Beysenbi, 19 Qyrkýiek 2024
Erlik 5016 9 pikir 15 Qantar, 2018 saghat 10:04

Atadan jetken amanat

Qayran Ákem (Jany Jannәtta bolghay!) ómirining songhy jyldarynda «Tym kóp jasap kettim, meni jylatpay balalarymnyng aldynda ala gór» dep Qúdaygha qúlshylyq etip, tilek tileuden bir tanghan emes. «Ata-Anannyng qadirin, balaly bolghanda bilersin» dep, qazaq maqalynda aitylghanday, kezinde әkemning búl sózine onsha mәn bermegenimde ras. Biraq, keyinnen ózimde balaly, nemereli bolyp, Áke, Ata atanghanymnan keyin osy әngimening syryn birshama sezingendey bolghanymdy da jasyra almaymyn.

Soghys. Soghys. Soghys... Sonau bala kezimnen barlyq oqyghan tarihy dýniyelerimning bәri osy atyng óshkir soghys jayly jazatyn. Mekteptegi barlyq tarih oqulyqtarynyng da basty taqyryby tek qana soghys jayly bolatyn. Tarihy kitaptardyng bәri sol qaghidalarynan kýni býginde de bir tanghan emes. Áli de sol soghystar jayly aitudan da, jazudan da, jyrlaudan da, sol soghys kýnin toylaudan da bir tanbay kelemiz. Osy kitaptardy oqyp otyrghan adam balasy mynau jaryq dýniyege tek qana soghysyp ólu ýshin kelgen siyaqty bolyp sezineri haq. Mende kezinde osyny sezindim. Birde tarih jayly әngime bolghanda óz balalarym da tura osy oidy aitty. Qolyma qalam alyp Ata shejireni zerttey bastaghaly beri soghys jayly eshqashan sóz qozghamaugha ózime sert bergenmin.

Alayda, sonau bala kezimde óz Ata-Anamnan jәne auyl qariyalarynan estigen myna bir әngimeni aitpay túra almadym.

Kóne Manghystau. Ejelgi shejire derekteri osy ónirde Manghystau, Syndy, Qana, Sýmbe Temir Alan siyaqty qalalardyng bolghanyn jәne osy Manqystaudyng san myndaghan jyldar boyy әlem astanasy atalghanyn aitady. Osy úly elding túrghyndary ózderin qazaq, qazaq bolghanda sol qazaqtyng qarashanyraghy Man Aday dep, ózge júrttar búl sózdi qysqartyp MAD patshalyghy dep atapty. Sonau týpkirdegi Adam Ata men Aua Anadan bastalghan adamy qasiyetterding bәri osy astana elde qalyptasyp, ol býkil әlemge mәdeniyet degen ataumen taraldy. Mәdeniyetting sóz týbiri Mәd (MAD) bolatyny osydan.  Álem halyqtary ony «360 әuliyeli kiyeli Manqystau» dep atady.

Týsinikteme: Biz múnyng dәiekti deregin Altaylyqtar kýni býginde de auyzdarynan tastamay jyrlap jýrgen «Man Aday Qara» dastanynan tabamyz. Sol Mannyng atauyn Manqystaudan, Aday atauyn osy ólkeni kýni býginde de mekendep otyrghan Adaylardan, Qara atauyn Manghystaudyng ýsh týbegining biri Týpqaraghan (Qaraghantýp, Qaralardyng týbi) atauynan tabamyz.

Aday batyrlary. Adaydyng batyrlyq, erlik dastandaryn jyrlaghan Abyl, Núrym, Aqtan, Qashaghan, Aralbay, Qalniyaz, Sәttighúl, Týmen, Sýgir, Múryn t.b. osy soghysty ainalyp óte almaghan. Biraq, qarap otyrsam sol jyrlardyng bәri tek qana el men jerdi jaudan qorghaghan erlerding isi jayly eken.

Búl oqigha osy Manghystau topyraghynda óte eski zamandarda ótipti. Adam, Adam bolyp, shaytannyng azghyruymen Abyldy Qabyl óltirgeli beri soghystar da bir toqtamay keledi emes pe? Mine sol soghysqúmar bir elding patshasy qalyng әskermen astana qalany qorshaugha alypty. Jau qarasy qorghanushylardan әldeneshe ese kóp bolypty.

Qazaq hany el men jerdi qalay qorghap qalu mәselesin talqylau ýshin qyryq uәzirlerimen keleli kenes qúrypty. Jetpisti jelkemdep, seksenning sengirine shyqqan bas uәzir mynaday jospar úsynypty. Jospar boyynsha әiel, bala-shaghany ishte qaldyryp erkek kindiktilerding bәri qamaldyng syrtyna shyghyp ýshke bólinedi. Jaudyng qarsy aldyndaghy birinshi qatargha jastary alpystan asqan barlyq qariyalar shyghady. Olar nayza jәne jenil baltamen qarulanady. Ekinshi qatargha eng әkki sarbazdar olardyng balalary ornalasady. Ýshinshi qatargha aldynghy sheptegi Atalardyng nemereleri, yaghny ekinshi qatardaghy әkelerding balalary ornalasady. Jospar esh talqygha salynbay bir auyzdan qabyldanypty.

Osy jospar boyynsha bas qolbasshy handa óz jarlyghyn jariyalapty. Aldynghy sheptegi qariyalar  óz balalary men nemerelerinin, ekinshi qatardaghy әkeler óz balalarynyng ólgenderin kórmeuge tiyis degen.

