Mynau ne dep sandalyp otyr dep shorshityndar shorshy bersin óz basym myna bir nәrsege kózim jetti: Búdan jýz, tipti, eki jýz jyl búryn ómir sýrgen, aghylshynsha sóilemek týgil kәpirding tili dep bir auyz oryssha sóz aitpaytyn qarapayym qitaban qazaqtyn  últtyq sanasy, últtyq namysy, otansýigishtigi býginde baqytyn basqa jaqtan izdep «Bolashaq» baghdarlamasymen, ne Mәskeude oqyp kelgen botatirsekterden de, parlamentte auzymen oraq oryp, bóksesimen diyirmen tartyp otyrghan deputattan da әldeqayda joghary bolatyn. Nege deysiz be?

Óitkeni, olar tili orysshamen aralasyp shúbarlanbaghan, qazirgidey qyryq buyn bolyp bólinbegen birynghay islam dinin ústanghan, eshqaysysy ne orysqa, ne batysqa eliktemey, qatyny-qatyn, erkegi-erkek bolyp óz ornyn biletin naghyz qazaq últy bolatyn. Olardyng bar arman-ansary, maqsat-mýddesi jasanyp kelgen jau týgil tatu-tәtti kórshinmin dep jymiyp kýlip kelip, kýnirenip ketetin orys ataulynyng tabanyna elin, jerin taptatpau, úlyn – bireuding qúly, qyzyn – kýni qylmay jar qúshyp, úrpaq ósirip, Allah aldynda adal ghúmyr keshu bolatyn. Al endi sol oryssha bilmeytin qitaban qazaqtyng syrtqy sayasattaghy súnghylalyghy, danghayyr diplomattyghy óz aldyna. Qazaqty osynau erminez, órshil, jauger, otansýigishtik qasiyetinen de, jer-suynan da aiyryp, tilin shúbarlap, úl-qyzyn últtyq sanasynan aiyryp dýbәra, mәngýrt kýige týsirgen eshqanday jonghar da, eshqanday qytay da emes, Resey, yaghni, orystar bolatyn. Jalpy bir últtyng ekinshi bir últqa bodan bolyp qúldyghyna týsui taghdyr isi. Eger sol qúldyqqa týsken, tilinen, ata-baba salt-dәstýrinen airylghan últ ózining sonday beyshara kýige týskenin bilmey, әli de ózin sol  últtyng qúldyghynan ketkisi kelmese, naghyz qasiret sol. Mine, býgingi qazaq sonday kýige týsken, әli de bolsa orystyng búghauynan shygha almay jýrgenin bilmey, týsinbey jýrgen últ deuge tolyq negiz bar. Bir-aq mysal keltireyik. Áneugýni Qyrghyz  Respublikasynyng preziydenti Atambaev talay qazaqtyng ishinde sher-shemen bolyp qatyp aita almay jýrgenin aityp edi qazekemning nebir kózi ashyqsymaqtary bastap, «Aytaq!» dese túra shabatyn jәreuke jantyqtary qostap Atambaevty jýndey týtti. Dәl sol  kýnderi Qazaqstan basshylary Qostanay uәlayatynan (oblysynan) qazaqtyng 76 myng gektar jerin (bireuler odan da kóp deydi) Reseyding zymyrandaryn qúlatugha berip jatqanda әlgi  aitaq dese túra shabatyndardyng birde-bireui ýn shygharghan joq. Jaqynda Reseyding bir top ziyalylary, bir-eki jazushysy Resey telearnasynan Qazaqstannyng latyn әlipbiyine kóshuine qarsy auzyna kelgenin aityp jatty. Olar tipti, Qazaqstangha әsker kirgizip basyp alu kerek degen  agressorlyq, shovinistik sózderdi talay mәrte aitty. Sonyng birde-birine әlgilerding eshqaysysy jaghy qarysyp qalghanday eng bolmasa shәuildegen de joq. IYә, әngimemizding basynda aitqanday atam qazaq keler úrpaghynyng osynday dýbәra kýige týserin sol zamanda-aq bildi. Olar ýy irgesindegi orystyng bar maqsat-mýddesi, niyet-pighyly qazaq jerin basyp alu, qazaq júrtyn tilinen, dininen, dilinen aiyru ekenin sol zamanda-aq sezgen-di. «...Janynda aibaltang bolsyn» degendi sol kezde-aq aitqan. Sol babalarymyzdyng sayasatkerligi, otansýigishtigi, últjandylyghy qazirgi kez-kelgen evropizirovannyi, globalizovannyi, investisiyashyl-innovasiyashyldardyn, «bolashakovestardyn» qay-qaysysynan nayza boyy biyik-ti. Altyn Orda ydyrap, bólek-bólek handyqtargha bólingennen-aq zar eniregen Qaztughan, Dospambet, Shalkiyizderdi, ýsh ghasyrlyq bolashaqty boljap aityp ketken әulie Mónke biydi aitpaghanda olardan keyingi Múrat Mónkeúly, Esengeldi Aqpan jyrau, Ábubәkir Kerderi, Sarysholaq shayyr (Boranbayúly) siyaqty әri aqpa-tókpe, әri sen túr, men atayyn aqyn-jyraular bizding býginde «oybay, últ arazdyghyn tudyrushy atanyp ketpeyik», «oybay, orysqa qazaqsha sóilep bәlege qalmayyq» dep qorqasoqtap, tiyip-qashyp aityp jýrgenimizding bәrin jәne osynday  alakónil, shúbartil, jaltaq, jasqanshaq kýige týsetinimizdi aituday-aq aityp ketken eken jaryqtyqtar. Múrat Mónkeúlynyng orystar qazaq dalasyn kýn sanap basyp alyp ishke enip kelatqanyn, úrpaghynyng tili, dili búzylyp baratqanyn sonday bir sәuegeylikpen boljap:

