QR Preziydenti N.Á.Nazarbaev myrzagha
  QR Jogharghy sotynyn tórghasy

J.Q.Asanov   myrzagha

QR Bas prokurory Q.P. Qojamjarov myrzagha

Atalghan, biraq atauy joq «qúdiretti bap» QR Jogharghy eks-tóraghasy zang ghylymdarynyng doktory  «ghalym» Qayrat Mamy myrzanyng  taptyrmaytyn tuyndysy, óitkeni ózi tóragha bolghan jyldary osy atauy joq «super bap» jiyi-әkkilikpen  qoldanyldy. Osynday sybaylasqan óz mýddelerin últ mýddesinen joghary qoyghan basshylardyng kesirinen  tәuelsizdik  jyldary «Biyliktin kózi bolyp tabylatyn halyq sudiyalardyn qoljaulyghyna aynaldy.

Elimiz býginde әlemdegi damyghan eleuli  elu elding qatarynan ozyp shyghyp otyzdyqqa iligudi múrat etip otyrghan jayy bar. Al biz qataryna qosylugha úmtylghan búl elder sayasy qúrylysynda  zangha tolyq ýstemdik beru arqyly órkeniyetting tórine shyqqan,  qúqyqtyq  demokratiyalyq memleketter.

Qazaqstandy osy elderding qataryna jetkizuge  bastama kótergen Elbasy, qúqyqtyq reformanyng sybaylastyqqa  shyrmalyp, zaman talabyna say ótkizilmeuine   baylanysty búl elderding qatarynan kórinui ekitalay ekendigine qalay, kýmәndanbay ma eken? Múndaghy kýdik tughyzyp kedergi jasaushy  sebepting biri Elbasy - ózi búiryghymen taghayyndaghan sudiyalardyng halyqtyng әdiletti sot jýiesin qajet etken talabyn ayaq asty etuinde bolyp túr. Sot jýiesine әrtýrli kýdikti jolmen kelgen, biliktiligi tómen, sybaylastyqqa salynghan әr satydaghy sudiyalar korpusy búl «Núrly jolgha» kedergi jasauda.   Egerde   qogham damuyna  kedergi bolghan, uaqyt talabyna qyzmet etuge jaramay qalghan qúqyqtyq salagha  shynayy reforma jasap, dereu shara qoldanbasa, onda  jogharydaghy órkeniyeter úyasyna úmtylghan  talpynys bos sóz, «kommunizm» úghymy sekildi qiyal  bolyp qalatyny eshkimge de qúpiya emes. Al osy uaqyt talap etip otyrghan qúqyqtyq reformany talapqa say jýrgizuge sybaylastyqpen kedergi jasaghandary   ýshin, keleshek úrpaq aldynda  atalghan salanyng qazir basynda otyrghan lauazym iyeleri jauap berui tiyis.

Sudiyalardyng sybaylastyq әreketterining etek alghandyghy sonshalyqty olar shygharylghan zang normalaryn (baptaryn) óz ynghaylaryna  say búrmalap, óz jeke bas mýddelerine mýltiksiz qyzmet etetin  etip әrtýrli qiytúrqy tәsildermen búryp, zandastyryp alghan.                          

Búrynghy Premier-Ministr Ahmetov S.,  Rektor Aryn Erlan, redaktor Ghabdulliyn  Biygeldi, Umiriyaev M., Abdiyshev B., Usenov K., Ny Vasiliy t.b. atalghan qoldanystaghy Qylmystyq kodekste mýldem joq «atausyz super bappen» jasaghan  qylmystary ýshin jazadan bosatylghandar. Sonday-aq kinәli bolmasa da ózderin biylikting qysymymen zorlyq jasauy barysynda týrmeden shyghu ýshin ghana  ózderin  jazyghy bolmasa da «kinәlimiz» dep   erkisiz «moyyndaghandar» redaktor Janbolat Mamay, Túnghyshbay Jamanqúlov, ressjisser Talghat Jәnibekov t.b.,

