قر پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆ مىرزاعا
  قر جوعارعى سوتىنىڭ تورعاسى

ج.ق.اسانوۆ   مىرزاعا

قر باس پروكۋرورى ق.پ. قوجامجاروۆ مىرزاعا

اتالعان، بىراق اتاۋى جوق «قۇدىرەتتى باپ» قر جوعارعى ەكس-توراعاسى زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى  «عالىم» قايرات مامي مىرزانىڭ  تاپتىرمايتىن تۋىندىسى، ويتكەنى ءوزى توراعا بولعان جىلدارى وسى اتاۋى جوق «سۋپەر باپ» ءجيى-اككىلىكپەن  قولدانىلدى. وسىنداي سىبايلاسقان ءوز مۇددەلەرىن ۇلت مۇددەسىنەن جوعارى قويعان باسشىلاردىڭ كەسىرىنەن  تاۋەلسىزدىك  جىلدارى «بيلىكتىڭ كوزى بولىپ تابىلاتىن حالىق سۋديالاردىڭ قولجاۋلىعىنا اينالدى.

ەلىمىز بۇگىندە الەمدەگى دامىعان ەلەۋلى  ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنان وزىپ شىعىپ وتىزدىققا ىلىگۋدى مۇرات ەتىپ وتىرعان جايى بار. ال ءبىز قاتارىنا قوسىلۋعا ۇمتىلعان بۇل ەلدەر ساياسي قۇرىلىسىندا  زاڭعا تولىق ۇستەمدىك بەرۋ ارقىلى وركەنيەتتىڭ تورىنە شىققان،  قۇقىقتىق  دەموكراتيالىق مەملەكەتتەر.

قازاقستاندى وسى ەلدەردىڭ قاتارىنا جەتكىزۋگە  باستاما كوتەرگەن ەلباسى، قۇقىقتىق رەفورمانىڭ سىبايلاستىققا  شىرمالىپ، زامان تالابىنا ساي وتكىزىلمەۋىنە   بايلانىستى بۇل ەلدەردىڭ قاتارىنان كورىنۋى ەكىتالاي ەكەندىگىنە قالاي، كۇماندانباي ما ەكەن؟ مۇنداعى كۇدىك تۋعىزىپ كەدەرگى جاساۋشى  سەبەپتىڭ ءبىرى ەلباسى - ءوزى بۇيرىعىمەن تاعايىنداعان سۋديالاردىڭ حالىقتىڭ ادىلەتتى سوت جۇيەسىن قاجەت ەتكەن تالابىن اياق استى ەتۋىندە بولىپ تۇر. سوت جۇيەسىنە ءارتۇرلى كۇدىكتى جولمەن كەلگەن، بىلىكتىلىگى تومەن، سىبايلاستىققا سالىنعان ءار ساتىداعى سۋديالار كورپۋسى بۇل «نۇرلى جولعا» كەدەرگى جاساۋدا.   ەگەردە   قوعام دامۋىنا  كەدەرگى بولعان، ۋاقىت تالابىنا قىزمەت ەتۋگە جاراماي قالعان قۇقىقتىق سالاعا  شىنايى رەفورما جاساپ، دەرەۋ شارا قولدانباسا، وندا  جوعارىداعى وركەنيەتەر ۇياسىنا ۇمتىلعان  تالپىنىس بوس ءسوز، «كوممۋنيزم» ۇعىمى سەكىلدى قيال  بولىپ قالاتىنى ەشكىمگە دە قۇپيا ەمەس. ال وسى ۋاقىت تالاپ ەتىپ وتىرعان قۇقىقتىق رەفورمانى تالاپقا ساي جۇرگىزۋگە سىبايلاستىقپەن كەدەرگى جاساعاندارى   ءۇشىن، كەلەشەك ۇرپاق الدىندا  اتالعان سالانىڭ قازىر باسىندا وتىرعان لاۋازىم يەلەرى جاۋاپ بەرۋى ءتيىس.

سۋديالاردىڭ سىبايلاستىق ارەكەتتەرىنىڭ ەتەك العاندىعى سونشالىقتى ولار شىعارىلعان زاڭ نورمالارىن (باپتارىن) ءوز ىڭعايلارىنا  ساي بۇرمالاپ، ءوز جەكە باس مۇددەلەرىنە مۇلتىكسىز قىزمەت ەتەتىن  ەتىپ ءارتۇرلى قيتۇرقى تاسىلدەرمەن بۇرىپ، زاڭداستىرىپ العان.                          

