Jana zaman kóptegen dýniyelerding damu shynyna jetken, jana lepting bastau alghan kezeni boldy. Ol tek tehnikalyq jetistikter, ghylymy ashylulargha ghana baylanysty emes. Sonymen qatar ruhani, mәdeny janashyldyqtyng da beleng alghan uaqyty. Sonday zaman nәtiyjelerining biri - fanatizmning (tabynushylyqtyn), psihologiyalyq talghamdaghy úqsastyqtyng belgili adamdardy últyna, jynysyna qaramay, bir iydeya tolqynyna biriktirui, yaghny «submәdeniyet» úghymynyng qalyptasuy. Búl ýrdis kóp keshikpey Qazaqstangha da keldi. Submәdeniyet ókilderin, qala kóshelerine shyqsanyz, mindetti týrde kóresiz jәne birden tanisyz. Óitkeni olardyng kiyim kiyisteri de, ózderin ústauy da, sóileuleri de ózgeshe. Jastar olardy kórgende «keremet» dep tamsanady, qyzyghyp, elikteydi, al ýlkender «jastar qayda barady» dep kýrsinedi, endi bireuler «bәri erekshelenu ýshin» dep jaqtyrmay da jatady. Osylaysha, san qyrly pikirler kete beredi. Eger siz, qadirli oqyrman, kósheden jýris-túrysy men kiyim kiyisi, jalpy mәdeniyeti basqalardan oghash kórinip túratyn ózgeshe jandardy bayqasanyz, qanday pikir ústanyp, nendey oy týier ediniz? Biz múny ghylymiy-psihologiyalyq, әleumettik túrghydan qarastyrudy úigharyp, әl-Faraby atyndaghy Qazaq últtyq uniyversiytetining әleumettanu jәne әleumettik ister jónindegi kafedra mengerushisi, әleumettanu ghylymynyng doktory, professor Ábdirayymova Gýlmira Serikqyzynyng keybir payymdaryn oqyrman talqysyna úsynudy jón kórdik.

Jana zaman kóptegen dýniyelerding damu shynyna jetken, jana lepting bastau alghan kezeni boldy. Ol tek tehnikalyq jetistikter, ghylymy ashylulargha ghana baylanysty emes. Sonymen qatar ruhani, mәdeny janashyldyqtyng da beleng alghan uaqyty. Sonday zaman nәtiyjelerining biri - fanatizmning (tabynushylyqtyn), psihologiyalyq talghamdaghy úqsastyqtyng belgili adamdardy últyna, jynysyna qaramay, bir iydeya tolqynyna biriktirui, yaghny «submәdeniyet» úghymynyng qalyptasuy. Búl ýrdis kóp keshikpey Qazaqstangha da keldi. Submәdeniyet ókilderin, qala kóshelerine shyqsanyz, mindetti týrde kóresiz jәne birden tanisyz. Óitkeni olardyng kiyim kiyisteri de, ózderin ústauy da, sóileuleri de ózgeshe. Jastar olardy kórgende «keremet» dep tamsanady, qyzyghyp, elikteydi, al ýlkender «jastar qayda barady» dep kýrsinedi, endi bireuler «bәri erekshelenu ýshin» dep jaqtyrmay da jatady. Osylaysha, san qyrly pikirler kete beredi. Eger siz, qadirli oqyrman, kósheden jýris-túrysy men kiyim kiyisi, jalpy mәdeniyeti basqalardan oghash kórinip túratyn ózgeshe jandardy bayqasanyz, qanday pikir ústanyp, nendey oy týier ediniz? Biz múny ghylymiy-psihologiyalyq, әleumettik túrghydan qarastyrudy úigharyp, әl-Faraby atyndaghy Qazaq últtyq uniyversiytetining әleumettanu jәne әleumettik ister jónindegi kafedra mengerushisi, әleumettanu ghylymynyng doktory, professor Ábdirayymova Gýlmira Serikqyzynyng keybir payymdaryn oqyrman talqysyna úsynudy jón kórdik.

