Juyrda Abai.kz aqparattyq portalynda Nesipbek Aytúlynyng "Qiyasbay Abaydy kýldirgisi keldi, Amanhan kimdi kýldirmek?.." atty Amanhan Álimning shygharmashylyghyn synaghan maqala jariyalandy. Eki aqyn arasyndaghy sóz sayysqa ýshinshi taraptan Myrzan Kenjebay da óz oiyn bildirip, bizding pochtamyzgha kólemdi maqala jiberipti. Abai.kz portaly ashyq pikir alany bolghandyqtan da "Túlpardan túghyr ozghan zaman boldy" atty Myrzan aqynnyng materialyn ózgertpey oqyrman nazaryna úsynudy jón kórdi. Jalpy, búl mәselede eki taraptyng da oiyn oqyrmangha jetkizdik dep oilaymyz. Sondyqtan da, aghalarymyz osymen tizgin tartsa degen tilegimiz bar. 

Abai.kz aqparattyq portaly

Qazaqstan Jazushylar Odaghynyng Qúryltayy qarsanynda

IYә, Nesipbek Aytúly bastap, býgingi últtyq baspasózimizding betke ústarynyng biri derlik «Jas Alash» qostap, «Qazaqstan Jazushylar Odaghynyng qúryltayy qarsanynda» degen aidarmen iygilikti bir isti qolgha alghan eken. Onyng «Qúryltay qarsanynda ortagha salar oy kóp» dep bastaluynyng ózi býgingi qazaq әdebiyetine qolynan kelgenshe azdy-kópti ýles qossam deytin, onyng jәne qazirgi jay-kýiine alandaytyn kim-kimdi de bey-jay qaldyrmasa kerek. Átten, Nesipbekting «Sóz tanityn kóz kerek» degen búl maqalasynan býgingi qazaq әdebiyetinin, qazaq әdebiyetining qara shanyraghy Jazushylar Odaghynyng hal-ahualy turaly synar auyz sóz tappaghanymyz ghana qiyn boldy. Onyng ornyna maqala býgingi poeziyamyzda qalay degende de óz orny bar aqyn Amanhan Álimúlynyng ólenderindegi kemshilik ataulyny qarjy polisiyasynyng jemqordyng jegen aqshasyn jipke tizgenindey týgendep-aq shyghypty.

Shyndyghyna kelsek, ekining biri ózi oqymasa da birinen-biri estip alyp danyshpan, kóregen, úly aqyn, bas aqyn atap jýrgenderding әr óleninen izdegen adam nebir kemshilikti de, ersilikti de op-onay-aq tauyp alady. Jer betinde altyn atty asyl tastyng ózi 100 payyz taza kýiinde kezdespeytini siyaqty, óleng shirkinning de jaqsysy, ortaqoly (ortanqol emes!), nashary bolady. Biraq әngimesin «Jazushylar Odaghynyng Qúryltayy qarsanynda ortagha solar oy kóp» dep bastaghan Nesipbek shynynda da ordaly oi, biyik parasattyng iyesi bolsa, búl jerde bir adamnyng ólenindegi olqylyqtardy tizip berumen shektelip qalmas edi. Amal ne, Nesipbek Ayytúly deytin aty-jónining astynda Memsyilyqtyng laureaty degen ataq ilese jýretin búl aqynymyzdyng әdebiyet, әsirese poeziyagha qatysty oi-órisining shama-sharqy soghan ghana jetipti. Áytpese, býgingi әdebiyettin, onyng ishinde poeziyanyng kýn tәrtibine qoyar problemalary az ba edi? Bayaghyda A. Chehov belletrist V. Tihonovqa jazghan hatynda «Keyingiler bizdi Chehov ta, Tihonov ta, Korolenko da, Sheglov ta demeydi «sekseninshi jyldardaghylar» nemese «HIH jýzjyldyqtyng aqyryndaghylar» dep ataytyn bolady degen eken. Sol aitqanday, Nesipbek dos osy maqalasynda býgin aqyn-jazushylar keyingi úrpaqqa qanday poeziya qaldyryp bara jatqany, solardyng ishinde әrtýrli jýldeler men syilyqtar, әsirese, Memlekettik syilyqtyng laureaty degen ataq qalay berilip, ony kimder qanday әdis-tәsildermen alyp jýrgeni, tipti, sony Nesekenning ózi qalay alghany turaly aitsa, «Áp, bәrekeldi! Naghyz aqyn osylaysha aqiqatty aitsa kerek edi» der edik qoy.