بۇرىنعى پرەمەر-مينيستر احمەتوۆ س.،  رەكتور ارىن ەرلان، رەداكتور عابدۋللين  بيگەلدي، ۋميرياەۆ م.، ابديشەۆ ب.، ۋسەنوۆ ك.، ني ۆاسيلي ت.ب. اتالعان قولدانىستاعى قىلمىستىق كودەكستە مۇلدەم جوق «اتاۋسىز سۋپەر باپپەن» جاساعان  قىلمىستارى ءۇشىن جازادان بوساتىلعاندار. سونداي-اق كىنالى بولماسا دا وزدەرىن بيلىكتىڭ قىسىمىمەن زورلىق جاساۋى بارىسىندا تۇرمەدەن شىعۋ ءۇشىن عانا  وزدەرىن  جازىعى بولماسا دا «كىنالىمىز» دەپ   ەركىسىز «مويىنداعاندار» رەداكتور جانبولات ماماي، تۇڭعىشباي جامانقۇلوۆ، رەسسجيسسەر تالعات جانىبەكوۆ ت.ب.،

ناقتى اتاپ ايتار بولساق مۇنداي بۇرمالاۋشىلىقتار  قر اپك-دەگى  16-بابى  مەن قر قپك-ءنىڭ (قىجك) 25–بابىندا كوزدەلگەن تومەندەگى تارماقتاردا كورىنىس بەرەدى:

دالەلدەمەلەردى ىشكى سەنىم بويىنشا باعالايتىن 16-باپتىڭ 1 تارماعىندا «سۋديا ىستە بار دالەلدەمەلەردى ولاردىڭ جيىنتىعىمەن ءادىل، جان-جاقتى جانە   تولىق قاراۋعا نەگىزدەلگەن ءوزىنىڭ ىشكى سەنىمى بويىنشا باعالايدى، بۇل ورايدا ول زاڭ مەن ار-ۇياتتى باسشىلىققا الادى» - دەپ نورمالانعان. ال ۇياتى جوقتار «نەنى» باسشىلىققا الادى؟ ونى بۇگىنگى ءومىر كورسەتىپ وتىر.

دالەلدەمەلەردi iشكi سەنىم بويىنشا باعالاۋ  دەگەن قر قپك-ءنىڭ 25-بابىنىڭ 1 تارماعىندا: «سۋديا، پروكۋرور، تەرگەۋشi, انىقتاۋشى دالەلدەمەلەردi قارالعان  دالەلدەمەلەردiڭ جيىنتىعىنا نەگiزدەلگەن وزدەرiنiڭ iشكi سەنىمi بويىنشا باعالايدى، بۇل رەتتە ول زاڭ مەن ار-وجداندى باسشىلىققا الادى». «القابي دالەلدەمەلەردى قارالعان دالەلدەمەلەردىڭ جيىنتىعىنا نەگىزدەلگەن ءوزىنىڭ ىشكى نانىمى بويىنشا باعالايدى، بۇل رەتتە ار-وجداندى باسشىلىققا الادى.» - دەپ جازىلعان.

سۋديا  مەملەكەت اتىنان سوت شەشىمىن شىعارعاندا (قر اىجك-ءنىڭ  16-بابى,  قر قپك-ءنىڭ 25-بابىنىڭ 1 تارماعى) دالەلدەمەلەردى ىشكى سەنىم بويىنشا باعالاپ، ءوزىنىڭ ىشكى نانىم-سەنىمىنە سۇيەنەدى دەپ زاڭداستىرىلۋى كوزبوياۋشىلىق، زاڭنىڭ نەگىزگى گۋمانيستىك  مانىنە قايشى جالعان قاعيدا.

قازىرگى تاۋەلسىز ەل اتالعان قازاقستاندا وركەنيەتتى ەلدەرمەن زاڭ سالاسىندا تەرەزەمىز تەڭ، بىزدەدە قۇقىقتىق رەفورما جۇرگىزىلدى دەپ سالىستىرعاندا  كورەتىنىمىز  تەك  ەۋروپا ەلدەرىنىڭ داستۇرىنە اينالعان، ادىلەتتىلىكتىڭ سيمۆولىنا اينالعان سۋديالاردىڭ ۇستىندەگىدەي  «مانتيالاردى» كيۋى عانا. بىزدەگى سوت-قۇقىقتىق رەفورما ازىرشە وسى  جاڭالىقپەن شەكتەلىپ, توقتاپ تۇر.