Naqty atap aitar bolsaq múnday búrmalaushylyqtar  QR APK-degi  16-baby  men QR QPK-ning (QIJK) 25–babynda kózdelgen tómendegi tarmaqtarda kórinis beredi:

Dәleldemelerdi ishki senim boyynsha baghalaytyn 16-baptyng 1 tarmaghynda «Sudiya iste bar dәleldemelerdi olardyng jiyntyghymen әdil, jan-jaqty jәne   tolyq qaraugha negizdelgen ózining ishki senimi boyynsha baghalaydy, búl orayda ol zang men ar-úyatty basshylyqqa alady» - dep normalanghan. Al úyaty joqtar «neni» basshylyqqa alady? Ony býgingi ómir kórsetip otyr.

Dәleldemelerdi ishki senim boyynsha baghalau  degen QR QPK-ning 25-babynyng 1 tarmaghynda: «Sudiya, prokuror, tergeushi, anyqtaushy dәleldemelerdi qaralghan  dәleldemelerding jiyntyghyna negizdelgen ózderining ishki senimi boyynsha baghalaydy, búl rette ol zang men ar-ojdandy basshylyqqa alady». «Alqaby dәleldemelerdi qaralghan dәleldemelerding jiyntyghyna negizdelgen ózining ishki nanymy boyynsha baghalaydy, búl rette ar-ojdandy basshylyqqa alady.» - dep jazylghan.

Sudiya  memleket atynan sot sheshimin shygharghanda (QR AIJK-nin  16-baby,  QR QPK-ning 25-babynyng 1 tarmaghy) Dәleldemelerdi ishki senim boyynsha baghalap, ózining ishki nanym-senimine sýienedi dep zandastyryluy kózboyaushylyq, zannyng negizgi gumanistik  mәnine qayshy jalghan qaghida.

Qazirgi tәuelsiz el atalghan Qazaqstanda órkeniyetti eldermen zang salasynda terezemiz ten, bizdede qúqyqtyq reforma jýrgizildi dep salystyrghanda  kóretinimiz  tek  europa elderining dәstýrine ainalghan, әdilettilikting simvolyna ainalghan sudiyalardyng ýstindegidey  «mantiyalardy» kiii ghana. Bizdegi sot-qúqyqtyq reforma әzirshe osy  janalyqpen shektelip, toqtap túr.

Al qoldanystaghy  zandardaghy azamattardyng bostandyqtaryna, demokratiyalyq  qúqyqtaryna býginde kedergi bolyp otyrghan, jogharyda atalghan baptardaghy zang talaptarynyng halyq mýddesine qayshy boluy. Tipti búl baptardaghy zang normalary bastauyn sonau ótken ghasyrlardaghy sayasy qúrylysy mýldem bóten, zamany әbden eskirgen qazirgi  uaqyt  talabyna say kelmeytin, oghan kerisinshe qayshy bolatyn otarshy-imperiyalyq kózqarastaghy patshalyq Reseydin  XIX ghasyrdyng 60-jyldarynda qabyldaghan  qúqyqtyq reformasynyng negizinde jasalghan qaghida  bolyp tabylady.    Sol kezde qoghamdyq qúrylysy ózgeshe elde qoldanylghan atalghan zang normasy,  býginde tәuelsiz el Qazaqstan zanynda oryn alyp «Sudiya iste bar dәleldemelerdi olardyng jiyntyghymen әdil, jan-jaqty jәne  tolyq qaraugha negizdelgen ózining ishki senimi boyynsha baghalaydy,  búl orayda ol zang men ar-úyatty basshylyqqa alady»-degen baptaghy «sudiya ishki senimi boyynsha baghalaydy» dep qayta kórinis tauyp,   negizinen sol kýiinde qaltyrylghan. Al kenes dәuirinde ol bap sol kýiinde ózgerissiz qoldanylghan. Tek oghan sol kezde sosialistik mazmún berilip,  sonymen tolyqtyrylyp   sol talap boyynsha jana zansyzdyqtargha jol ashqan. Múnday nanym–senimge sýienu degen XXI ghasyrdaghy damudyng órkeniyet satysynan alyp qaraghanda, ol halyqty kezekti  aldau olardyng mýddelerimen sanaspay  aqmaq etu bolyp tabylady.