Mine tanda atty. Jau jaqyndap keledi. Jaudyng qarsy aldynda shymqay aq kebinge oranghan qariyalar túrghanyn kórgende tandanystaryn jasyra almay, tez jeniske jetetinderine esh kýmәn keltirmegen. Mine shabuylda bastaldy. Ápsәtte qariyalar jerde jatqan úzyn nayzalardyng sabyn jerge tirep, úshyn jaugha qarsy kezegende jaudyng aldynan jan shoshyrlyq qorghanys shebi payda boldy. Aldynghy lek týgelimen nayzagha shanshyldy. Jaralanghandarynyng basy baltamen shabyldy. Ekinshi qatardan Sadaq jebeleri búlt bolyp jaudy. Qariyalar jantalasa shayqasty. Eng әlsizderining ózi jastyghyn alyp óldi. Kýni keshegi H1H ghasyrdyng basynda 75 jasynda Manghystaudaghy eldi shapqan bes qaruy týgel say jasanghan 3000  jaudyn  sonynan er-toqymsyz, jeleng kóilekpen jalghyz quyp jetip soghys salyp, sol jaudyng 18-in jer jastandyrghan  Er Qarmys Bekbolatúly, elu ret qol bastap soghysqa kirip, birde-bir ret jenilis tappaghan, sol Qarmys Atamyzdy opat qylghan 3000 qoldyng artynan bar-joghy 100 sarbazymen quyp jetip sol 3000 qoldy talqandap, jesir men maldy aiyrghan Er Tólep Ánetúly (1753-1835) siyaqty batyr atalarymyz  bir emes, on, jiyrma, otyz «jastyqtaryn» ala ketti. (Olar jayly Qalniyaz jyrau Shopyqúlynyng «Er Qarmys-Er Tólep» dastany bar).  Áytse de jau tym kóp edi. Qariyanyng aty qariya emes pe, búl soghys úzaqqa sozylmady. Soghys sayabyrsugha ainaldy. Aq kebinge oranghan qariyalardyng barlyghy ólgeni ólip, ólmegenderi jerde qyzyl qangha boyalyp qansyrap jatty, ainalasynda olardan әldeneshe ese kóp jaudyng ólikteri de jusap jatty. Artta túrghan әkeler men balalar ashu-yzadan kókirekteri qars airylyp әreng shydap túrdy.

Mine, bas qolbasshynyng әkelerge de soghysqa kirudi búiyrghan jarlyghy estildi. Qandy qyrghyn soghys kýnimen bir tynghan joq. Aday batyrlary Atameken tughan jerleri, artta qorshauda qalghan bala-shaghalary, kóz aldarynda mert bolghan әkelerining kegin qaytaru ýshin jantalasa shayqasty. Áytse de jau tym kóp edi. Kesh týse qamal syrty jaudyng sansyz óligine toldy. Ákelerding de kýshi sarqylugha ainaldy. Jauda búrynghyday emes, menmenshil, ópiremdikteri әdәuir basylghan, jasqana soghysugha kóshken.

Mine nemerelerding kóz aldynda úrpaghyn qorghaymyn dep Atalary týgel opat boldy. Mine eng songhy әke de jaudyng nayzasyna ilindi. Osy songhy әkening qolynan kýni boyy ýzilissiz jýrgizilgen soghysta jaudyng qanshama jasaghy jer jastandy desenizshi. Onyng sanyna jetu esh mýmkin emes edi. Áytse de jau әli de tym kóp edi. Nemereler osylardyng bәrining kóz aldarynda bolyp jatqanyna әreng shydap túrdy.

Bas qolbasshynyng nemerelerdi soghysqa kiruge búiyrghan jarlyghy da jetti. Múnday jankeshti soghysty Adam, Adam bolghaly beri jan balasy estip, kórmegen bolar. Jiyrma, otyz shamasyndaghy kýsh qayraty kemel, keudelerin ashu-yza men kek kernegen jalyndaghan jas sarbazdar kóz aldynda ózderi ýshin janyn qighan Ata men әkening kegin alu ýshin, artynda qalghan el men jerdi qorghau ýshin eki kýn boyy jaugha damyl bermey tynymsyz shayqasty. Búl soghysta adam týgili astaryna mingen attary shydamay qanshama at auystyrylyp minildi. Eki kýn boyghy tynymsyz soghysqa jau shydas bere almady. Adamdary da, attary da әlsirep, ólgeni ólip, tiri qalghandary sheginuge mәjbýr bolypty. «Qashqan jaugha qatyn er». Sol shayqasta qan ansap kelgen jaudyng basy qazaq dalasynda kómusiz qalyp, qargha-qúzghyngha jem bolypty  desedi.

...Tipti bir Ájemiz (Túmar hanshayym) «osy jerge qan ansap kelding ghoy, ish endi kereginshe dep,  sonday bir jau patshasynyng basyn ishine qan toltyrylghan torsyqqa salyp, qaqpagha ilip qoyghan» desedi.

Sodan beri osy qaghidany býkil qazaq balasy qoldanatyn bolypty desedi. Sodan beri qazaq dalasyna qansha ret jau kelse, sonshama ret osy dala da ólikteri kómusiz qalypty desedi. Atalar Atameken-tughan jer men úrpaqty qalay qorghaudyng ýlgisin kórsetipti desedi.  Atalar әkeler men balalar ýshin, әkeler balalar ýshin janyn qiyatyn bolypty desedi. Ákeler Alladan ózderin balalarynyng aldynda aluyn súraytyn bolypty desedi. Mine osy qaghidalar san ret qaytalana kele, búl qaghida qazaq balasynyng Ata saltyna ainalypty desedi.

Men Atadan jetken Amanatty keshiginkirep bolsa da oryndadym. Qalghany býgingi jәne keler úrpaq Sizderge Amanat.

Qojyrbayúly Múhambetkәrim

Manghystau

Abai.kz

 

9 pikir

Ýzdik materialdar

Alashorda

IYdey Alasha y sovremennyy Kazahstan

Kerimsal Jubatkanov 2384