ال قولدانىستاعى  زاڭدارداعى ازاماتتاردىڭ بوستاندىقتارىنا، دەموكراتيالىق  قۇقىقتارىنا بۇگىندە كەدەرگى بولىپ وتىرعان، جوعارىدا اتالعان باپتارداعى زاڭ تالاپتارىنىڭ حالىق مۇددەسىنە قايشى بولۋى. ءتىپتى بۇل باپتارداعى زاڭ نورمالارى باستاۋىن سوناۋ وتكەن عاسىرلارداعى ساياسي قۇرىلىسى مۇلدەم بوتەن، زامانى ابدەن ەسكىرگەن قازىرگى  ۋاقىت  تالابىنا ساي كەلمەيتىن، وعان كەرىسىنشە قايشى بولاتىن وتارشى-يمپەريالىق كوزقاراستاعى پاتشالىق رەسەيدىڭ  XIX عاسىردىڭ 60-جىلدارىندا قابىلداعان  قۇقىقتىق رەفورماسىنىڭ نەگىزىندە جاسالعان قاعيدا  بولىپ تابىلادى.    سول كەزدە قوعامدىق قۇرىلىسى وزگەشە ەلدە قولدانىلعان اتالعان زاڭ نورماسى،  بۇگىندە تاۋەلسىز ەل قازاقستان زاڭىندا ورىن الىپ «سۋديا ىستە بار دالەلدەمەلەردى ولاردىڭ جيىنتىعىمەن ءادىل، جان-جاقتى جانە  تولىق قاراۋعا نەگىزدەلگەن ءوزىنىڭ ىشكى سەنىمى بويىنشا باعالايدى,  بۇل ورايدا ول زاڭ مەن ار-ۇياتتى باسشىلىققا الادى»-دەگەن باپتاعى «سۋديا ىشكى سەنىمى بويىنشا باعالايدى» دەپ قايتا كورىنىس تاۋىپ،   نەگىزىنەن سول كۇيىندە قالتىرىلعان. ال كەڭەس داۋىرىندە ول باپ سول كۇيىندە وزگەرىسسىز قولدانىلعان. تەك وعان سول كەزدە سوتسياليستىك مازمۇن بەرىلىپ،  سونىمەن تولىقتىرىلىپ   سول تالاپ بويىنشا جاڭا زاڭسىزدىقتارعا جول اشقان. مۇنداي نانىم–سەنىمگە سۇيەنۋ دەگەن XXI عاسىرداعى دامۋدىڭ وركەنيەت ساتىسىنان الىپ قاراعاندا، ول حالىقتى كەزەكتى  الداۋ ولاردىڭ مۇددەلەرىمەن ساناسپاي  اقماق ەتۋ بولىپ تابىلادى.

اتالعان باپتاردا «سۋديا  ءىستى قاراعان كەزدە وندا  بار دالەلدەمەلەردى ولاردىڭ جيىنتىعىمەن  ءادىل، جان-جاقتى جانە  تولىق  قاراۋعا نەگىزدەلگەن ءوزىنىڭ ىشكى سەنىمى بويىنشا باعالايدى، بۇل ورايدا ول زاڭ مەن ار-ۇياتتى باسشىلىققا الادى»- دەلىنىپ  زاڭداستىرىلىپ نورمالانعان. 

بىرىنشىدەن، قولدانىستاعى قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىگىنە  جۇگىنەتىن بولساق، نانىم-سەنىم (قوس ءسوز) – ءبىر نارسەگە  يلانۋ، سەنۋ، كۇماندانباۋ،  ءشۇبا  كەلتىرمەۋ; ار-ۇيات (قوس ءسوز) – ار، نامىس، ادەپ;  ىشكى تۇيسىك (ىشكى نانىم-سەنىم) – اقىل-وي، سەزىم، زەيىن، تانىم.

ار-ۇياتتىڭ كورسەتكىشى بولاتىن ار-نامىس كەز-كەلگەن ادامنىڭ ادامي بولمىسىن انىقتايتىن پسيحولوگيالىق قاسيەت.  ار-نامىس ول جەكە ادامنىڭ بويىنداعى ادالدىق، ادىلەتتىلىك، اقيقاتتان اتتاماۋشىلىق، ار، ابىروي، تەكتىلىك، تاربيە كورگەندىلىك سەكىلدى  قاسيەتتەردىڭ جيىنتىعىنىڭ كورسەتكىشى تۋرالى تۇسىنىك. نامىس ول ادامعا تۋا بىتكەن  قاسيەت،   ادامگەرشىلىككە جات-ارەكەتتەردەن ساقتاندىرۋشى، ارامدىق، پاسىقتىققا، ساتقىندىققا قارسى تۇراتىن رۋحتى كۇش.

سۋديالاردىڭ اتالعان نانىم-سەنىمى قالاي قالىپتاسادى, ول بار ما، جوق پا، بار بولسا ول قانداي دارەجەدە  سوت شەشىمىن  شىعارادا ول نانىم-سەنىم  اقيقاتتىڭ  قاي جاعىندا بولادى، ادىلەتتىلىك جاعىندا ما، الدە ادىلەتسىزدىك جاعىندا ما، ونى تاپ باسىپ ايتۋ مۇمكىن ەمەس. جانە  سۋديالاردىڭ  جان-دۇنيەسىندەگى  نانىم-سەنىمىنە اسەر ەتەتىن سەزىم كۇشى وسى اتالعان  ەكى جاقتىڭ قايسىسىن تاڭدايدى، ونى دا رەتتەيتىن كورسەتكىش بار ما، جوق؟   ايتەۋىر سۋديا دەگەن اتاۋى-مارتەبەسى  بولعان سوڭ  ونىڭ  نانىم-سەنىمى ەرەكشە،  ادال بولۋعا ءتيىستى دەگەن جالپى  گۋمانيستىك ۇعىمعا باعىنىپ جۇرت ونى ەرىكسىز ادىلەتتىلىكتىڭ  نىشانى رەتىندە قابىلداۋعا، وعان سەنۋگە  ءتيىس بولادى.