Atalghan baptarda «sudiya  isti qaraghan kezde onda  bar dәleldemelerdi olardyng jiyntyghymen  әdil, jan-jaqty jәne  tolyq  qaraugha negizdelgen ózining ishki senimi boyynsha baghalaydy, búl orayda ol zang men ar-úyatty basshylyqqa alady»- delinip  zandastyrylyp normalanghan. 

Birinshiden, qoldanystaghy qazaq tilining sózdigine  jýginetin bolsaq, nanym-senim (qos sóz) – bir nәrsege  ilanu, senu, kýmәndanbau,  shýbә  keltirmeu; ar-úyat (qos sóz) – ar, namys, әdep;  ishki týisik (ishki nanym-senim) – aqyl-oy, sezim, zeyin, tanym.

Ar-úyattyng kórsetkishi bolatyn ar-namys kez-kelgen adamnyng adamy bolmysyn anyqtaytyn psihologiyalyq qasiyet.  Ar-namys ol jeke adamnyng boyyndaghy adaldyq, әdilettilik, aqiqattan attamaushylyq, ar, abyroy, tektilik, tәrbie kórgendilik sekildi  qasiyetterding jiyntyghynyng kórsetkishi turaly týsinik. Namys ol adamgha tua bitken  qasiyet,   adamgershilikke jat-әreketterden saqtandyrushy, aramdyq, pasyqtyqqa, satqyndyqqa qarsy túratyn ruhty kýsh.

Sudiyalardyng atalghan nanym-senimi qalay qalyptasady, ol bar ma, joq pa, bar bolsa ol qanday dәrejede  sot sheshimin  shygharada ol nanym-senim  aqiqattyn  qay jaghynda bolady, әdilettilik jaghynda ma, әlde әdiletsizdik jaghynda ma, ony tap basyp aitu mýmkin emes. Jәne  sudiyalardyn  jan-dýniyesindegi  nanym-senimine әser etetin sezim kýshi osy atalghan  eki jaqtyng qaysysyn tandaydy, ony da retteytin kórsetkish bar ma, joq?   Áyteuir sudiya degen atauy-mәrtebesi  bolghan son  onyn  nanym-senimi erekshe,  adal bolugha tiyisti degen jalpy  gumanistik úghymgha baghynyp júrt ony eriksiz әdilettiliktin  nyshany retinde qabyldaugha, oghan senuge  tiyis bolady.

Býginde sudiyalardyng nanym-senimi qanday dәrejede ekendigin anyqtaytyn  eshqanday   qúral, tetik  joq,   onyng dәrejesin  emtihan  arqyly  anyqtauda   mýmkin emes. Ar-úyaty bar, joqtyghynyng kepili bolatyn   arnayy  qújat  ta berilmeydi.  «Detektor ljiy»   qondyrghysynan  da  ótkizilmeydi. Sonymen,   sudiyalardyng ishki jan-dýniyesining bir salasy bolyp tabylatyn nanym-senimining bar joghyn, sudiyagha layyqty ma joq pa, ony anyqtaytyn býginde  birde- bir kórsetkish joq.  Sot sheshimin әdil shygharu ýshin nanym-senim  qanday boluy kerek, onyng týrin, dәrejesin eshkim anyqtay alghan joq jәne anyqtay da almaydy.

Ádil sheshim shygharugha  arqau bolatyn nanym-senimdi  sudiya boyyna qalay qalyptastyrady, әlde onda erekshe nanym-senimdi qalyptastyratyn arnayy oqu orny bar ma?  Onday  bilim beretin oqu orny da joq.

