Aybek Qaliyevti kópshilikke tanystyryp jatudyng ózi artyq.  Kiyeli Torghay ónirinde dýniyege kelgen ol bala tay kezinde top jarsa, eseye kele alamanda at ozdyrdy. Halyqaralyq jәne Respublikalyq aitystargha qatysyp birneshe dýrkin jenimpaz atandy. Elding qúrmetine bólengen tandauly aitysker aqyndardyng biri. Euraziya uniyversiytetinde qyzmet jasaghan jyldary qazaqtyng jaqsy-jaysandarynyng aldyn kórip, tәlim-tәrbie alghanyn maqtanyshpen aitady aqyn. Qara qyldy qaq jaratyn turashyldyghymen alqaly topta tanylghan Aybek Qaliyev Astanadan Arqalyqqa qonys audarghaly da biraz boldy. Býginderi Arqalyq memlekettik pedogogikalyq institutynda pedagogika jәne filologiya fakulitetining dekany.  Juyrda arqaly aqynnan súhbat aludyng sәti týsti.

- Ayeke, kópshilik sizdi sertke ústaghan almas qylyshtay kóredi. Qay aitysta bolmasyn kesip aitasyz. Shyndyqty almas qylyshtay jarqyldatyp alyp jýru bir óner. Degenmen, qapy ketip óz denemdi jaraqattap alamyn-au dep qoryqpaysyz ba?

Aybek Qaliyevti kópshilikke tanystyryp jatudyng ózi artyq.  Kiyeli Torghay ónirinde dýniyege kelgen ol bala tay kezinde top jarsa, eseye kele alamanda at ozdyrdy. Halyqaralyq jәne Respublikalyq aitystargha qatysyp birneshe dýrkin jenimpaz atandy. Elding qúrmetine bólengen tandauly aitysker aqyndardyng biri. Euraziya uniyversiytetinde qyzmet jasaghan jyldary qazaqtyng jaqsy-jaysandarynyng aldyn kórip, tәlim-tәrbie alghanyn maqtanyshpen aitady aqyn. Qara qyldy qaq jaratyn turashyldyghymen alqaly topta tanylghan Aybek Qaliyev Astanadan Arqalyqqa qonys audarghaly da biraz boldy. Býginderi Arqalyq memlekettik pedogogikalyq institutynda pedagogika jәne filologiya fakulitetining dekany.  Juyrda arqaly aqynnan súhbat aludyng sәti týsti.

- Ayeke, kópshilik sizdi sertke ústaghan almas qylyshtay kóredi. Qay aitysta bolmasyn kesip aitasyz. Shyndyqty almas qylyshtay jarqyldatyp alyp jýru bir óner. Degenmen, qapy ketip óz denemdi jaraqattap alamyn-au dep qoryqpaysyz ba?

- Sózinizding astaryn týsinip otyrmyn. Sondyqtan keng auqymda jauap berip kóreyin. Halyqtyng aldyna aitysugha shyqqan son, qaljyngha sýienip, qarsylasymdy qaghyta bergenshe, kókeyimde jýrgen oilardy býkpey ashyq aitqym keledi. Búl cózim aitysta әzil kerek emes degendi bildirmeydi. Ornymen aitylghan shymshyma әzil aitystyng sәni ghoy. Astarly әzilimen-aq qoghamnyng jandy jerinen «qyrshyp alatyn» aqyndar kóp aramyzda. Aqiqatqa shólirkegen halyq óziniz aitqan almas qylysh - shyndyqty janyp alatyn tas qayraq. Arzan әzil men kesek sózding dәmin aiyra biletin solar. Halyqqa jaghamyn dep qúr bosqa tópeley beru aqyngha abyroy әpermeydi.  Ras, keyde jan sarayymnyng zyndanynda jatqan ashy mysqyldar bostandyqqa shyghyp, erkime baghynbay ketetin kezder jii kezdesedi. Sonday sәtterde biylik basynda otyrghandar meni oppozisionerlerding qataryna qosyp jiberedi. Ol az deseng jetken jetistikterdi kórmeytin kórsoqyr, jasalyp jatqan jaqsy isterdi baghalamaytyn qiyali, «Asan qayghy», «Jylauyq» dep ataghandar da bolghan. Olargha ne aitarsyn? Aqtalyp aghymnyn jarylghym kelmeydi. Biylikti maqtap, qol jetkizgen tolaghay tabystardy mensiz de jyrgha qosatyndar jetkilikti. Mandayaldy «Egemen Qazaqstan» gazeti, kóshbasshy «Habar» men «Qazaqstan» arnalary «maqtaudan» jarysqa týsip jatyr emes pe? Mening olqy jerimdi toltyryp jatqany ýshin olargha «rahmet» aitamyn. Biraq qúr maqtaudan halyqtyng qúlaghy sarsyp bitkenin  eskermeytini janyma batady. Sondyqtan almas qylyshtay jarqyldaghan shyndyqtyng bir siltenui kerek toghysharlargha. Kimning qolymen bolsa da.

