyng tapsyrmasy. Oghan deyin qazirgi әlipbiyimizding birsypyra jerlerin jónge keltiru kerek bolady. Biz osy taqyrypta keybir dauysty dybystardyng qoldanyluy jayynda sóz qozghamaqpyz.

Mysaly: e, y, i әripteri sózding barlyq buyndarynda jazylady, biraq olar ylghy da e, y, i bolyp dybystala bermeydi.

Búlardyng erindiktermen qatar túryp aitylu mýmkindikteri joqqa tәn. Mysaly, ózen , ólen, óner, osy, oryn, oqy, úly, úghym, úzyn, ýlken, týlki, jýrek, ómir, auyl, bauyr, jauyn, әue, әues, dәuir... sózderining qúramynda e, y, i dybys emes tek әrip. Aytuda olar ó, ú, ý týrinde bolady.

  Sony y, i dybysyna ayaqtalghan etistikterge –u júrnaghy jalghanghanda, y ú-gha, i ý-ge ainalady, jazuda bir-aq әrippen (u)tanbalanady: aljy-alju, jyljy-jylju, syrghy-syrghu, tepshi-tepshu, tershi-tershu  t.b.

Qysan y, i fonemalary kóp buyndy sózderde keyde kómeski estiledi. Orfoepiyalyq sózdikterde olar týsirilip (jarty belgimen) jazylady: dәri'ger, qat'nas, az'raq, ed'rendeu, iy'rim, kesh'rim, qas'ret t.b.

Tipti l, r dybystarynyng aldynan kelgende sózding leksikalyq maghynasyna núqsan kelmese, olar jazylmaydy: laq, lәm, legen, leker, les, lay, layyq, las, ras, razy, ray, rahat, rahmet, ren, rәsua, rәsim.... Osy sózderding aldynda y, i dauystylarynsyz aitu qiyn-aq. Mysaly: Ylayla, ylay oimen túnyghyndy (Abay); Yras desen, yras sóz men aitayyn (Bekbolat dastan); Múny qayda qoyamyz? Qay erejege syighyzamyz? – degen súraq ózinen ózi tuyndaydy. Dauysty dybystary juan dauystylar: a, o, ú, y, u; Jinishke daustylar: ә, e, ó, ý, i, iy dep bólgende iy әrpining jinishke dauysty dybystardyng qatarynda túratynyn mektep oqushylarynan bastap, qalam ústaghan elding bәrine belgili. Sondyqtan da IY әrpi tek jinishke aitylady. Qazirgi kezde jastardyng (әsirese mektep oqushylarynyn) tilinde bayyrghy sózderimizde kezdesetin iy әrpin jinishke aitu bayqalyp jýr: miyimiz ashiydi, jiyna, qiyyn, biyil, siyla, tiysin, tiyyn t.b. Jalghanatyn qosymsha dauysty bolsa, nemese dauystydan bastalsa, keybir sózderding ekinshi buynyndaghy y, i (aytuda da, jazuda da) týsip qalady: halyq-halqy, qaryn-qarny, yryq-yrqy, qyryq-qyrqy, erin-erni, erik-erki, keyip-keypi, irik-irkip-irkedi, qyryq-qyrqyp-qyrqady,  dauys-dausy, әrip-әrpi t.b. Baspasózde oryny, dauysy, әripibolyp jazylyp jýretini de úshyrasady. Búl qasiyet e fonemasynda joq.

  Y, i әripterining qoldanyluynda biraz qiyndyqtar bar. Qazaq tilinde songhy buyndarynda y, i qysang dybystary bar birqatar sózderdi tәueldegende olardaghy songhy qysang dybystar susyp týsip qalady: halyq+y-halqy, kórik+i-kórki, erik+i-erki t.t. Búl zandylyq y, i dybystarynyng ýndi (sonor) r, l dybystary  men qatan q, k dybystarynyng aralyghynda kelgen jaghdayynda ghana bayqalady. Al qalghan sәtterde songhy buyndaghy qysang dybystar susymaydy, saqtalyp aitylady jәne jazylady: kiyim-kiyimi, qúlyn-qúlyny, oiyn+y-oyyny, búrym+y-búrymy t.t.