• Jastardyng arasyndaghy submәdeniyet tu­raly sóz qozghamas búryn, aldymen búl týsinik astarynda ne jatqandyghyn anyqtap alu kerek. Ayqyndap alugha degen qajettilik qazirgi kýnde tek «jastar submәdeniyeti» úghy­myna ghana qatysty emes, sonymen qa­tar «jastar», «submәdeniyet» tý­sinikterine de ózindik taldau, týsindirulerding kóbeyip ket­kendiginen tuyp túr. Jalpy, submәde­niyet - jas adamdardyng resmy emes qaty­nas­tarynyn, olardyng erekshe ómir sýru stiyli men tәrtipterinin, belgili bir qaghiy­dalary men qúndylyqtarynyng nәtiyjesi jәne «MEN-­OLAR» jýiesindegi ózderin kór­­se­tu­din, damytudyng bir joly.

• Jastar submәdeniyetining ózindik qún­dy­lyqtary men tәrtip normalaryn kulit­qa ainaldyrugha uaqyty jetkilikti jas adam­­dar asa kóp shoghyrlanghan ýlken mega­po­listerge tәn fenomen ekendigin aita ket­ken jón. Múny «jastargha arnalghan mә­deniyet» (kino, әrtýrli jappay kónil kó­te­ru, biznes, sәn, telehikayattar t.b.) pen jas adamdardyng kontrmәdeniyetimen (dәs­týr­li normalargha qarsy túru sekildi) sha­tastyrmaghan jón.

Jalpy alghanda, Qazaqstandaghy resmy emes qozghalystargha belgili bir stilider men baghyttardyng aralasyp kelui tәn. Qoghamdaghy birkelkilikting qanshalyqty bol­maghandyghyna baylanysty mәdeny mú­ralar elementterining de sonshalyqty san­qyr­lylyghy bayqala týsedi.

Songhy jyldary muzykalyq sub­mә­deniyet (pop, rok, rep), gedonistik submә­de­niyet (baykerler, reyverler jәne t.b.), sport­tyq submәdeniyet (parkurshiler, snou­bordshylar, skeytbordshylar) ai­ryq­sha damu ýstinde. Gotika, emo, anime ta­­bynushylary sekildi spesifikalyq sub­­mәdeniyetting týrleri bizde bar bol­gha­nymen, Resey jәne basqa da sheteldermen sa­lystyrghanda óte siyrek kezdesedi. Songhy atalghan resmy emes birlestikter negizinen oqushylar, studentter arasynda psiy­ho­lo­giyalyq qalyptasu kezeni men ata-ana ta­ra­pynan bolatyn olqylyqtardyng qa­tar­lasuy saldarynan oryn alady.

• Jastar submәdeniyeti - jastardyng ýlkender әlemine tolyqtay beyimdelui jýr­gennen son, әri qaray óz mәnin joyatyn da­mudyng belgili bir kezeni, yaghny jeke adam damuynyng ótpeli satysy. Jastardyng res­my emes qatynastary jәne olardyng óz­derine ghana tәn maqsattaryn tabuy jeke sub­mәdeniyetting qalyptasuynyng sebebine ai­nalady.

Jastar submәdeniyeti - kiygen kiyimnen, sói­leu mәnerinen, jargondardan jәne ai­r­yqsha әuestenulerden kórinis tabatyn ýl­kender әlemine, qoghamnyng erejeleri men qúndylyqtaryna degen ózindik qar­sy­lyq.

Belgili bir submәdeniyetting ókili bolyp ta­­bylatyn jastardyng psihologiyalyq erek­­shelikterine keler bolsaq, ol myna bir jayttardan kórinis tabady: ata-ana­la­ry men mektep tarapynan bolatyn ba­qy­lau­lardan bosaugha degen úmtylystan, emo­­siyagha asa berilgishtikten, jasóspirimdik әsi­­releushilikten, ómirge qatysty oi­la­ry­nyng tym minsizdiginen, adamgershilik ús­ta­nym­­darynyng túraqsyzdyghynan, jeke ada­my qúndylyqtarynyng qalyptas­pa­uy­nan.