Nanym-senim tek sudiyalargha ghana tәn sezim be, joq,  nanym-senim kez kelgen adamnyng boyynda onyng ishki jan dýniyesining qoghamdaghy qúbylystardy tanyp biletin  kórsetkishi barometri ispetti jәne ol ainalasyndaghy qúbylystardy boyyndaghy  bilim dәrejesine,  sanasyna, óresine say  baghalap qabyldaytyn   qasiyet. 

Biylikting kózi bolyp tabylatyn halyq mýddesine qarsy jazylghan osynau  baptardaghy   sudiyalardyng sot  sheshimin shygharghanda ishki nanym-senimine (po vnutrennemu ubejdenii) sýienedi degen norma,  zandy qúrmetteytin  sottan  әdilettilik izdegen adal adamdardyn, yaghny halyqtyng nanym-senimine mýldem qayshy, әdiletsiz, jat  ózgeshe bolyp túr yaghny qogham qajetine say jetilmegen. Sonda qalay,  sot sheshimin búrmalaghan, yaghny adam taghdyryn oiynshyq  etken sudiyalardyng nanym-senimi erekshe zandy (legitimdi) bolady da, әdilettilikti talap etken búqara halyqtyng nanym-senimi  týkke túrghysyz zansyz bola ma?  Olardyng sheshimderin erekshe etip túrghan jaghday, ol zangha qayshy sheshim shygharghan sudiyalardyng jauapkershilikke tartylmauy. Býginde sudiyalardyng sot sheshimin shyghararda jýginetin ishki nanym-senimi bastapqy kózdelgen әdilettilik mazmúnynan  alshaq,  tek tapsyrys bergen yqpaldy lauazym iyelerining nemese biyligi, aqshasy barlargha qyzmet etumen shektelip, negizgi  zannyng mәnin  tәrik etude.  

Al endi osy әr adam basynda әr dәrejede boluy  da, bolmauy da mýmkin  osy qasiyetter әr sudiyanyn  boyynda  bolady degen tújyrym aqiqattan  attaghandyq,  shyndyqtan alys úghym.

Alayda nanym-senim, ar-úyat  adamdarda birdey bolmaytynyna eshkim talasa almas. Búl qasiyetter adamgha  alghan biliminin, janúya men ósken ortadan alghan tәrbiyenin  barysynda beriletin adamgershilik  qúndylyqtar. Al qazirgi sudiyalardyng barlyghy óz ómirlerinde tek nanym-senimi adal bolatyn tәrbiye, bilim aldy dep aita almaymyz. Al qazirgi qyzmettegi sudiyalardyng barlyghy tegis  әdiletti,  sot prosesterinde dau tudyrghan mәselege qatysty dәleldemelerdi jan-jaqty  múqiyat zerttep zerdeleydi, sonyng negizine sýienip, zandy ghana basshylyqqa alyp sheshim shygharady,  ar-ojdany, úyaty bar dep aytu da  qiyn.  Ókinishke oray  búl pikirimizdi olardyng shygharghan kýndelikti sheshimderi dәleldep otyr. Mysaly, Jogharghy sottyn sudiyalary E.N.Ábdiqadyrov pen G.Ak-kuova, B.Júmaghúlovtar  ózderi shygharghan 17  shilde 2013 jylghy № 3gp-474-13 nómirli qadaghalau satysy sotynyng sheshimine, biylikterin asyra paydalanyp eshbir sot satysyna kuә bolyp kelmegen adamdardy  (studentter-G.Tekeshovany, J.Malikovany, J.Serikovny t.b.) «keldi dep» olardyng aitpaghan sózderin «aytty dep» sheshimine jazyp qyzmettik jalghandyq  jasap «tapsyryspen» qarsy tarap lauazym iyesi rektor Ádilovting mýddesine say   әdiletsiz sheshim shyghardy. Alayda osy  zangha qayshy sybaylastyq әreketterding betin ashugha  talpynghan 6 jyl boyghy zandy әreketime E.Ábdiqadyrov pen G.Ak-kuovalar, qoldaryndaghy biylik lauazymdaryn asyra paydalanyp QR Konstitusiyasymen bekitilgen zandy qúqyghymdy shektep, kýni-býginge deyin kedergi jasauda.