  Keybir zat esim, syn esimderge kóbinese a, e siyaqty ashyq dauystydan bastalatyn qosymshalar jalghanghanda, songhy buyndaryndaghy y,i dybystary týsirilip aitylady jәne jazylady: oryn+a-ornady, (orynady emes), oiyn+a-oynady (oyynady emes), erin+eu-erneu (erineu emes), qyryq+ynshy-qyrqynshy (qyryqynshy emes) t.b.

  R dybysynan bastalatyn birqatar sózderding basynda (r әrpinen búryn) y, i әripteri jazylady da, birqatarynda jazylmaydy. Búlardy ajyratatyn belgilerding biri mynaday: eger sóz basyndaghy r dybysynan keyin y, i dauystylarynan basqa dauystylar kelse, sóz basynda y, i әripteri jazylmaydy: ras, ray,rahmet, resmi, ren, ret, riza, ru, rúqsat, rәsua. Al r dybysynan keyin y, iqysang dauystylary kelse, olar sóz basynda da jazylady: yrym, yrys, yryq, iri, iritu, qyryldau, t.b.

  IY әrpi kirme sózderdegi jalan iy dybysymen qatar (kino, filosof), iy, yi qosar dybystaryn da tanbalaydy. Mysaly: tiyek, kiyim, iyrek, iyis, iyne, qiyn, quys, siyr, guil t.b. sózderdi buyngha bólu qiyndyq tughyzyp jýr. Búl sebebi  fonetikalyq zandylyqqa qarsy qúbylys. Qazaq sózderinde sóz ortasynda buyn tek dauyssyz dybystan bastalady degen erejemizge qarama-qayshy qúbylys. Qazaq orfografiyasymen punktuasiya jayynda anyqtaghyshta qosarly yy әripteri tek syi, tyisózderinde (olargha qosymsha jalghanghanda da) jazylady. Mysaly: syilyq, syilau, syiymdy, tyiym, tyiylu dep jazylghan. Kýndelikti gazet-jurnaldarda silyq, silau, tiym, tiylu dep jazu jii kezdesedi. Sol siyaqty orfografiyalyq sózdikterde de ala-qúlalyq kezdesip qalyp jatady (2001-2007 jyldardaghy sózdikter). 2001 jylghy orfografiyalyq sózdikte syy – syyapat dep jazylghan, al 2007 jylghy sózdikte syy – siyapat t.b. kórsetilgen.  Atalghan anyqtaghyshtyng alghy sózinde emle erejelerining tiyanaqsyzdyghy jazatyn adamgha ýlken qiynshylyq keltiredi. Belgili bir sózder men sóz tirkesterining jazyluy bir izge týspegen bolsa, eng sauatty adamnyng ózi tolqyp, qinalady. Búl qiyndyqqa әsirese baspa qyzmetkerleri men mektep múghalimderi kezdesip otyrady – delingen. Búl qiyndyq orys tilindegi iy-din әserinen bolyp túrghan qúbylys. Jana әlipbiyge kósherden búryn osy siyaqty tolyp jatqan orfografiyalyq, orfoepiyalyq, punktuasiyalyq erejelerdi qatty eskere otyryp retke keltiru kerek bolady.

Asylbek Tasymov

Paydalanylghan әdebiyetter:

1. R.Syzdyqova. Qazaq tilining anyqtaghyshy, Astana, 2000.

2. 1988, 2001, 2007 jylghy orfografiyalyq sózdikter.

3. S.Myrzabekov. Qazaq tilining dybys jýiesi. 1999 j. 47-bet.

Abai.kz