• Jastardyng ómir sýru qalpy jәne tir­shilik ústanymy kontrmәdeniyet shen­be­­rin­de boluy mýmkin emes siyaqty. Ay­talyq, hippy qúbylys retinde alghash AQSh-ta 60-jyldardyng basynda ózgerip ketken qajettilikter men ony qanaghattan­dyra al­mau­shylyq mәseleleri negizindegi kontr­mә­deniyetti kónil kýiding kórinisi retinde pay­da boldy. Al Batys jәne Shyghys Eu­ro­pa elderindegi «taqyr basty» jastar qoz­ghalysynyng payda boluy, onyng Re­sey­degi qatygezdenu jәne saya­sat­tanu tarihy - búl da jastar submәde­niye­tining emes, kon­tr­mәdeniyetining kórinisi. Qazaqstan - bel­gili dәstýrler men ja­na­shyl­dyqty ózi­ne jinaqtaghan erekshe mem­leket. Bizding jas­tar, bir jaghynan, qoghamnyng iyn­no­va­siyalyq potensialy bolyp tabylady jә­ne bilim aluda, janashyldyqty qa­byl­dau­da, mamandyghy boyynsha ósip-ór­ken­deu­de jәne ómirding basqa da salalarynda jetkilikti belsendi. Biraq sonymen qatar tәrbie men qúndy­lyqtardy múra retinde qabyldaudaghy dәstýrlerdi de úmytpaydy. Dәl osy sa­nadaghy dәstýrlilik pen dil erek­sheligi jas­tardyng erekshe sub­mә­de­niyetining qa­lyp­tasuyn tejep túr.

• Negizi, jas adamdardyng nanym-senim, ómir, baqyt, tuystaryna degen mahabbat, den­saulyq, otbasy sekildi qúndylyqtargha qa­rym-qatynastary onyng ruhani-adam­shylyq ishki kýizelisi men ómirlik maq­sat­ta­ryn asyra baghalauymen baylanysty.

Birinshiden, jastar submәdeniyeti jas adamdardyng óz qoldarymen jastar ýshin qúrylady. Odan barlyq adam birdey ót­peydi jәne submәdeniyet qazirgi әleu­mettik-mәdeny ústanymdardy joygha emes, kerisinshe, jastardy sol qoghamnyng ból­­shegi etuge negizdeledi.

Submәdeniyet - búl qoghamnyng jay kedergi jasamauyna bolatyn jastardyng әleumettik belsendiligining alany. Mening jogharyda aityp ketkenimdey, kontr­mә­de­niyet­ke qatysty әngime basqa. Mine, qo­ghamnyng mәdeny ayasyn, órisin jәne adam­nyng ózin de osy búzady (sóz әrtýrli diny aghymdar, jýiesiz toptar turaly). Qazirgi jastardyng jeke, ózindik ómir­ge býgingi asa qiyn jәne dinamikalyq (qozghalysty, kóp syrly) kezende ayaq basatyndyghyn úmytpauymyz kerek. Olar­gha naghyz ómir turaly naqty kenester be­rip, uaqytynda óz ómirlik tәjiriybemizben bó­lisip, olardyng bastan keshirgenderine syilastyqpen qarauymyz qajet. Buyndar arasyndaghy týsinispeushilik, negizinen, sol kezenning әleumettik qúrylymdaryn, ómir tarihtaryn bilmegendikten tuyndaydy. Tarihtyng belgili bir kezenine qazirgi ghy­lymy biyikten qarap, býgingi týsinikter túr­ghy­synan saralap, dәuir psihologiyasyn es­kermey, mәseleni sol zaman adam­darynyng qanday kózqaraspen tany­ghan­dyghyn nazardan tys qaldyryp jatamyz.

Býginde mektep, uniyversiytet jәne ot­basy jastargha jay «baqylaushy» po­ziy­siya­syn ústanbaulary kerek, kerisinshe, je­ke adamnyng býkil qogham mýddesin iygeru ýshin jarys mýmkinshiligine teng dәrejede úm­­tylu pozisiyasyn qamtamasyz etu ke­rek.

Nәrkes Baltoghaeva

«Alash ainasy» gazeti