QR Jogharghy sottyng jalghyz sudiyadan túratyn  erekshe tapsyrma alghan qúramy,  azamattardyn  ótinishterin  qadaghalau tәrtibimen qarau ýshin, aldyn ala  kassasiyalyq-qadaghalau  óndirisine qabyldau kezinde negizsiz is qozghaudan bas tartuy,  azamattardyng Jogharghy sottyn  kassasiyalyq-qadaghalau  alqasy arqyly isti talapqa say sheshu mýkindiginen  aiyryp,  konstitusiyalyq qúqyghyn shekteu bolyp tabylady

Atalghan sudiyalar  lauazymdy biylikterin teris paydalanu arqyly  konstitusiyamen bekitilgen azamattardyng qúqyghyn qorghauyna  kedergi jasap,  olardy mәjbýrlep bas tartqyzu arqyly-adam qúqyghyn  shekteytin, naqty qylmystyq jazagha alyp keletin auyr qylmyspen birdey әreketke baruda. Oghan mysal, Almaty qalalyq sotynyng apellyasiyalyq alqasynyng sudiyasy Ahmediyev Bekennin  Bostandyq audandyq sotynyn  meni qyzmetten zansyz shygharghan degen  sheshimin 10 shilde  2012  jyly № 2a-4120/12 nómirli qaulysymen  búzyp, týp núsqasy joq syrttay jalghan qoldary qoyylghan studentterdin  aryzdarynyng jala ekendigin bile túra, oghan qasaqana saraptama jasaudan bas tarta otyryp,    qarsy taraptyng yaghny lauazym iyesi rektordyng mýddesin jaqtap, sybaylastyq әreketke baryp zangha qayshy әdiletsiz sheshim shygharuy dәlel.

Sudiyalar tәuelsiz tek ózining nanym-senimine ghana jýginedi degen shylghy ótirik kózboyaushylyq, korrupsiyalyq әreketterdi jasyryp aqtau ýshin,  halyqty  «sendiru» ýshin aitylatyn syltau ghana ekendigin osy mysal dәlel bola alady. Osynday tәrtippen shygharylghan sudiya sheshimi kez-kelgen zannan da joghary  túrady. Onday  әdiletsiz sheshim shygharghan sudiya eshkimning aldynda jauap bermeydi. Al órkeniyetti elderde   sot sheshimderi tek zang normalaryna negizdelip, aighaqtardy saralau  barysynda  ghana  shygharylady. Bizdegidey  nanym–senimge sýienu degen olardyng týsiniginde  halyqty aldau, qorlau bolyp sanalady.

Óitkeni   biylikke tәueldi, sottyng tóraghalaryna tәueldi,   sudiyalardyn   nanym–senimge sýienip shygharghan sheshimderi eshuaqytta әdil bolmaydy.

Sonymen birge qazirgi sudiyalardyng tóraghalarynyn  kóbi   bir ghana jýzding ókilderi,  onyng ishinde  nanym-senimi ózge adamdardan «erekshe» ru ókilderi  bar. Al qalghandary ózining emes, ózderi tәueldi basshylarynyng  nanym-senimining aitqanymen jýretinder. Al Preziydentting búiryghymen taghayyndalatyn sudiyalardy  jasaqtaytyn biylik, әr adamnyng jaratylysynan bólip alugha bolmaytyn qasiyetteri nanym-senimderining sudiya bolugha jaraytynyn jaramaytynyn qalay biledi. Tandau qalay jýrgiziledi. Tipti biliktilik emtihan tapsyrghanda da búl nanym-senimning qanday ekenin tekserip  onyng qanday dәrejede bolatyny jәne  bar joghyn sudiya bolugha jaray ma, joq pa   anyqtau tipti de mýmkin emes.

