جاڭا زامان كوپتەگەن دۇنيەلەردىڭ دامۋ شىڭىنا جەتكەن، جاڭا لەپتىڭ باستاۋ العان كەزەڭى بولدى. ول تەك تەحنيكالىق جەتىستىكتەر، عىلىمي اشىلۋلارعا عانا بايلانىستى ەمەس. سونىمەن قاتار رۋحاني، مادەني جاڭاشىلدىقتىڭ دا بەلەڭ العان ۋاقىتى. سونداي زامان ناتيجەلەرىنىڭ ءبىرى - ءفاناتيزمنىڭ (تابىنۋشىلىقتىڭ), پسيحولوگيالىق تالعامداعى ۇقساستىقتىڭ بەلگىلى ادامداردى ۇلتىنا، جىنىسىنا قاراماي، ءبىر يدەيا تولقىنىنا بىرىكتىرۋى، ياعني «سۋبمادەنيەت» ۇعىمىنىڭ قالىپتاسۋى. بۇل ءۇردىس كوپ كەشىكپەي قازاقستانعا دا كەلدى. سۋبمادەنيەت وكىلدەرىن، قالا كوشەلەرىنە شىقساڭىز، مىندەتتى تۇردە كورەسىز جانە بىردەن تانيسىز. ويتكەنى ولاردىڭ كيىم كيىستەرى دە، وزدەرىن ۇستاۋى دا، سويلەۋلەرى دە وزگەشە. جاستار ولاردى كورگەندە «كەرەمەت» دەپ تامسانادى، قىزىعىپ، ەلىكتەيدى، ال ۇلكەندەر «جاستار قايدا بارادى» دەپ كۇرسىنەدى، ەندى بىرەۋلەر «ءبارى ەرەكشەلەنۋ ءۇشىن» دەپ جاقتىرماي دا جاتادى. وسىلايشا، سان قىرلى پىكىرلەر كەتە بەرەدى. ەگەر ءسىز، قادىرلى وقىرمان، كوشەدەن ءجۇرىس-تۇرىسى مەن كيىم كيىسى، جالپى مادەنيەتى باسقالاردان وعاش كورىنىپ تۇراتىن وزگەشە جانداردى بايقاساڭىز، قانداي پىكىر ۇستانىپ، نەندەي وي تۇيەر ەدىڭىز؟ ءبىز مۇنى عىلىمي-پسيحولوگيالىق، الەۋمەتتىك تۇرعىدان قاراستىرۋدى ۇيعارىپ، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ الەۋمەتتانۋ جانە الەۋمەتتىك ىستەر جونىندەگى كافەدرا مەڭگەرۋشىسى، الەۋمەتتانۋ عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ءابدىرايىموۆا گۇلميرا سەرىكقىزىنىڭ كەيبىر پايىمدارىن وقىرمان تالقىسىنا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.

جاڭا زامان كوپتەگەن دۇنيەلەردىڭ دامۋ شىڭىنا جەتكەن، جاڭا لەپتىڭ باستاۋ العان كەزەڭى بولدى. ول تەك تەحنيكالىق جەتىستىكتەر، عىلىمي اشىلۋلارعا عانا بايلانىستى ەمەس. سونىمەن قاتار رۋحاني، مادەني جاڭاشىلدىقتىڭ دا بەلەڭ العان ۋاقىتى. سونداي زامان ناتيجەلەرىنىڭ ءبىرى - ءفاناتيزمنىڭ (تابىنۋشىلىقتىڭ), پسيحولوگيالىق تالعامداعى ۇقساستىقتىڭ بەلگىلى ادامداردى ۇلتىنا، جىنىسىنا قاراماي، ءبىر يدەيا تولقىنىنا بىرىكتىرۋى، ياعني «سۋبمادەنيەت» ۇعىمىنىڭ قالىپتاسۋى. بۇل ءۇردىس كوپ كەشىكپەي قازاقستانعا دا كەلدى. سۋبمادەنيەت وكىلدەرىن، قالا كوشەلەرىنە شىقساڭىز، مىندەتتى تۇردە كورەسىز جانە بىردەن تانيسىز. ويتكەنى ولاردىڭ كيىم كيىستەرى دە، وزدەرىن ۇستاۋى دا، سويلەۋلەرى دە وزگەشە. جاستار ولاردى كورگەندە «كەرەمەت» دەپ تامسانادى، قىزىعىپ، ەلىكتەيدى، ال ۇلكەندەر «جاستار قايدا بارادى» دەپ كۇرسىنەدى، ەندى بىرەۋلەر «ءبارى ەرەكشەلەنۋ ءۇشىن» دەپ جاقتىرماي دا جاتادى. وسىلايشا، سان قىرلى پىكىرلەر كەتە بەرەدى. ەگەر ءسىز، قادىرلى وقىرمان، كوشەدەن ءجۇرىس-تۇرىسى مەن كيىم كيىسى، جالپى مادەنيەتى باسقالاردان وعاش كورىنىپ تۇراتىن وزگەشە جانداردى بايقاساڭىز، قانداي پىكىر ۇستانىپ، نەندەي وي تۇيەر ەدىڭىز؟ ءبىز مۇنى عىلىمي-پسيحولوگيالىق، الەۋمەتتىك تۇرعىدان قاراستىرۋدى ۇيعارىپ، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ الەۋمەتتانۋ جانە الەۋمەتتىك ىستەر جونىندەگى كافەدرا مەڭگەرۋشىسى، الەۋمەتتانۋ عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ءابدىرايىموۆا گۇلميرا سەرىكقىزىنىڭ كەيبىر پايىمدارىن وقىرمان تالقىسىنا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.

