قازاق ءتىلىنىڭ جازۋىداعى ەرەكشەلىكتەرى مەن مادەنيەتىن، ساۋاتتىلىعىن قاداعالاپ، جەتىلدىرۋگە مۇمكىندىك تۋعىزىپ وتىرعان emle.kz سايتى. بۇگىن ءبىز سايتتا جارىق كورگەن "قازاق ەملەسىندەگى كەيبىر داۋىستى دىبىستاردىڭ قولدانىلۋ جايى" اتتى ماقالانى وقىرماندارىمىزدىڭ نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.

ءتىلدىڭ ءوسۋ، دامۋ، جەتىلۋىمەن، جالپى جازۋ مادەنيەتىنىڭ جەتىلۋىمەن تىلدەگى سوزدەردى دۇرىس جازۋ ەرەجەلەرى دە بىرتە-بىرتە وڭدەلىپ، جەتىلىپ وتىرادى. قانداي ءتىلدىڭ بولماسىن ورفوگرافياسىن تۇزەۋدە نەگىزگى ەكى پرينتسيپ بولادى: ا) مورفولوگيالىق پرينتسيپ; ءا) فونەتيكالىق پرينتسيپ. 1940 جىلعا دەيىن قازاق ءتىلىنىڭ ورفوگرافيالىق ەرەجەلەرى فونەتيكالىق پرينتسيپكە سۇيەنىپ قۇرىلدى، ياعني قازاق تىلىندەگى سوزدەر قالاي ەستىلسە، سول كۇيىندە جازىلاتىن بولدى. قازاق تىلىندەگى سوزدەر ۇندەستىك زاڭى بويىنشا بىرىڭعاي نە جۋان، نە جىڭىشكە تۇردە ايتىلادى، جازىلادى. وسى ۇندەستىك زاڭىنا ساي فونەتيكالىق پرينتسيپ بىردەن-ءبىر دۇرىس پرينتسيپ بولىپ كورىنگەنمەن جەكە سوزدەردى جازۋدا بىرىڭعاي ساۋاتتى جازۋدى قيىنداتتى. ويتكەنى قازاقتىڭ بايىرعى سوزدەرىنىڭ ءوزىن اركىم ءار ءتۇرلى ايتادى دا، ءار ءتۇرلى جازاتىن بولدى. اسىرەسە ورىس تىلىنەن ەنگەن تەرمين سوزدەردى جازۋ ءۇشىن فونەتيكالىق پرينتسيپ قولايسىز بولدى. مىسالى: سوۆەت، دەگەن ءسوز سوبەت، سابەت كۇيىندە، ينستيتۋت دەگەن ءسوز ءينستوت، ءۇنستوت، ەنسيتوت كۇيىندە، گازەت – گازيت، كازيت، كازەت ت.ب.  كۇيىندە جازىلىپ كەلدى.+

1940 جىلى قازاق ءتىلىنىڭ جازۋ ەرەجەلەرىندەگى فونەتيكالىق ءپرينتسيپتىڭ كەمشىلىكتەرى ەسكەرىلىپ، تىلىمىزدەگى سوزدەر مورفولوگيالىق-فونەتيكالىق پرينتسيپكە نەگىزدەلىپ جازىلاتىن جاڭا ورفوگرافيالىق ەرەجە قابىلداندى. مورفولوگيالىق پرينتسيپ دەپ تىلدەگى سوزدەر ايتىلۋىنشا، ەستىلۋىنشە قۇبىلىپ جازىلماي، ءاربىر ءسوزدىڭ باستاپقى ءتۇبىر تۇلعاسى مەن قوسىمشالاردىڭ تۇلعاسىن ساقتاپ جازۋدى ايتادى. مىسالى: باسشى (باششى ەمەس), قاشسا (قاششا ەمەس), تۇنگى (تۇڭگى ەمەس), ايتا الماي (ايتالماي ەمەس), كەلە الماي (كەلالماي ەمەس), امانكەلدى (امانگەلدى ەمەس), شەكارا (شەگارا ەمەس), اق ەشكى (اع ەشكى ەمەس), كىم كەلدى (كىم گەلدى ەمەس) ت.ب.