بۇگىندە سۋديالاردىڭ نانىم-سەنىمى قانداي دارەجەدە ەكەندىگىن انىقتايتىن  ەشقانداي   قۇرال، تەتىك  جوق،   ونىڭ دارەجەسىن  ەمتيحان  ارقىلى  انىقتاۋدا   مۇمكىن ەمەس. ار-ۇياتى بار، جوقتىعىنىڭ كەپىلى بولاتىن   ارنايى  قۇجات  تا بەرىلمەيدى.  «دەتەكتور لجي»   قوندىرعىسىنان  دا  وتكىزىلمەيدى. سونىمەن،   سۋديالاردىڭ ىشكى جان-دۇنيەسىنىڭ ءبىر سالاسى بولىپ تابىلاتىن نانىم-سەنىمىنىڭ بار جوعىن، سۋدياعا لايىقتى ما جوق پا، ونى انىقتايتىن بۇگىندە  بىردە- ءبىر كورسەتكىش جوق.  سوت شەشىمىن ءادىل شىعارۋ ءۇشىن نانىم-سەنىم  قانداي بولۋى كەرەك، ونىڭ ءتۇرىن، دارەجەسىن ەشكىم انىقتاي العان جوق جانە انىقتاي دا المايدى.

ءادىل شەشىم شىعارۋعا  ارقاۋ بولاتىن نانىم-سەنىمدى  سۋديا بويىنا قالاي قالىپتاستىرادى، الدە وندا ەرەكشە نانىم-سەنىمدى قالىپتاستىراتىن ارنايى وقۋ ورنى بار ما؟  ونداي  ءبىلىم بەرەتىن وقۋ ورنى دا جوق.

نانىم-سەنىم تەك سۋديالارعا عانا ءتان سەزىم بە, جوق،  نانىم-سەنىم كەز كەلگەن ادامنىڭ بويىندا ونىڭ ىشكى جان دۇنيەسىنىڭ قوعامداعى قۇبىلىستاردى تانىپ بىلەتىن  كورسەتكىشى بارومەترى ىسپەتتى جانە ول اينالاسىنداعى قۇبىلىستاردى بويىنداعى  ءبىلىم دارەجەسىنە،  ساناسىنا، ورەسىنە ساي  باعالاپ قابىلدايتىن   قاسيەت. 

بيلىكتىڭ كوزى بولىپ تابىلاتىن حالىق مۇددەسىنە قارسى جازىلعان وسىناۋ  باپتارداعى   سۋديالاردىڭ سوت  شەشىمىن شىعارعاندا ىشكى نانىم-سەنىمىنە (پو ۆنۋترەننەمۋ ۋبەجدەنيۋ) سۇيەنەدى دەگەن نورما،  زاڭدى قۇرمەتتەيتىن  سوتتان  ادىلەتتىلىك ىزدەگەن ادال ادامداردىڭ، ياعني حالىقتىڭ نانىم-سەنىمىنە مۇلدەم قايشى, ادىلەتسىز، جات  وزگەشە بولىپ تۇر ياعني قوعام قاجەتىنە ساي جەتىلمەگەن. سوندا قالاي،  سوت شەشىمىن بۇرمالاعان، ياعني ادام تاعدىرىن ويىنشىق  ەتكەن سۋديالاردىڭ نانىم-سەنىمى ەرەكشە زاڭدى (لەگيتيمدى) بولادى دا، ادىلەتتىلىكتى تالاپ ەتكەن بۇقارا حالىقتىڭ نانىم-سەنىمى  تۇككە تۇرعىسىز زاڭسىز بولا ما؟  ولاردىڭ شەشىمدەرىن ەرەكشە ەتىپ تۇرعان جاعداي، ول زاڭعا قايشى شەشىم شىعارعان سۋديالاردىڭ جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلماۋى. بۇگىندە سۋديالاردىڭ سوت شەشىمىن شىعاراردا جۇگىنەتىن ىشكى نانىم-سەنىمى باستاپقى كوزدەلگەن ادىلەتتىلىك مازمۇنىنان  الشاق،  تەك تاپسىرىس بەرگەن ىقپالدى لاۋازىم يەلەرىنىڭ نەمەسە بيلىگى، اقشاسى بارلارعا قىزمەت ەتۋمەن شەكتەلىپ، نەگىزگى  زاڭنىڭ ءمانىن  تارىك ەتۋدە.  

ال ەندى وسى ءار ادام باسىندا ءار دارەجەدە بولۋى  دا، بولماۋى دا مۇمكىن  وسى قاسيەتتەر ءار سۋديانىڭ  بويىندا  بولادى دەگەن تۇجىرىم اقيقاتتان  اتتاعاندىق،  شىندىقتان الىس ۇعىم.