• جاستاردىڭ اراسىنداعى سۋبمادەنيەت تۋ­رالى ءسوز قوزعاماس بۇرىن، الدىمەن بۇل تۇسىنىك استارىندا نە جاتقاندىعىن انىقتاپ الۋ كەرەك. ايقىنداپ الۋعا دەگەن قاجەتتىلىك قازىرگى كۇندە تەك «جاستار سۋبمادەنيەتى» ۇعى­مىنا عانا قاتىستى ەمەس، سونىمەن قا­تار «جاستار»، «سۋبمادەنيەت» ءتۇ­سىنىكتەرىنە دە وزىندىك تالداۋ، تۇسىندىرۋلەردىڭ كوبەيىپ كەت­كەندىگىنەن تۋىپ تۇر. جالپى، سۋبمادە­نيەت - جاس ادامداردىڭ رەسمي ەمەس قاتى­ناس­تارىنىڭ، ولاردىڭ ەرەكشە ءومىر ءسۇرۋ ءستيلى مەن تارتىپتەرىنىڭ، بەلگىلى ءبىر قاعي­دالارى مەن قۇندىلىقتارىنىڭ ناتيجەسى جانە «مەن-­ولار» جۇيەسىندەگى وزدەرىن كور­­سە­تۋ­دىڭ، دامىتۋدىڭ ءبىر جولى.

• جاستار سۋبمادەنيەتىنىڭ وزىندىك قۇن­دى­لىقتارى مەن ءتارتىپ نورمالارىن كۋلت­قا اينالدىرۋعا ۋاقىتى جەتكىلىكتى جاس ادام­­دار اسا كوپ شوعىرلانعان ۇلكەن مەگا­پو­ليستەرگە ءتان فەنومەن ەكەندىگىن ايتا كەت­كەن ءجون. مۇنى «جاستارعا ارنالعان ءما­دەنيەت» (كينو، ءارتۇرلى جاپپاي كوڭىل كو­تە­رۋ، بيزنەس، ءسان، تەلەحيكاياتتار ت.ب.) پەن جاس ادامداردىڭ كونترمادەنيەتىمەن ء(داس­تۇر­لى نورمالارعا قارسى تۇرۋ سەكىلدى) شا­تاستىرماعان ءجون.

جالپى العاندا، قازاقستانداعى رەسمي ەمەس قوزعالىستارعا بەلگىلى ءبىر ستيلدەر مەن باعىتتاردىڭ ارالاسىپ كەلۋى ءتان. قوعامداعى بىركەلكىلىكتىڭ قانشالىقتى بول­ماعاندىعىنا بايلانىستى مادەني مۇ­رالار ەلەمەنتتەرىنىڭ دە سونشالىقتى سان­قىر­لىلىعى بايقالا تۇسەدى.

سوڭعى جىلدارى مۋزىكالىق سۋب­ما­دەنيەت (پوپ، روك، رەپ), گەدونيستىك ءسۋبما­دە­نيەت (بايكەرلەر، رەيۆەرلەر جانە ت.ب.), سپورت­تىق سۋبمادەنيەت (پاركۋرشىلەر، سنوۋ­بوردشىلار، سكەيتبوردشىلار) اي­رىق­شا دامۋ ۇستىندە. گوتيكا، ەمو، انيمە تا­­بىنۋشىلارى سەكىلدى سپەتسيفيكالىق سۋب­­مادەنيەتتىڭ تۇرلەرى بىزدە بار بول­عا­نىمەن، رەسەي جانە باسقا دا شەتەلدەرمەن سا­لىستىرعاندا وتە سيرەك كەزدەسەدى. سوڭعى اتالعان رەسمي ەمەس بىرلەستىكتەر نەگىزىنەن وقۋشىلار، ستۋدەنتتەر اراسىندا پسي­حو­لو­گيالىق قالىپتاسۋ كەزەڭى مەن اتا-انا تا­را­پىنان بولاتىن ولقىلىقتاردىڭ قا­تار­لاسۋى سالدارىنان ورىن الادى.