Biylikti múqatyp úpay jinau maqsatym emes. Biraq kózge shyqqan sýieldey kórinip túrghan mindi ainalyp óte almaytynym ras. Ádiletsiz aitylghan synnyng ózi janyndy jaralap ketip jatady. Oghan qaraghanda biylik maghan «on» qabaq tanytyp jýr. Qatty aittyng dep abaqtygha qamap, sózime shekteu qoyyp kórgen emes. Ár nәrse óz uaqytynda aityluy kerek. Mysaly, bizding preziydent ornynan ketse, býgingi kópirte maqtap jýrgender birinshi bolyp dattaudy bastaydy. Al, sol kýni Elbasymyzdyng jasaghan jaqsy isterin aitudy men de qolgha alamyn.

- Lapyldaghan aitystyng jalyny biylikting «mayasyna» shapshyp ketkesin sóndirildi. Árkim әr saqqa jýgirtti. Aytystyng «obalyna» Aybek qaldy, Elbasygha dat aityp nesi bar edi degenderge ne aitar ediniz?

- Aytys halyqtyq óner. Kiyeli ónerdi eshkimning de menshikteuge haqysy joq. Bizge deyin de aitys arqyly qoghamnyng tynys-tirshiligi halyqtyng qúlaghyna aqyndardyng auzymen jetip otyrghan. Qiyadaghyny qiyp týsetin qyrghy aqyndardyng artyqshylyghy da osynda. Biraq, sol zamandarda «tóske órlep» ketting dep, aitystyng qol ayaghyn «kisendep» tastaghan kez bolmapty. Jaraydy, aitystyng toqtauyna  kinәli men bolsam, aitys nege «tayaq» jeui kerek. «Taz ashuyn tyrnap aladynyn» kebi emes pe búl. Meninshe  aitystyng toqtatyluyna myna jayttar sebep bolghan tәrizdi. Býgingi aitys aqyndarynyng kóbining oi-órisi óte joghary. Olar qoghamdyq sayasy ómirdegi kelensizdiktermen ýnemi betpe-bet kelip otyrady. Sondyqtan kýrdeli-kýrdeli qoghamdyq mәselelerdi aitys sahnasynda kóteru beleng ala bastady. Búl halyqqa únady. Biylik ishin tartyp qaldy. Shenberden shyghyp ketken aqyndar halyqtyng «kózin» ashyp, baghytynan taydyryp jiberetindey ýrey biyledi. Óitkeni, bizding biylik shyndyqtyng jýzine tura qaray almay keledi. Biylikting ber jaghynda jýrgen jylpos aghalarymyzdyng adresine aitylghan keybir syndar, jogharygha «saqal-múrty» ósip, adam «shoshyrlyq» keyipte anayylau jetip jatty. Búl mening jeke pikirim.

- Halyqtyng oiyndaghysyn aitamyn dep biylik tarapynan eskertu alghan keziniz boldy ma?

- Arnayy shaqyrtyp alyp tilindi tarta sóile dep qysym jasaghan, dóng aibat kórsetken kezderi bolghan emes. Al telefon arqyly «bala tilindi tarta sóileseng qalay bolady, әli de kórer qyzyghyng kóp, biylikting jaghasyna jarmasa berip qaytesin» degen saryndaghy eskertuler jii bolyp túratyn. Múnyng bәri jýikege әser etpey túrmaydy ghoy. Syn-qamshynyng úshy tiyip ketken jekelegen túlghalar da ókpe renishin aityp jatatyn.                 - - -- --- Jýrsin Erman bir súhbatynda «Aybek Almatyda ótken «Bas kespek bolsada til kespek joq» degen aitysta qatty ketti» degendi aitty. Ústazynyz shoshitynday ne býldirdiniz?