قازىرگى تاۋەلسىز ەلىمىزدە، اسىرەسە سوڭعى كەزدە، عالىمدارىمىزدىڭ ءبىرازى ورفوگرافيالىق ەرەجەمىزدى قايتا قاراۋ قاجەتتىگى تۋرالى ايتسا، ەلباسىنىڭ لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋ تۋرالى جارلىعى دا ءساتتى بولماق.

قازىرگى تاۋەلسىز ەلىمىزدە، اسىرەسە سوڭعى كەزدە، عالىمدارىمىزدىڭ كوبىسى ورفوگرافيالىق ەرەجەمىزدى قايتا قاراۋ قاجەتتىگى تۋرالى ماقالالار كوپتەپ جارىق كورۋدە. تۇبىندە جاڭا الىپبيگە كوشەتىنىمىز كامىل. سەبەبى بۇل ەلباسىنىڭ تاپسىرماسى. وعان دەيىن قازىرگى ءالىپبيىمىزدىڭ ءبىرسىپىرا جەرلەرىن جونگە كەلتىرۋ كەرەك بولادى. ءبىز وسى تاقىرىپتا كەيبىر داۋىستى دىبىستاردىڭ قولدانىلۋى جايىندا ءسوز قوزعاماقپىز.

مىسالى: ە، ى، ءى ارىپتەرى ءسوزدىڭ بارلىق بۋىندارىندا جازىلادى، بىراق ولار ىلعي دا ە، ى، ءى بولىپ دىبىستالا بەرمەيدى.

بۇلاردىڭ ەرىندىكتەرمەن قاتار تۇرىپ ايتىلۋ مۇمكىندىكتەرى جوققا ءتان. مىسالى، وزەن ، ولەڭ، ونەر، وسى، ورىن، وقى، ۇلى، ۇعىم، ۇزىن، ۇلكەن، تۇلكى، جۇرەك، ءومىر، اۋىل، باۋىر، جاۋىن، اۋە، اۋەس، ءداۋىر... سوزدەرىنىڭ قۇرامىندا ە، ى، ءى دىبىس ەمەس تەك ءارىپ. ايتۋدا ولار ءو، ۇ، ءۇ تۇرىندە بولادى.

  سوڭى ى، ءى دىبىسىنا اياقتالعان ەتىستىكتەرگە –ۋ جۇرناعى جالعانعاندا، ى ۇ-عا، ءى ۇ-گە اينالادى، جازۋدا ءبىر-اق ارىپپەن (ۋ)تاڭبالانادى: الجى-الجۋ، جىلجى-جىلجۋ، سىرعى-سىرعۋ، تەپشى-تەپشۋ، تەرشى-تەرشۋ  ت.ب.

قىساڭ ى، ءى فونەمالارى كوپ بۋىندى سوزدەردە كەيدە كومەسكى ەستىلەدى. ورفوەپيالىق سوزدىكتەردە ولار ءتۇسىرىلىپ (جارتى بەلگىمەن) جازىلادى: دارى'گەر، قات'ناس، از'راق، ەد'رەڭدەۋ، ءي'رىم، كەش'رىم، قاس'رەت ت.ب.