 

...Edildi kelip alghany–

Etekke qoldy salghany

Jayyqty kelip alghany–

Jaghana qoldy salghany.

Oyyldy kelip alghany–

Oyyndaghysy bolghany,

Endi qazaq neng qaldy, – dep zarlaghanyn júrttyng kóbi biledi. Ol osylay dey kelip:

Men qauip-etkennen aitamyn:

Keshegi tughan balanyn

Saqal-shashyn qoydyryp,

Ashy sugha toydyryp

Búzama dep renin

Ýkili bórik qyzymnyn

Ústay ma dep bilegin

Shaya ma dep jýregin

Adyra qalghyr zamannyn

Men jaratpaymyn sýrenin, – dep jas úrpaghynyng keskin-kelbetine sheyin búzylatynyn, araq iship azghyndaytynyn kózben kórgendey surettep berdi.

Al orystyng qorlyghyn kórgenshe kóz kórmeske ketip qaramdy batyrayyn dep Esengeldi Aqpan jyrau ózi tuyp-ósken Aral, Shalqar ónirinen sonau Qaraqalpaq asyp, arada jyldar ótkende qaytyp kelgende Reseyding tabanyna týsken Otanyn kórip:

Átten, dýniye, qayteyin

Saryarqanyng dalasy-ay,

Ashaly toghay aghashy-ay

Sher-shemendey qaynaydy-au

Kókirekting sanasy-ay,

Sanasyz bolyp barasyn,

Sary qazaqtyng balasy-ay,

Óz balasyn jem qylghan

Biylerim auzy alasy-ay.

Oyda-orys, qyrda-sart

Qalaly júrtqa jem boldy

Bizding qazaq balasy-ay.

Kezegimenen berilip,

Orysqa ?? bergesin

Kóship edim jerinip

Jerinip kóshken adyra-ay,

Túrghanyn qarash, kórinip

Búl qonystan kóshirgen

Atasyz orystyng jәbiri-ay,–degen joldary býkil ishi-bauyryndy kól shayqaghanday etpey me? Ol zamanda batys ónirining qazaqtary jatqan myna sheti  Atyrau, myna sheti Oral, Aqtóbeden, Torghay ólkesine sheyingi Reseymen arqalas úlan-ghayyr batys shekarany Saryarqa dep ataghan Esengeldi Aqpan jyraudyng «Saryarqa» dep otyrghany sol aimaq. Qúrmanghazy «Saryarqa» kýiin ózi ómir sýrgen osy aimaqqa arnaghan.

Búl aqyn-jyraulardyng kópshiligi óz ólenderinde «jer-sudan airyldyq», «jerimizge orystar qaptap kelip jatyr, ne isteymiz» degen uayym-qayghyny medet qyp otyra bermey, basqynshylargha qarsy attanayyq dep úran tastap, el basqarghan súltan, biylerding namysyn oyatpaq boldy. Kishi jýz Álim taypasynan shyqqan Tóremúrat jyrau

Kýnige jasyp jýrgenshe

Kózden aqqan jas kepsin.

Orysqa qúl bolghansha

Qanjyghada bas ketsin, – dep úly attanysqa shaqyrsa, sol Álimning tileu ruynan Sarysholaq shayyr (Boranbayúly)

Áulie Mónke aitqany

Aynymay keldi aldyma,

Baghymnyng neden qaytqany

Qúdaydyng kónili qaldy ma?