Býgingi kýni nanym-senimine sýiengen  sudiyalardyn  әdildiginen góri  әdiletsizdigi   kóp jaghdayda  basym bolyp jatyr.  Sot sheshimin shyghararda zangha jinaqtalghan dәleldemelerge sýienip,  olardy basshylyqqa alatyn nanym-senimi әdilettilik sheshimmen úshtasatyn   sudiyalar býginde sausaqpen sanarlyqtay. Óitkeni tanym bolmay onyng nanymy bolmaytyny aqiqat.

Býgingi kýndegi sudiyalardyng «nanym-senimine sýienip» shygharatyn sot sheshimderi  olargha berilgen «tapsyrys» pen «paranyn» mólsherine baylanysty deydi halyq .

Ózge elderding sudiyalaryna eliktep, eger   «mantiya» kiyse sudiyanyng nanym-senimi әdilettilikti qorghaytynday dәrejede bola qalady  eken  degen oi- adasushylyq bolyp tabylady.  Búl pikirding adasushylyq ekendigine  býgingi  sudyalardyng memleketting atynan sybaylastyqpen    shygharyp, keyin ile-shala qaulylary jatqan qaulylary  dәlel.

Al  býgine osylay nanym-senimge sýienu  degen kózboyaushylyq, «ziyandy virus» bolyp taralghan, sudiyalardyng korrupsiyalyq әreketterge,  eshteneden  qauiptenbey-aq,  baratyn tóte - tura joly bolghandyghy  júrtty  alandatyp otyr.  Qoldanystaghy zandardy basshylyqqa almay-aq, olardyng baptaryna sýienbey-aq,   baptardaghy kórsetilgen  talaptardy, normalardy oryndamay- aq, ony búrmalap   tek qana ózderining «ishki nanym-senimderine ghana  sýienushilik» ol sudiyalardyng ózderining jeke  bas mýddesin jýzege asyru bolyp tabylady.

Osynday qaghida-reseptpen shygharylghan sudiya sheshimi zangha qayshy sybaylastyqqa negizdelgen  bolyp shyghady.  Múnday  әdiletsiz sheshim shygharghan sudiya, atalghan baptaghy qaghidany «basshylyqqa aldym» dep  sybaylastyghyn sol bappen býrkemelep  zan  aldynda jauap bermeydi.

  Bizde QR  qoldanystaghy qylmystyq  kodekste 418 - bap  «Kórineu әdiletsiz sot ýkimin, sheshimin nemese ózge de sot aktisin shygharu» dep atalatyn arnayy bap bar. Alayda ol bap tek dekarasiya ony qoldanu mýmkin emes, sudiyalar  zansyz sheshim shygharghanda atalghan bap boyynsha tek Bas prokuratura ghana  is qozghay alady alady. Al qarapayym azamattardy búl  bap boyynsha shaghym jazu qúqyghynan qúityrqy tәsilmen  aiyrghan. Al tәjiriybe kórsetip ootyrghanday  Bas prokuatura sudiyalargha qylmysy ýshin eshuaqytta qylmystyq is qozghap kórgen emes.  Tek  biylikten arnayy tapsyrys bolghan jaghdayda ghana qylmystyq is qozghaydy. Sonda atalghan kodekstegi osy  bap júmys istemese ony kodekske jazyp qajeti qansha? Jәne múnday sybaylastyq maqsattaghy alalau sudiyalardyng qanday sheshim shygharam dese ózderi sheshetin aiyryqsha derbestik berip qoyghan. Al sudiyalar  ózderi әdiletti dep memleket atynan shygharatyn  sheshimderin, ýkimderin belgili bir «taksa» boyynsha baghalap tovargha ainaldyrghan.

Osylay sudiyalardyng jalghan әdiletiz sheshim shygharghany ýshin jazagha tartylmaytyn etip biylik basyndaghylar qyzmettik lauazymdaryn  teris paydalanyp halyqtyng erkindigin bostandyghyna shekteu qoyyp keldi.