ءتىپتى ل، ر دىبىستارىنىڭ الدىنان كەلگەندە ءسوزدىڭ لەكسيكالىق ماعىناسىنا نۇقسان كەلمەسە، ولار جازىلمايدى: لاق، ءلام، لەگەن، لەكەر، لەس، لاي، لايىق، لاس، راس، رازى، راي، راحات، راحمەت، رەڭ، ءراسۋا، ءراسىم.... وسى سوزدەردىڭ الدىندا ى، ءى داۋىستىلارىنسىز ايتۋ قيىن-اق. مىسالى: ىلايلا، ىلاي ويمەن تۇنىعىڭدى (اباي); ىراس دەسەڭ، ىراس ءسوز مەن ايتايىن (بەكبولات داستان); مۇنى قايدا قويامىز؟ قاي ەرەجەگە سىيعىزامىز؟ – دەگەن سۇراق وزىنەن ءوزى تۋىندايدى. داۋىستى دىبىستارى جۋان داۋىستىلار: ا، و، ۇ، ى، ۋ; جىڭىشكە داۋستىلار: ءا، ە، ءو، ءۇ، ءى، ي دەپ بولگەندە ي ارپىنىڭ جىڭىشكە داۋىستى دىبىستاردىڭ قاتارىندا تۇراتىنىن مەكتەپ وقۋشىلارىنان باستاپ، قالام ۇستاعان ەلدىڭ بارىنە بەلگىلى. سوندىقتان دا ي ءارپى تەك جىڭىشكە ايتىلادى. قازىرگى كەزدە جاستاردىڭ (اسىرەسە مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ) تىلىندە بايىرعى سوزدەرىمىزدە كەزدەسەتىن ي ءارپىن جىڭىشكە ايتۋ بايقالىپ ءجۇر: مىيىمىز ءاشىيدى، ءجىينا، قىيىن، ءبىيىل، ءسىيلا، ءتىيسىن، ءتىيىن ت.ب. جالعاناتىن قوسىمشا داۋىستى بولسا، نەمەسە داۋىستىدان باستالسا، كەيبىر سوزدەردىڭ ەكىنشى بۋىنىنداعى ى، ءى (ايتۋدا دا، جازۋدا دا) ءتۇسىپ قالادى: حالىق-حالقى، قارىن-قارنى، ىرىق-ىرقى، قىرىق-قىرقى، ەرىن-ەرنى، ەرىك-ەركى، كەيىپ-كەيپى، ىرىك-ىركىپ-ىركەدى، قىرىق-قىرقىپ-قىرقادى،  داۋىس-داۋسى، ءارىپ-ءارپى ت.ب. باسپاسوزدە ورىنى، داۋىسى، ءارىپىبولىپ جازىلىپ جۇرەتىنى دە ۇشىراسادى. بۇل قاسيەت ە فونەماسىندا جوق.

  ى، ءى ارىپتەرىنىڭ قولدانىلۋىندا ءبىراز قيىندىقتار بار. قازاق تىلىندە سوڭعى بۋىندارىندا ى، ءى قىساڭ دىبىستارى بار بىرقاتار سوزدەردى تاۋەلدەگەندە ولارداعى سوڭعى قىساڭ دىبىستار سۋسىپ ءتۇسىپ قالادى: حالىق+ى-حالقى، كورىك+ى-كوركى، ەرىك+ى-ەركى ت.ت. بۇل زاڭدىلىق ى، ءى دىبىستارىنىڭ ءۇندى (سونور) ر، ل دىبىستارى  مەن قاتاڭ ق، ك دىبىستارىنىڭ ارالىعىندا كەلگەن جاعدايىندا عانا بايقالادى. ال قالعان ساتتەردە سوڭعى بۋىنداعى قىساڭ دىبىستار سۋسىمايدى، ساقتالىپ ايتىلادى جانە جازىلادى: كيىم-كيىمى، قۇلىن-قۇلىنى، ويىن+ى-ويىنى، بۇرىم+ى-بۇرىمى ت.ت.

  كەيبىر زات ەسىم، سىن ەسىمدەرگە كوبىنەسە ا، ە سياقتى اشىق داۋىستىدان باستالاتىن قوسىمشالار جالعانعاندا، سوڭعى بۋىندارىنداعى ى،ءى دىبىستارى ءتۇسىرىلىپ ايتىلادى جانە جازىلادى: ورىن+ا-ورنادى، (ورىنادى ەمەس), ويىن+ا-وينادى (ويىنادى ەمەس), ەرىن+ەۋ-ەرنەۋ (ەرىنەۋ ەمەس), قىرىق+ىنشى-قىرقىنشى (قىرىقىنشى ەمەس) ت.ب.