Aqiqat demekshi, V. Daliding "Sózdigi" boyynsha "Aqiqat degenimiz - adam aqyl-oyynyng iygiligi". Qasiyetti islam dini Aqiqatty aitu - adamy qasiyetting eng biyik shyny dep baghalaydy. Al ózin aqynmyn dep sanaytyn adam ne jazsa da óz jýregin, jan-dýniyesin shyn tebirentken ómir qúbylystarynyng tek Aqiqatyn, Rasyn, Shyndyghyn aituy – paryz. Amal ne, býgingi poeziyamyz lepirme jel sózdin, jalang madaqtyn, ashylau aitsaq jylpos, ataqqúmar-ólenshilerding kýnkóris jemtigine ainaldy. Býgingi poeziyamyzdyng múnday kýige týsuine әsirese, ólenge degen eshqanday talap-talgham eskerilmey, shygharmalar qatang sýzgiden, múqiyat talqylaudan ótkizilmey, tipti, bir kýnde 40-tan astam adamgha berile salatyn «Alash» (ózi halyqaralyq dep atalady!) syilyghy siyaqty syilyqtar men jýldeler anaghan da, mynaghan da berile saluy da kesirin tiygizip túr. Ádette, talant, daryn degen qasiyetten maqúrym adamdar ataq-danq, syilyq-jýlde alu ýshin jasalatyn qulyq-súmdyqtyn, aila-sharghynyng týr-týrine sheber keledi. Al osy kýni Memlekettik syilyq iyegeri atanyp, el aralap kesh ótkizip, oblys әkimderinen qaltasyn qompaytyp kólik minip shalqyp jýrgen (atyn ata dese atap beruge de bolady!) 4-5 azamattyng ol ataqty alu ýshin qanday aila-sharghygha barghanyn biletindikten solardy kórgen sayyn óz basym әri kýlkim keledi, әri bayghústargha janym ashidy. Olardyng ishinde Elbasymyzgha aty iysi qazaqqa mәshhýr aqsaqal Qasym Qaysenovty salyp ta, rakpen auyramyn, dәrigerler 5-6 ay ghana ómiring qaldy, raktan óldim ne, asylyp óldim ne bәribir, eger osy joly (Ol osynyng aldynda keminde 5-6 ret laureattyqqa talasyp ala-almaghan edi) Memsyilyq laureaty ataghyn taghy da ala-almasam asylyp ólemin dep júrtty shoshytyp alghan da, t.b. bar. Solargha qarap, adam balasy, әsirese ózin aqynmyn dep esepteytin pende «laureat» degen ataq ýshin de ar-namysyn qúrbandyqqa shalatyn boldy-au dep kónil shirkin qúlazy jóneledi. Sosyn sol kónili týspegirdi ornyna týsiru ýshin

Jelep-jebep jatatyn

Namys – naghyz pir-baba,

Sol namysty satatyn

Syilyq qúrghyr púl-ghana, - dep әzil jazyp ózindi-ózing júbatqan bolasyn. Nesipbek dos әldebireulerdi Amanhandy qolpashtaushy «klassikter» dep keketipti. Shyndyghyna kelsek, әlgindey qulyq-súmdyqpen, aragha aqsaqal salyp, ózinde joq rak auruyn salyp Memlekettik syilyq laureaty atanyp jýrgender ghana ózderin «klassikpiz» dep jiyn-toylarda, as-sadaqada kósemsip sóilep túrady, qatyn-balasymen, jegjat-júraghatymen teledidar habarlaryna qatysady.