418-bap. Kórineu әdiletsiz sot ýkimin, sheshimin nemese ózge de sot aktisin shygharu

1. Sudiyanyng (sudiyalardyn) kórineu әdiletsiz sot ýkimin, sheshimin nemese ózge de sot aktisin shygharuy - belgili bir lauazymdardy atqaru nemese belgili bir qyzmetpen ainalysu qúqyghynan bes jylgha deyingi merzimge aiyra otyryp, eki jyldan alty jylgha deyingi merzimge bas bostandyghynan aiyrugha jazalanady.

2. Bas bostandyghynan aiyrugha sottyng zansyz ýkimining shygharyluyna baylanysty nemese ózge de auyr zardaptargha әkep soqqan dәl sol is-әreket - belgili bir lauazymdardy atqaru nemese belgili bir qyzmetpen ainalysu qúqyghynan on jylgha deyingi merzimge aiyra otyryp, alty jyldan on jylgha deyingi merzimge bas bostandyghynan aiyrugha jazalanady

Al órkeniyetti elderdegi sudiyalardyn  sot barysynda shygharghan sheshimderi sol elding halqynyng mýddesine say, olardyng óz erikterimen  qabyldanghan  demokratiyalyq mәni bar zandargha ghana  negizdelip shygharylady.

Qúqyqtyq memleket atanghan elderdegi sudiyalargha qoyylatyn talap, kókirek kózi qiyaldaghyny shalatyn, oiy oramdy,  zandy ghana bilip  qoymay, ony  tap basyp, әdiletti baylam  jasay alatyn, aqiqattan attamaytyn  әrdayym  halyq kónilinen shyghatyn zandy ghana basshylyqqa alatyn  túlgha  boluy shart. Eger zandy basshylyqqa almaghan  jaghdayda sudiya  ózining sudiya degen mәrtebesine núqsan keltirip, joghaltady. Sondyqtan, olar  әldiden zәbir kórgen әlsizding joghyn joqtap, әdiletten attamaugha tyrysady.

Ótken tarihtan belgili qazaq biylerinen qalghan qasterli múra, danalyq, qara qyldy qaq jarar әdildikting adal oghy, satylmaghan qazaqtyng kiyeli auyzdy biylerinen shyqqan әdiletti sheshim bolyp shyqqan-sózder býgingi tanda da qazaq qoghamyna  auaday  qajet  bolyp túr.

Óitkeni, Zang ýstemdigi bolmaghan jerde qúqyqty memlekette bolmaydy. Tipti ejelgi dýnie adamdary da erkindikti ansaghanda zannyng ýstemdigi arqyly ghana bostandyqqa jetuge bolady dep topshylaghan eken. Sol zamannyng ataqty filosofy Siyseron: "Búl zannyng qúly bolghanda ghana erkin bola alamyz"-dep dәl aitqan kórinedi. Qúqyqtyq-memleketting adamgha bergen syilyghy emes, olay dep týsinu mýlde qate. Qúqyq adamnyng tabighatymen birge tughan. Búl turaly amerikanyng tәuel¬sizdigi deklarasiyasyna engen ózining tamasha sózinde Tomas Djefferson qúqyqtyq memlekettegi demokratiyalyq ýkimetting irgetasyn qalaytyn negizgi qaghidany atap kórsetken. Onda demokratiyalyq ýkimet Djefferson aitqanday bostandyqtyng basty týrlerin halyqqa syilay salmaydy, ýkimet әr adam tughannan bastap ie bolugha tiyisti bostandyqty qorghau ýshin ghana qúrylady - degen. Al bizde qalay eng songhy faktylar J.Mamaygha shygharylghan sot sheshimi, million dollar para alghan Vasiliy  Niy –ge shygharylghan sot sheshimi t s.s. Zang ýstemdigi me, joq tapsyryspen shygharylghan sheshim be? Ony júrt jaqsy biledi.

Esenghazy Quandyq,  tarih ghylymdarynyn doktory, professor

Abai.kz