Elimdi biylep aldy ghoy

Keshegi kelgen qanghyma,–dep kýiinedi. Kýiinedi de dereu:

Qalmaqtan qiyn boldy da

Orystyng salghan oirany

Qazaq degen sorlygha

Batyp túr myna soyqany

Bayaghy kýnim elestey

Kelmeske ketti  ainalyp,

Oryspen tóbe tenespey

Alghan betten taymalyq,–basqynshy jaumen aiqasqa shaqyrady. Sarysholaq odan әri:

Áy, orystar, orystar

Biyik teng be dónespen?

Elime kelding qonystap,

Patshang bergen kenespen

Ash orysty toyghyzyp

Qaqyrasy joq qanghyna

Meken bergen men emes pe em?

Qayghyma ortaq dos bolsan

Birigip qam jemes pe en? - dep basqynshylardy aqyl-keneske, mәmilege shaqyrsa, endi birde oghan qúlaq aspaghan orys otarshyldyghyna bylaysha qayta kýiinedi.

Qandy kek buyp jýrekti

Bermey túr Qúday tilekti

Zyghyrdanym qaynaumen,

Shapqynmen kýnim qúr ótti.

Otarba keldi oirandap,

Kók týtinin shúbatyp,

Áskeri jýr tayrandap

Shalqar kólden qúr atyp.

***

 

Myltyqtygha kýsh kelmey,

Nayzasyn saylap erlerim

Bastaushy kýtip tistendi

Bastaytyn biraq biyler joq

Qoldaushy han joq, kýsh kem-di,–dep odan әri:

 

Edilden bermen jaylaghan

Jayyqtyng boyyn boylaghan,

Saghyz, Elek, Oiyl, Jem

Maylysay, Yrghyzdy ap toymaghan.

Qauyljyr, Teben, Qos-Shaghan

Sonau sheti Aral men

Atyrau, Ýstirt, Qúbajon,

Orynbor, Sarytau, Oralmen

Bәrine saldy tyydy

Jandaral salghan qararmen.

Erkin ósken qazaghym

Ýiinde jatyr kýrsinip

Salghasyn patsha mazaghyn

Qalyng әsker qoqandap

Joqty tap dep zorlaghan

Myltyqtan yghyp erlerim

Kózinen jasy parlaghan

Shyghyna qashyp balalar

Anyrap ana zarlaghan

Ashu buyp dertpenen

Ájeler suyryla qarghaghan

Atys ta shabys, ýrkitu

Ómirde múnday bolmaghan

Elimdi kezgen jalmauyz–

Jeksúryn orys onbaghan

IYә, otarshyl Reseyding qazaqqa salghan zobalanyn dәl osy Sarysholaqsha, Esengeldi Aqpan jyrausha, Múrat Mónkeúlynsha, Tóremúrat, Sherniyazsha ashy aiqaymen, keudeni kernegen ashu-yzamen eshqanday «bas aqyn» da, basqa aqyn da aitqan emes. Búny bәrin mysalgha keltirip otyrghan sebebimiz,  býginde oqyghan-toqyghan, orysshagha suday sayasatkerlerding de, neshe týrli dayyndalyp kelgen zandardy qabyldaghysh deputattardyng da eshbireui qazaq últynyng ghasyrlar boyy Reseyding tabanynda taptalyp qalghan oi-órisin, sanasyn, búdan 100-200 jyl búryn ómir keshken, qazaqtyng týbine  qay el jetetinin boljap zar iylegen әlgi aqyn-jyraularsha «ruhany janghyrta»  almay otyrghanyn  eske salu bolatyn. Al, Reseyding kóshedegi kez-kelgen mújyghyn aitpaghanda anau Limonov, Prohanov, Dugiyn, Jirinovskiy taghy basqalary siyaqty belgili-belgili qayratkerleri eki sózining birinde Qazaqstandy orystyng jeri, ony qazaqtargha biz bergenbiz, endi sony әsker kirgizsek te basyp aluymyz kerek dep auzynan aq kóbik atqylap, oghan Kremlidegiler «qoyyndar, búlaryng úyat bolady» demek týgil solardy rahattana tyndap otyrghanda, sonyng bәrin kýnde kóre túra qazaq basshylary ne ýnsiz, ne ótirik juyp-shayyp otyrghanyn kórgende basshylary  qúldyq sanadan qútylmaghan elding qarapayym qosshylary qútyluy mýmkin emes  degen oigha ketedi ekensin. Jәne әne bir «Bәrin, tildi dúrystaudy da, basqasyn da әrkim ózinen bastauy kerek degen» naghyz sayqaly sayasattyng halyqty aldandyryp, ózderin jauapkershilikten alshaq ústau ýshin oilap tapqan әzәzil úran ekenine kózing jetkendey bolady.

Myrzan Kenjebay

Abai.kz