الايدا نانىم-سەنىم، ار-ۇيات  ادامداردا بىردەي بولمايتىنىنا ەشكىم تالاسا الماس. بۇل قاسيەتتەر ادامعا  العان ءبىلىمىنىڭ، جانۇيا مەن وسكەن ورتادان العان تاربيەنىڭ  بارىسىندا بەرىلەتىن ادامگەرشىلىك  قۇندىلىقتار. ال قازىرگى سۋديالاردىڭ بارلىعى ءوز ومىرلەرىندە تەك نانىم-سەنىمى ادال بولاتىن تاربيە، ءبىلىم الدى دەپ ايتا المايمىز. ال قازىرگى قىزمەتتەگى سۋديالاردىڭ بارلىعى تەگىس  ادىلەتتى,  سوت پروتسەستەرىندە داۋ تۋدىرعان ماسەلەگە قاتىستى دالەلدەمەلەردى جان-جاقتى  مۇقيات زەرتتەپ زەردەلەيدى، سونىڭ نەگىزىنە سۇيەنىپ، زاڭدى عانا باسشىلىققا الىپ شەشىم شىعارادى،  ار-وجدانى، ۇياتى بار دەپ ايتۋ دا  قيىن.  وكىنىشكە وراي  بۇل پىكىرىمىزدى ولاردىڭ شىعارعان كۇندەلىكتى شەشىمدەرى دالەلدەپ وتىر. مىسالى، جوعارعى سوتتىڭ سۋديالارى ە.ن.ابدىقادىروۆ پەن گ.اك-كۋوۆا، ب.جۇماعۇلوۆتار  وزدەرى شىعارعان 17  شىلدە 2013 جىلعى № 3گپ-474-13 ءنومىرلى قاداعالاۋ ساتىسى سوتىنىڭ شەشىمىنە، بيلىكتەرىن اسىرا پايدالانىپ ەشبىر سوت ساتىسىنا كۋا بولىپ كەلمەگەن ادامداردى  (ستۋدەنتتەر-گ.تەكەشوۆانى، ج.ماليكوۆانى، ج.سەريكوۆنى ت.ب.) «كەلدى دەپ» ولاردىڭ ايتپاعان سوزدەرىن «ايتتى دەپ» شەشىمىنە جازىپ قىزمەتتىك جالعاندىق  جاساپ «تاپسىرىسپەن» قارسى تاراپ لاۋازىم يەسى رەكتور ءادىلوۆتىڭ مۇددەسىنە ساي   ادىلەتسىز شەشىم شىعاردى. الايدا وسى  زاڭعا قايشى سىبايلاستىق ارەكەتتەردىڭ بەتىن اشۋعا  تالپىنعان 6 جىل بويعى زاڭدى ارەكەتىمە ە.ابدىقادىروۆ پەن گ.اك-كۋوۆالار، قولدارىنداعى بيلىك لاۋازىمدارىن اسىرا پايدالانىپ قر كونستيتۋتسياسىمەن بەكىتىلگەن زاڭدى قۇقىعىمدى شەكتەپ، كۇنى-بۇگىنگە دەيىن كەدەرگى جاساۋدا.

قر جوعارعى سوتتىڭ جالعىز سۋديادان تۇراتىن  ەرەكشە تاپسىرما العان قۇرامى،  ازاماتتاردىڭ  وتىنىشتەرىن  قاداعالاۋ تارتىبىمەن قاراۋ ءۇشىن، الدىن الا  كاسساتسيالىق-قاداعالاۋ  وندىرىسىنە قابىلداۋ كەزىندە نەگىزسىز ءىس قوزعاۋدان باس تارتۋى،  ازاماتتاردىڭ جوعارعى سوتتىڭ  كاسساتسيالىق-قاداعالاۋ  القاسى ارقىلى ءىستى تالاپقا ساي شەشۋ مۇكىندىگىنەن  ايىرىپ،  كونستيتۋتسيالىق قۇقىعىن شەكتەۋ بولىپ تابىلادى

اتالعان سۋديالار  لاۋازىمدى بيلىكتەرىن تەرىس پايدالانۋ ارقىلى  كونستيتۋتسيامەن بەكىتىلگەن ازاماتتاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋىنا  كەدەرگى جاساپ،  ولاردى ماجبۇرلەپ باس تارتقىزۋ ارقىلى-ادام قۇقىعىن  شەكتەيتىن، ناقتى قىلمىستىق جازاعا الىپ كەلەتىن اۋىر قىلمىسپەن بىردەي ارەكەتكە بارۋدا. وعان مىسال، الماتى قالالىق سوتىنىڭ اپەللياتسيالىق القاسىنىڭ سۋدياسى احمەديەۆ بەكەنءنىڭ  بوستاندىق اۋداندىق سوتىنىڭ  مەنى قىزمەتتەن زاڭسىز شىعارعان دەگەن  شەشىمىن 10 شىلدە  2012  جىلى № 2ا-4120/12 ءنومىرلى قاۋلىسىمەن  بۇزىپ، ءتۇپ نۇسقاسى جوق سىرتتاي جالعان قولدارى قويىلعان ستۋدەنتتەردىڭ  ارىزدارىنىڭ جالا ەكەندىگىن بىلە تۇرا، وعان قاساقانا ساراپتاما جاساۋدان باس تارتا وتىرىپ،    قارسى تاراپتىڭ ياعني لاۋازىم يەسى رەكتوردىڭ مۇددەسىن جاقتاپ، سىبايلاستىق ارەكەتكە بارىپ زاڭعا قايشى ادىلەتسىز شەشىم شىعارۋى دالەل.