- Almatydaghy әlgi aitysta shekten shyghyp ketti degenge kelispeymin. Bireuding basyn jaryp, kózin shygharatynday sóz aitylmaghan siyaqty.Shyndyqtyng betine tiktep qaraugha ekining birining jýzi shydamaydy ghoy. Bәlkim jogharygha júmbaqtamay tura jasaghan soqqylarym  únamaghan shyghar. Biraq halyqtan eshkim әulie emes. Kim ne dese o desin, sol jolghy aitys halyqtyng kónilinen shyqqanyna senimdimin.

- Aybek Astananyng tórindegi jayly júmysynan Arqalyqqa nege «jer audaryldy?». «Arqada kýn jyly bolsa Arqar auyp nesi bar» degendey, el arasynda әrtýrli alypqashty әngime jeldey esip jýr. Osynyng naqty jauabyn óz auzynyzdan estisek?

- Mening Astanadan ketuimnen sayasat izdeuding qajeti joq. Eldegi azamattar birge qyzmet jasaugha shaqyrdy. Arqalyqtaghy Ybyray Altynsarin atyndaghy pedogogikalyq institut osy aimaqtaghy bilimning qara shanyraghy sanalady. Anabir jyldary osy bilim ordasynyng jaghdayy tómendep, bedelining týsinkirep ketkenin jasyrugha bolmas. Oqyrman jaghympazdyq dep týsinbesin, osy ordagha jana kelgen rektor Jasúlan Shaymardanov qyruar enbek sinirip eki-ýsh jyldyng ainalasynda institutty adam tanymastay etip ózgertti. Respublikadaghy alqaly jiyndarda instituttyng aty ýlgi retinde atala bastady. Qazir joghary oqu oryndarynda ghylymy dәrejesi bar mamandardyng sanyn arttyru jolgha qoyylyp keledi. Sol sebepti Jasúlan Qúdaybergenúly da ghylymy dәrejesi bar jastardy jinap, qyzmetke shaqyrdy. Óziniz bilesiz, oblys jabylghannan keyin Arqalyqtyng jaghdayy kýrt qiyndap ketkenin. Jartysynan juyghy qirap, soghystan keyingi Groznyy qalasyn eske týsiretin Arqalyqtan ghylym kandidattary týgil, ózge aimaqtardan kelgen studentter de shoshynyp qaytyp ketip jatyr. Arqalyqqa eshkimning kelgisi kelmeytini de ras. Rektorymyz eng әueli osy elden shyqqan azamattargha qolqa saldy. Sonday shaqyrtudyng biri maghan da týsti. Torghay óniri talanttylardan eshqashan kende bolmaghan. Daryndy jastar legi ósip keledi. Ózimning tughan jerimde qyzmet jasap, solargha baghyt-baghdar berip, ýzilip qala jazdaghan Torghay aqyndyq mektebining dәstýrin jalghastyrghym keldi. Kóp oilanbastan Arqalyqqa at basyn búrghanym sondyqtan. Biylik meni «jer audaryp» jiberdi degen ótirik.

- Elimizde sóz bostandyghy bar ma? Bolsa qanshalyqty dәrejede dep oilaysyz?

- Bizde sóz bostandyghy joq.

- Búlay kesip aituynyzgha ne sebep?

- Oghan sebepti alystan izdep әure boludyng qajeti shamaly. Keshegi tәuelsizdik kýnine arnalghan aitysta aqyndardyng auzyna qaqpaq qoyylyp, qyryn ketip bara jatqandargha eskertu aitylyp otyrghanyn estip jatyrmyz. Keybir aqyndar býite berse, múnday aitysqa qatyspaymyz dep jatyr. Shyn tәuelsizdikting shynayy salmaghyn maqtau arqyly jetkizu eshkimge opa bermeydi. Ayranday úiyghan respublikalardyng iruine jeltoqsan oqighasy sebepker boldy. Sóite túra, biz tәuelsizdigimizdi eng sonynda jariyaladyq. Arada 20 jyl ótse de til men dilding tәuelsizdik alghany kýmәndi. Áli kýnge qylqan japyraqtyng tasasynda tәuelsizdigimiz toylanyp keledi. Dәl osylay jýre bersek әli de toylana bermek. Jay ghana mysal. Tәuelsizdik elimizding basty meyramy - Úlyq mereke. Onyng aldyna qara salugha bolmaydy. Sóite túra 25-qarasha kýni jana jyldyng shyrsha ashyldy. Búl jana jyldy toylaudy bastay berinder degen ishara. Sol-aq eken Tәuelsizdik meyramyna bólingen jarnamalardy jana jyldyng úrandary basyp ketti. Úlyq mereke jayyna qaldy. Biz osy jaman әdetten aryluymyz kerek. Jana  jyldyng Tәuelsizdikke «miyghynan» kýlui óskeleng úrpaqqa qanday tәrbie bermek. Ol az deseng biyl úyaly baylanys toraptary tәuelsizdik qarsanynda qalta telefondaryna qúttyqtau jiberuge jaramady. Eger qúttyqtap jatsa elding mereyi emes pe? Qazaqtyng kenistiginen sorghalatyp payda tauyp otyrghandar jeme-jemge kelgende mysyq qúsap kózderin júma qaldy. Tәuelsizdik qatardaghy merekelerdey jay ghana atalyp ótti. Astananyng tórinde dýbirlep ótken aitysta osylardy kózge shúqyp aitugha bolmas pa edi? Óleng degen ósekshini dos etken  aqyndardy onashalap tezge salu kimge kerek boldy eken.  Bizde nauqanshyldyq әli qalmay keledi. Biyl da byltyrghy qoyylym qaytalandy. Basqa ssenariy boyynsha.