Al Qúryltay qarsanynda әrtýrli oy aitugha bastamashy bolyp otyrghan Nesipbek Aytúly qalay Memsyilyq laureaty atandy deysiz be? Nesipbek dostyng Memlekettik syilyqqa úsynghan «dýniyeleri» bir emes, birneshe mәrte búl ataqqa layyq bolmay shyghyp, dodadan qúralaqan qaytty. Áriyne, alghan betinen qaytpau janqiyarlyq, tabandylyq degen bar. Biraq sol kezderi óz basym Nesipbek kórsetken janqiyarlyqty-jankeshtilik, ólermendikting eng bir ozyq ýlgisi eken dey jazdaghanym bar. Olay deytinim, kýnderding kýni bolghanda ol sol kezdegi «Jas Alash» gazetine ólgennen keyin biz de Memlekettik syilyq alarmyz dep eniregende etegi tolghan zarlama maqala jazdy.

Shaqyryp ýmit alda san,

Laureattyq jayly tókkende oi

Syilyqqúmarlar әrqashan

Jylaumenen ótken ghoy, – dep biz de qosyla jylay jazdadyq.

«Onay kelgen baqytqa da jylay salghan pendemin» dep bir aqyn aitqanday, Nesipbekting jylasa jylaghany aiyp emeste shyghar. Óitkeni, aqyn degeniniz emosiyanyng adamy ghoy. Biraq onyng qazaq poeziyasynyng mandayyna bitken jaryq júldyzy, túnghiyq tereng oishyl aqyn әldeqashan baqilyq bolghan Júmeken Nәjimedenovke Memsyilyq laureaty beriluine baylanysty әlgindey zar-maqala jazghany adam aitqysyz úyat boldy. Al myna maqalasynyng basynda ol Abay, Iliyas, Maghjan siyaqty aqyndargha «M.Maghauin men Tólender»-di qosyp Júmekendi úmyt qaldyrady. Búrynghy aqyndyq shama-sharqy qanday bolghanyn qaydam, Nesipbekting sol kezdegi de býgingi de jazghan-syzghandary jasandy úrangha, lozungilik pafosqa, nauqanshyldyqqa tolyp tasyp-tógilip jatady. Oghan Memlekettik syilyq әpergen «dýniyesi» de belgili bir adamnyng ata-babasynyng da atap aitsaq Nauryzbaydyng da erligin jyrlaugha býiregi búryp túrghanyn kózi ashyq adamgha angharu  asa qiyn emes. Osy jerde onyng Amanhan Álimdi synay kele «aqyn arzan sózge aldanbay, marjan sózden monshaq tizui» kerek degen ghibratyn ózi qalay qadirleytinine kóz tiginizshi:

"Alaby Alataudyng dýbirledi,

Ataghy batyrlardyng dýrildedi

Danqynan Sabalaq pen Nauryzbaydyn

Tizesi ata jaudyng dirildedi.

Oyratty oiran salghan Tәnir atty,

Aqyry aidalada anyratty

Atanyp «Anyraqay» jerding aty

Qonyrsyp júrtyndaghy kóni jatty".

Ólenning qalasa jylatyp, qalasa shattyqqa shomyldyratyn qúdiretin týsinetin adam osyndaghy «dýrildedi», «dýbirledi», «dirildedi», «Tәnir atty», «anyratty», «kóni jatty» degen su tatyghan dәmsizdikti aqyndyq, aqynnyng alpys eki tamyryn iyitip aitylghan Aqiqat sóz dey qoyar ma eken? Nemese:

"Jigitter sonyna ergen kókjal bәri

Biliner ata kórip, oq jonghany.

Ayqasqa asyghady qany qaynap,

Jonghardyng jangha batyp jondanghany", - degen joldardy Nesipbekten ózge eshkim de «Arzan sózge aldanbay, marjan sózden monshaq teru» dey qoymas, sirә. Osynday qarabayyrlyqqa, osynday qaradýrsindikke túnyp túrghan dýniye-symaq jazyp Memlekettik syilyq laureaty atanu ýshin qanday qoghamda, qanday memlekette ómir ótkizu kerek dep oilaysyz? Mine, Nesipbek aqyn Jazushylar Qúryltayy qarsanynda dep maqala jazghanda býgingi әdebiyetimizge kesirin tiygizip otyrghan osynday «barmaq basty, kóz qystylyq», «tamyr-tanystyq» siyaqty keselderdi, aqyndargha tәn ar men jan tazalyghyn tilge tiyek etui kerek edi ghoy. Biraq ondaylardy aitsa tayaqtyng bir úshy ózine tiyip keterin bileme qaydam, Nesekeng búnday auqymdy mәselelerge at izin saludan aulaqtap ketipti.