سۋديالار تاۋەلسىز تەك ءوزىنىڭ نانىم-سەنىمىنە عانا جۇگىنەدى دەگەن شىلعي وتىرىك كوزبوياۋشىلىق، كوررۋپتسيالىق ارەكەتتەردى جاسىرىپ اقتاۋ ءۇشىن،  حالىقتى  «سەندىرۋ» ءۇشىن ايتىلاتىن سىلتاۋ عانا ەكەندىگىن وسى مىسال دالەل بولا الادى. وسىنداي تارتىپپەن شىعارىلعان سۋديا شەشىمى كەز-كەلگەن زاڭنان دا جوعارى  تۇرادى. ونداي  ادىلەتسىز شەشىم شىعارعان سۋديا ەشكىمنىڭ الدىندا جاۋاپ بەرمەيدى. ال وركەنيەتتى ەلدەردە   سوت شەشىمدەرى تەك زاڭ نورمالارىنا نەگىزدەلىپ، ايعاقتاردى سارالاۋ  بارىسىندا  عانا  شىعارىلادى. بىزدەگىدەي  نانىم–سەنىمگە سۇيەنۋ دەگەن ولاردىڭ تۇسىنىگىندە  حالىقتى الداۋ، قورلاۋ بولىپ سانالادى.

ويتكەنى   بيلىككە تاۋەلدى، سوتتىڭ توراعالارىنا تاۋەلدى،   سۋديالاردىڭ   نانىم–سەنىمگە سۇيەنىپ شىعارعان شەشىمدەرى ەشۋاقىتتا ءادىل بولمايدى.

سونىمەن بىرگە قازىرگى سۋديالاردىڭ توراعالارىنىڭ  كوبى   ءبىر عانا ءجۇزدىڭ وكىلدەرى،  ونىڭ ىشىندە  نانىم-سەنىمى وزگە ادامداردان «ەرەكشە» رۋ وكىلدەرى  بار. ال قالعاندارى ءوزىنىڭ ەمەس، وزدەرى تاۋەلدى باسشىلارىنىڭ  نانىم-سەنىمىنىڭ ايتقانىمەن جۇرەتىندەر. ال پرەزيدەنتتىڭ بۇيرىعىمەن تاعايىندالاتىن سۋديالاردى  جاساقتايتىن بيلىك، ءار ادامنىڭ جاراتىلىسىنان ءبولىپ الۋعا بولمايتىن قاسيەتتەرى نانىم-سەنىمدەرىنىڭ سۋديا بولۋعا جارايتىنىن جارامايتىنىن قالاي بىلەدى. تاڭداۋ قالاي جۇرگىزىلەدى. ءتىپتى بىلىكتىلىك ەمتيحان تاپسىرعاندا دا بۇل نانىم-سەنىمنىڭ قانداي ەكەنىن تەكسەرىپ  ونىڭ قانداي دارەجەدە بولاتىنى جانە  بار جوعىن سۋديا بولۋعا جاراي ما، جوق پا   انىقتاۋ ءتىپتى دە مۇمكىن ەمەس.

بۇگىنگى كۇنى نانىم-سەنىمىنە سۇيەنگەن  سۋديالاردىڭ  ادىلدىگىنەن گورى  ادىلەتسىزدىگى   كوپ جاعدايدا  باسىم بولىپ جاتىر.  سوت شەشىمىن شىعاراردا زاڭعا جيناقتالعان دالەلدەمەلەرگە سۇيەنىپ،  ولاردى باسشىلىققا الاتىن نانىم-سەنىمى ادىلەتتىلىك شەشىممەن ۇشتاساتىن   سۋديالار بۇگىندە ساۋساقپەن سانارلىقتاي. ويتكەنى تانىم بولماي ونىڭ نانىمى بولمايتىنى اقيقات.

بۇگىنگى كۇندەگى سۋديالاردىڭ «نانىم-سەنىمىنە سۇيەنىپ» شىعاراتىن سوت شەشىمدەرى  ولارعا بەرىلگەن «تاپسىرىس» پەن «پارانىڭ» مولشەرىنە بايلانىستى دەيدى حالىق .

وزگە ەلدەردىڭ سۋديالارىنا ەلىكتەپ، ەگەر   «مانتيا» كيسە سۋديانىڭ نانىم-سەنىمى ادىلەتتىلىكتى قورعايتىنداي دارەجەدە بولا قالادى  ەكەن  دەگەن وي- اداسۋشىلىق بولىپ تابىلادى.  بۇل پىكىردىڭ اداسۋشىلىق ەكەندىگىنە  بۇگىنگى  سۋديالاردىڭ مەملەكەتتىڭ اتىنان سىبايلاستىقپەن    شىعارىپ، كەيىن ىلە-شالا قاۋلىلارى جاتقان قاۋلىلارى  دالەل.