  ر دىبىسىنان باستالاتىن بىرقاتار سوزدەردىڭ باسىندا (ر ارپىنەن بۇرىن) ى، ءى ارىپتەرى جازىلادى دا، بىرقاتارىندا جازىلمايدى. بۇلاردى اجىراتاتىن بەلگىلەردىڭ ءبىرى مىناداي: ەگەر ءسوز باسىنداعى ر دىبىسىنان كەيىن ى، ءى داۋىستىلارىنان باسقا داۋىستىلار كەلسە، ءسوز باسىندا ى، ءى ارىپتەرى جازىلمايدى: راس، راي،راحمەت، رەسمي، رەڭ، رەت، ريزا، رۋ، رۇقسات، ءراسۋا. ال ر دىبىسىنان كەيىن ى، ءىقىساڭ داۋىستىلارى كەلسە، ولار ءسوز باسىندا دا جازىلادى: ىرىم، ىرىس، ىرىق، ءىرى، ءىرىتۋ، قىرىلداۋ، ت.ب.

  ي ارپى كىرمە سوزدەردەگى جالاڭ ي دىبىسىمەن قاتار (كينو، فيلوسوف), ءىي، ىي قوسار دىبىستارىن دا تاڭبالايدى. مىسالى: تيەك، كيىم، يرەك، ءيىس، ينە، قيىن، قۋىس، سيىر، گۋىل ت.ب. سوزدەردى بۋىنعا ءبولۋ قيىندىق تۋعىزىپ ءجۇر. بۇل سەبەبى  فونەتيكالىق زاڭدىلىققا قارسى قۇبىلىس. قازاق سوزدەرىندە ءسوز ورتاسىندا بۋىن تەك داۋىسسىز دىبىستان باستالادى دەگەن ەرەجەمىزگە قاراما-قايشى قۇبىلىس. قازاق ورفوگرافياسىمەن پۋنكتۋاتسيا جايىندا انىقتاعىشتا قوسارلى ىي ارىپتەرى تەك سىي، تىيسوزدەرىندە (ولارعا قوسىمشا جالعانعاندا دا) جازىلادى. مىسالى: سىيلىق، سىيلاۋ، سىيىمدى، تىيىم، تىيىلۋ دەپ جازىلعان. كۇندەلىكتى گازەت-جۋرنالداردا سيلىق، سيلاۋ، تيىم، تيىلۋ دەپ جازۋ ءجيى كەزدەسەدى. سول سياقتى ورفوگرافيالىق سوزدىكتەردە دە الا-قۇلالىق كەزدەسىپ قالىپ جاتادى (2001-2007 جىلدارداعى سوزدىكتەر). 2001 جىلعى ورفوگرافيالىق سوزدىكتە سىي – سىياپات دەپ جازىلعان, ال 2007 جىلعى سوزدىكتە سىي – سياپات ت.ب. كورسەتىلگەن.  اتالعان انىقتاعىشتىڭ العى سوزىندە ەملە ەرەجەلەرىنىڭ تياناقسىزدىعى جازاتىن ادامعا ۇلكەن قيىنشىلىق كەلتىرەدى. بەلگىلى ءبىر سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرىنىڭ جازىلۋى ءبىر ىزگە تۇسپەگەن بولسا، ەڭ ساۋاتتى ادامنىڭ ءوزى تولقىپ، قينالادى. بۇل قيىندىققا اسىرەسە باسپا قىزمەتكەرلەرى مەن مەكتەپ مۇعالىمدەرى كەزدەسىپ وتىرادى – دەلىنگەن. بۇل قيىندىق ورىس تىلىندەگى ي-ءدىڭ اسەرىنەن بولىپ تۇرعان قۇبىلىس. جاڭا الىپبيگە كوشەردەن بۇرىن وسى سياقتى تولىپ جاتقان ورفوگرافيالىق، ورفوەپيالىق، پۋنكتۋاتسيالىق ەرەجەلەردى قاتتى ەسكەرە وتىرىپ رەتكە كەلتىرۋ كەرەك بولادى.

اسىلبەك تاسىموۆ

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1. ر.سىزدىقوۆا. قازاق ءتىلىنىڭ انىقتاعىشى، استانا، 2000.

2. 1988, 2001, 2007 جىلعى ورفوگرافيالىق سوزدىكتەر.

3. س.مىرزابەكوۆ. قازاق ءتىلىنىڭ دىبىس جۇيەسى. 1999 ج. 47-بەت.

Abai.kz