Qúryltay qarsanynda dep sóz bastaghan aqyn adam býgingi poeziyamyzdyng taghy bir ýlken qasireti býgingi poeziyany bireulerge, ne bir adamgha tabynu men jaghympazdyq jaylap alghany turaly aitqany abzalyraq bolar edi. Ras, sonau bir kezderi Leninge, Stalinge, kommunistik partiyagha arnap «Altyn zan», «Kýn kósem» dep óleng jazghandar boldy. Biraq býgingi keybir ólenshilerimizding (olardy aqyn deuge auyz barmaghan song osylay dedik) osy zamannyng qaltalylary men bayshykeshterine arnaghan ólenderimen salystyrghanda ol ólender Lenin men Stalinge jәy rahmet aitu siyaqty kórinedi eken. Al Elbasymyzgha arnalghan shekten shygha aitylghan keybir lepirtuler men kópirtulerdi ol kisining ózi oqysa, jatyp kep ashulanuy, tipti, «mynaghan bergen Memsyilyqty qaytyp alyndar» deui de mýmkin shyghar. IYә, «Ar-namysty satatyn syilyq qúrghyr púl ghana» degenimizdey syilyq ataulynyng adamdy qúnyqtyryp jiberetin bir siqyry bar siyaqty. Jәne qazir Qazaqstanda ana jerde de, myna jerde de ótkizilip jatqan bәige, jýlde, festivali ataulydan qúrqol qaytpaytyn bir top bar. Solardyng biri osy Nesekeng desek, ol byltyrghy «Ruh» atty bәigeden de oza shauyp shyqqannyng biri boldy. Onyng búl joly nebir qúlager jyrdy qúm qaptyryp bәigi alghan jýirigi «Janghyru jyry» dep atalady eken. Ony oqyp otyryp, «Qúday-ay, jer betinde eshqashan әdildik degen әljuaz bayghús ornay qoymas desek te poeziya degen pәkizat súludy búlaysha qorlap, zorlaugha bolmaydy ghoy» dep kýnirene jazdadyq. Sol pәkizat janrgha ghana tәn súlulyqtan, kórkemdikten, sheberlikten, shynayylyqtan, suretkerlikten, eng aqyrynda aqyngha tәn aq jýrek aqiqatshyldyqtan júrday, ne bir tarihy dәlel-dәiegi joq sapyrma sózden, aiqay-úiqaygha toly jalanash úran men madaq-maqtaudan, aty aityp túrghanday qúr janghyryq sózden túratyn poema dep atalatyn ishinde keyipkeri joq «poema» jenimpaz atanghanyn kórgende «e-e, túlpardan mәstek ozghan zaman tughan eken ghoy» degennen basqa amalymyz qalmady. Ras, búl dýniye-symaqtyng basynan bastap eng aqyryna sheyin Elbasynyng aty atalyp otyrady. Búl jerde Amanhannyng әr sózin jiliktep, borshalaghan Nesipbekshilemey ol poema dep ataghan búl jazu-syzudy taldap shyghu mýmkin emes. Óitkeni, búl – basynan ayaghyna sheyin tarihymyzgha, tәuelsizdigimizge baylanysty ótken zamandardyng «zobalany», «bir qazaq bir qazaqtyng kórin qazghany», «azattyq kindiginen jaratylghan jana zaman», «taghdyrdyng qatulansa qas-qabaghy, qara búltyn aspan әli ýiirui әbden mýmkin» degen siyaqty jattandy da jalang úran men sudyraghan sózderdin, óitpeyik te býitpeyik deytin arzan aqyl-kenesterding jiyntyghy ghana. Yaghni, poemagha qyryq qaynasa da sorpasy qosylmaytyn. Múnda:

"Shattyghym núrgha bólep shanyraqty

Kónilding kók aspanyn jadyratty", - dep, odan jalma-jan:

"Asqaqtap Bәiteregim odan sayyn

Jayqalyp japyraghyn jamyratty"

nemese:

«Armannyng kóppen birge astym belin, Berekem-ortamdaghy tas dingegim», «Balasy әkesinen tughan asa, Biyikke arman bolmas tu qadasa» degen siyaqty qitardyng kózderindey biri - qyrgha, biri - Syrgha qarap túrghan, bir-birine esh qatysy joq, úiqasqa qúrylghan sózderding jiyntyghy ghana. Býgingi qazaq poeziyasynyng qadirin ketiretin múnday qúnsyz dýnie jazghyshtar keyingi jyldary óte kóbeyip ketkenimen túrmay, sol dýniyelerining ishine oryndy-orynsyz Elbasynyng esimin tyqpalaytyn pasyq әdet tauyp aldy. Býgin bizding osy mәselelerdi qozghauymyzgha jol ashyp bergen Nesipbek myrza solardyng aldynda sar jelip kele jatqandardyng biri ekenin búryn da bayqaytynbyz. Al ol «poema» dep ataghan myna úrannamany oqyghanda sol oiymyz dúp-dúrys ekenine kózimiz jete týskendey boldyq. Nesipbek Aytúly osy dýniyesin «Elbasy baghdarymdy aiqyndady, tórt bólip týn úiqysyn tang atyrghan», «Boljaghan Elbasymyz bolashaqty, Bekerge janartqan joq astanany», «Elbasy kemengerlik oiyn aitty, Kýngirtte qolyna sham ústatqanday», «Saqta dep Elbasymyz eldigindi, Qúlaqqa qúiyp otyr kýnde osyny», «Elbasy jónge salyp, әi, demese, Qaytady jatqa ketken qaydan ese?», «Elbasy silkinbese tosyn býgin, Júrtym-au, jighyzady esindi kim?» degen siyaqty ózi aitqanday «marjan sózden tizgen monshaqtarmen» órnektep kelip, ony 18 million halyqqa qarap

"Biyikten úsham deseng algha, sirә,

Qam jasa qanatynnyng talmasyna,

Qyranday dýr silkinip qayta týlep,

Serik bol samghaghanda Elbasygha", - dep ayaqtaghanyn kórgende qanday oigha ketting deysiz be? Birinshiden, "eng aqyrghy qos jolda dýr silkin, qayta týlep" dep kimge aityp otyr, halyqqa ma, әlde Elbasygha ma? Eger halyqqa qaratyp aitsa, samghaghanda Elbasygha serik bol degeni nesi? Au, ózi dýr silkinip, ózi qayta týlep, ózi samghap bara jatqan 18 million halyqqa bir adamgha, yaghni, Elbasygha ghana serik bolamyz dese, sonyng ainalasynda topyrlap túryp qalmay ma? Al Elbasy ghana samghap bara jatsa she? Oghan sonshama qaraqúrym halyq qosyla samghap úsha ala ma? Nesipbekting ólenderinde qashan kórsen, bir jol qyrgha, bir jol Syrgha qarap, birinen-biri teris ainalyp túratyny nesi deymiz, ishtey. Ekinshiden, eger dәl osy Nesipbekke úqsaghan bireu Reseyden tabylyp, Putiyn-preziydentke arnap osynday óleng ne poema jazsa, býkil Reseyge, masqara bolar edi. Ony tipti, sol Putinning ózi-aq ne isterin Qúday biledi. Al Amerikadan osynday bir ólenshi shyghyp Trampqa arnap poema týgil bir-eki shumaq maqtau óleng jazsa, onyng kýni ne bolar edi degen oy taghy da mazamyzdy shúqidy. IYә, ar-namysynan, úyaty men imanynan airylmaghan jәne ózin aqynmyn dep esepteytin adam Aqyndyq eshqanday syilyqpen, ólip-talyp, jylap-enirep nemese aqsaqal salyp alghan laureattyqpen ólshenbeytinin, aqyndyq degenimiz – ar tazalyghy, jan tazalyghy ekenin, namysyndy, adamdyq qadir-qasiyetindi eshqanday syilyqqa, eshqanday jýldege, satudan aulaq bolu ekenin bilui kerek. Jazushylar Qúryltayy aldynda bizding aitpaq oiymyz - osy. Artyq ketken jerimiz bolsa, keshiriniz, qalamger qauym.

Myrzan Kenjebay, aqyn, QR Mәdeniyet qayratkeri

Abai.kz