Aqyndardy auyzdyqtap alyp, «terennen» qoparyp sóileuge shekteu qoi, keybir aqyndardy  EQYÚ turaly aitugha iytermeleu, qorqytyp-ýrkitu tyndar qúlaqqa ersi. Aqyndardyng auzyna qaqpaq qoyghan jerde sóz bostandyghy jayly әngime qozghau úyat.

- Tәuelsizdikke arnalghan aitysqa syn aituynyzgha qaraghanda shaqyrtu almaghanynyzgha ókpeli siyaqtysyz?

- Jogha.  Jýrsin  Erman agham habarlasyp, aitys jayly qúlaghdar etken. Biraq keyin ministrliktegi saraptaudan ótpey qalghanymdy estidim. Bir jaghynan búl aitysty ýkimet ótkizse, auyzgha qaqpaq qoyylatynyn sezdim. Qatysugha da asa qúlyqty bola qoyghan joqpyn. Jýrsin aghama óz ornyma Toba Ótepbaev atty shәkirtimning qatystyru jayynda ótinish aittym.

- Aytysqa qatyspasang da kóp jayttardan habardar sekildisin?

- IYә, aqyn dostarym habarlasyp túrdy. Aytys barysynda  neni aitu, neni aitpau turasynda núsqau berilip otyrghan sekildi.  Olardyng sózderinen úqqanym eger kelesi aitys dәl osy sarynda ótetin bolsa aitysudan bas tartpaq niyetteri bar.

- Aytys biylikting qolyna kóshe bastaghanday. Búlbúldyng da jemsauy bar degendey aqyndardynda bala-shaghasy, asqazany bar. Keleshekte saray aqyndarynyng kóbengi mýmkin be?

- Aytysty biylik óz qolyna alghannan keyin qanshalyqty dәrejede ótkenine halyq synshy ghoy. Jaqynda «jaqsylyqtyng jarshysy» «Habar» arnasy azuly kórinisterding «tisin» qaghyp alyp, súlu sózderding bet auyzyn «opalap» kórsetti. Degenmen, biylik ózining qamshysymen jasqap mening sózimdi sóile dep kýshtep otyrsa, aitystyng toqyrau kezeni bastalady. Qúr qúlqyn ýshin aitystan halyq ta jalyghady. Aytystan sәn ketedi. Keng saraylargha halyqty jinaudyng bir әdisin biylik tabar, biraq olardyng jýregine jol tabu әi, qiyn bolar. Saray  aqyndary jayly sóz basqa. Olar qay zamanda da bolghan. Jәne bola beredi. Qoldan jem jegen qyrannyng baby ketip, baghy taysa tyshqan aulasa da kýnin kóredi. Al tektileri qorlyqqa shydamay ózderine adal ýkim shyghardy? Aqyndardyng da arlylary, tektileri bar. Oghan uaqyt tarazy.

- Biylik aitystan shettete berse «asau» Aybekting «juasyp» noqtagha basyn iii mýmkin be?

- Sahnada әr aqyn ózining shynayy bet beynesin kórsetedi. Biylikting bir jýldesi ýshin sózin sóilep ketsem halyqqa qaraytyn bet qalmaydy ghoy mende. Sondyqtan biylikting bir alghysyn alamyn dep halyqtyng qarghysyn arqalaghym kelmeydi.

- Ángimenizge rahmet!

www.masa.kz