ال  بۇگىنە وسىلاي نانىم-سەنىمگە سۇيەنۋ  دەگەن كوزبوياۋشىلىق، «زياندى ۆيرۋس» بولىپ تارالعان، سۋديالاردىڭ كوررۋپتسيالىق ارەكەتتەرگە،  ەشتەڭەدەن  قاۋىپتەنبەي-اق،  باراتىن توتە - تۋرا جولى بولعاندىعى  جۇرتتى  الاڭداتىپ وتىر.  قولدانىستاعى زاڭداردى باسشىلىققا الماي-اق، ولاردىڭ باپتارىنا سۇيەنبەي-اق،   باپتارداعى كورسەتىلگەن  تالاپتاردى، نورمالاردى ورىنداماي- اق، ونى بۇرمالاپ   تەك قانا وزدەرىنىڭ «ىشكى نانىم-سەنىمدەرىنە عانا  سۇيەنۋشىلىك» ول سۋديالاردىڭ وزدەرىنىڭ جەكە  باس مۇددەسىن جۇزەگە اسىرۋ بولىپ تابىلادى.

وسىنداي قاعيدا-رەتسەپتپەن شىعارىلعان سۋديا شەشىمى زاڭعا قايشى سىبايلاستىققا نەگىزدەلگەن  بولىپ شىعادى.  مۇنداي  ادىلەتسىز شەشىم شىعارعان سۋديا، اتالعان باپتاعى قاعيدانى «باسشىلىققا الدىم» دەپ  سىبايلاستىعىن سول باپپەن بۇركەمەلەپ  زاڭ  الدىندا جاۋاپ بەرمەيدى.

  بىزدە قر  قولدانىستاعى قىلمىستىق  كودەكستە 418 - باپ  «كورiنەۋ ادiلەتسiز سوت ۇكiمiن، شەشiمiن نەمەسە وزگە دە سوت اكتiسiن شىعارۋ» دەپ اتالاتىن ارنايى باپ بار. الايدا ول باپ تەك دەكاراتسيا ونى قولدانۋ مۇمكىن ەمەس، سۋديالار  زاڭسىز شەشىم شىعارعاندا اتالعان باپ بويىنشا تەك باس پروكۋراتۋرا عانا  ءىس قوزعاي الادى الادى. ال قاراپايىم ازاماتتاردى بۇل  باپ بويىنشا شاعىم جازۋ قۇقىعىنان قۇيتىرقى تاسىلمەن  ايىرعان. ال تاجىريبە كورسەتىپ ووتىرعانداي  باس پروكۋاتۋرا سۋديالارعا قىلمىسى ءۇشىن ەشۋاقىتتا قىلمىستىق ءىس قوزعاپ كورگەن ەمەس.  تەك  بيلىكتەن ارنايى تاپسىرىس بولعان جاعدايدا عانا قىلمىستىق ءىس قوزعايدى. سوندا اتالعان كودەكستەگى وسى  باپ جۇمىس ىستەمەسە ونى كودەكسكە جازىپ قاجەتى قانشا؟ جانە مۇنداي سىبايلاستىق ماقساتتاعى الالاۋ سۋديالاردىڭ قانداي شەشىم شىعارام دەسە وزدەرى شەشەتىن ايرىقشا دەربەستىك بەرىپ قويعان. ال سۋديالار  وزدەرى ادىلەتتى دەپ مەملەكەت اتىنان شىعاراتىن  شەشىمدەرىن، ۇكىمدەرىن بەلگىلى ءبىر «تاكسا» بويىنشا باعالاپ توۆارعا اينالدىرعان.

وسىلاي سۋديالاردىڭ جالعان ادىلەتىز شەشىم شىعارعانى ءۇشىن جازاعا تارتىلمايتىن ەتىپ بيلىك باسىنداعىلار قىزمەتتىك لاۋازىمدارىن  تەرىس پايدالانىپ حالىقتىڭ ەركىندىگىن بوستاندىعىنا شەكتەۋ قويىپ كەلدى.

418-باپ. كورiنەۋ ادiلەتسiز سوت ۇكiمiن، شەشiمiن نەمەسە وزگە دە سوت اكتiسiن شىعارۋ

1. سۋديانىڭ (سۋديالاردىڭ) كورiنەۋ ادiلەتسiز سوت ۇكiمiن، شەشiمiن نەمەسە وزگە دە سوت اكتiسiن شىعارۋى - بەلگiلi بiر لاۋازىمداردى اتقارۋ نەمەسە بەلگiلi بiر قىزمەتپەن اينالىسۋ قۇقىعىنان بەس جىلعا دەيىنگى مەرزىمگە ايىرا وتىرىپ، ەكى جىلدان التى جىلعا دەيىنگى مەرزىمگە باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا جازالانادى.

2. باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا سوتتىڭ زاڭسىز ۇكiمىنىڭ شىعارىلۋىنا بايلانىستى نەمەسە وزگە دە اۋىر زارداپتارعا اكەپ سوققان ءدال سول ءىس-ارەكەت - بەلگiلi بiر لاۋازىمداردى اتقارۋ نەمەسە بەلگiلi بiر قىزمەتپەن اينالىسۋ قۇقىعىنان ون جىلعا دەيىنگى مەرزىمگە ايىرا وتىرىپ، التى جىلدان ون جىلعا دەيىنگى مەرزىمگە باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا جازالانادى

ال وركەنيەتتى ەلدەردەگى سۋديالاردىڭ  سوت بارىسىندا شىعارعان شەشىمدەرى سول ەلدىڭ حالقىنىڭ مۇددەسىنە ساي، ولاردىڭ ءوز ەرىكتەرىمەن  قابىلدانعان  دەموكراتيالىق ءمانى بار زاڭدارعا عانا  نەگىزدەلىپ شىعارىلادى.

قۇقىقتىق مەملەكەت اتانعان ەلدەردەگى سۋديالارعا قويىلاتىن تالاپ، كوكىرەك كوزى قيالداعىنى شالاتىن، ويى ورامدى،  زاڭدى عانا ءبىلىپ  قويماي، ونى  تاپ باسىپ، ادىلەتتى بايلام  جاساي الاتىن، اقيقاتتان اتتامايتىن  ءاردايىم  حالىق كوڭىلىنەن شىعاتىن زاڭدى عانا باسشىلىققا الاتىن  تۇلعا  بولۋى شارت. ەگەر زاڭدى باسشىلىققا الماعان  جاعدايدا سۋديا  ءوزىنىڭ سۋديا دەگەن مارتەبەسىنە نۇقسان كەلتىرىپ، جوعالتادى. سوندىقتان، ولار  الدىدەن ءزابىر كورگەن ءالسىزدىڭ جوعىن جوقتاپ، ادىلەتتەن اتتاماۋعا تىرىسادى.

وتكەن تاريحتان بەلگىلى قازاق بيلەرىنەن قالعان قاستەرلى مۇرا، دانالىق، قارا قىلدى قاق جارار ادىلدىكتىڭ ادال وعى، ساتىلماعان قازاقتىڭ كيەلى اۋىزدى بيلەرىنەن شىققان ادىلەتتى شەشىم بولىپ شىققان-سوزدەر بۇگىنگى تاڭدا دا قازاق قوعامىنا  اۋاداي  قاجەت  بولىپ تۇر.

ويتكەنى، زاڭ ۇستەمدىگى بولماعان جەردە قۇقىقتى مەملەكەتتە بولمايدى. ءتىپتى ەجەلگى دۇنيە ادامدارى دا ەركىندىكتى اڭساعاندا زاڭنىڭ ۇستەمدىگى ارقىلى عانا بوستاندىققا جەتۋگە بولادى دەپ توپشىلاعان ەكەن. سول زاماننىڭ اتاقتى فيلوسوفى تسيتسەرون: "بۇل زاڭنىڭ قۇلى بولعاندا عانا ەركىن بولا الامىز"-دەپ ءدال ايتقان كورىنەدى. قۇقىقتىق-مەملەكەتتىڭ ادامعا بەرگەن سىيلىعى ەمەس، ولاي دەپ ءتۇسىنۋ مۇلدە قاتە. قۇقىق ادامنىڭ تابيعاتىمەن بىرگە تۋعان. بۇل تۋرالى امەريكانىڭ تاۋەل¬سىزدىگى دەكلاراتسياسىنا ەنگەن ءوزىنىڭ تاماشا سوزىندە توماس دجەففەرسون قۇقىقتىق مەملەكەتتەگى دەموكراتيالىق ۇكىمەتتىڭ ىرگەتاسىن قالايتىن نەگىزگى قاعيدانى اتاپ كورسەتكەن. وندا دەموكراتيالىق ۇكىمەت دجەففەرسون ايتقانداي بوستاندىقتىڭ باستى تۇرلەرىن حالىققا سىيلاي سالمايدى، ۇكىمەت ءار ادام تۋعاننان باستاپ يە بولۋعا ءتيىستى بوستاندىقتى قورعاۋ ءۇشىن عانا قۇرىلادى - دەگەن. ال بىزدە قالاي ەڭ سوڭعى فاكتىلار ج.مامايعا شىعارىلعان سوت شەشىمى، ميلليون دوللار پارا العان ۆاسيلي  ني –گە شىعارىلعان سوت شەشىمى ت س.س. زاڭ ۇستەمدىگى مە، جوق تاپسىرىسپەن شىعارىلعان شەشىم بە؟ ونى جۇرت جاقسى بىلەدى.

ەسەنعازى قۋاندىق،  تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

Abai.kz