• جاستار سۋبمادەنيەتى - جاستاردىڭ ۇلكەندەر الەمىنە تولىقتاي بەيىمدەلۋى ءجۇر­گەننەن سوڭ، ءارى قاراي ءوز ءمانىن جوياتىن دا­مۋدىڭ بەلگىلى ءبىر كەزەڭى، ياعني جەكە ادام دامۋىنىڭ وتپەلى ساتىسى. جاستاردىڭ رەس­مي ەمەس قاتىناستارى جانە ولاردىڭ ءوز­دەرىنە عانا ءتان ماقساتتارىن تابۋى جەكە سۋب­مادەنيەتتىڭ قالىپتاسۋىنىڭ سەبەبىنە اي­نالادى.

جاستار سۋبمادەنيەتى - كيگەن كيىمنەن، ءسوي­لەۋ مانەرىنەن، جارگونداردان جانە اي­ر­ىقشا اۋەستەنۋلەردەن كورىنىس تاباتىن ءۇل­كەندەر الەمىنە، قوعامنىڭ ەرەجەلەرى مەن قۇندىلىقتارىنا دەگەن وزىندىك قار­سى­لىق.

بەلگىلى ءبىر سۋبمادەنيەتتىڭ وكىلى بولىپ تا­­بىلاتىن جاستاردىڭ پسيحولوگيالىق ەرەك­­شەلىكتەرىنە كەلەر بولساق، ول مىنا ءبىر جايتتاردان كورىنىس تابادى: اتا-انا­لا­رى مەن مەكتەپ تاراپىنان بولاتىن با­قى­لاۋ­لاردان بوساۋعا دەگەن ۇمتىلىستان، ەمو­­تسياعا اسا بەرىلگىشتىكتەن، جاسوسپىرىمدىك ءاسى­­رەلەۋشىلىكتەن، ومىرگە قاتىستى وي­لا­رى­نىڭ تىم مىنسىزدىگىنەن، ادامگەرشىلىك ۇس­تا­نىم­­دارىنىڭ تۇراقسىزدىعىنان، جەكە ادا­مي قۇندىلىقتارىنىڭ قالىپتاس­پا­ۋى­نان.

• جاستاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ قالپى جانە ءتىر­شىلىك ۇستانىمى كونترمادەنيەت شەڭ­بە­­رىن­دە بولۋى مۇمكىن ەمەس سياقتى. اي­تالىق، حيپپي قۇبىلىس رەتىندە العاش اقش-تا 60-جىلداردىڭ باسىندا وزگەرىپ كەتكەن قاجەتتىلىكتەر مەن ونى قاناعاتتان­دىرا ال­ماۋ­شىلىق ماسەلەلەرى نەگىزىندەگى كونتر­ما­دەنيەتتى كوڭىل كۇيدىڭ كورىنىسى رەتىندە پاي­دا بولدى. ال باتىس جانە شىعىس ەۋ­رو­پا ەلدەرىندەگى «تاقىر باستى» جاستار قوز­عالىسىنىڭ پايدا بولۋى، ونىڭ رە­سەي­دەگى قاتىگەزدەنۋ جانە سايا­سات­تانۋ تاريحى - بۇل دا جاستار سۋبمادە­نيە­تىنىڭ ەمەس، كون­تر­مادەنيەتىنىڭ كورىنىسى. قازاقستان - بەل­گىلى داستۇرلەر مەن جا­ڭا­شىل­دىقتى ءوزى­نە جيناقتاعان ەرەكشە مەم­لەكەت. ءبىزدىڭ جاس­تار، ءبىر جاعىنان، قوعامنىڭ ين­نو­ۆا­تسيالىق پوتەنتسيالى بولىپ تابىلادى ءجا­نە ءبىلىم الۋدا، جاڭاشىلدىقتى قا­بىل­داۋ­دا، ماماندىعى بويىنشا ءوسىپ-ءور­كەن­دەۋ­دە جانە ءومىردىڭ باسقا دا سالالارىندا جەتكىلىكتى بەلسەندى. بىراق سونىمەن قاتار تاربيە مەن قۇندى­لىقتاردى مۇرا رەتىندە قابىلداۋداعى داستۇرلەردى دە ۇمىتپايدى. ءدال وسى سا­ناداعى داستۇرلىلىك پەن ءدىل ەرەك­شەلىگى جاس­تاردىڭ ەرەكشە سۋب­ما­دە­نيەتىنىڭ قا­لىپ­تاسۋىن تەجەپ تۇر.

• نەگىزى، جاس ادامداردىڭ نانىم-سەنىم، ءومىر، باقىت، تۋىستارىنا دەگەن ماحاببات، دەن­ساۋلىق، وتباسى سەكىلدى قۇندىلىقتارعا قا­رىم-قاتىناستارى ونىڭ رۋحاني-ادام­شىلىق ىشكى كۇيزەلىسى مەن ومىرلىك ماق­سات­تا­رىن اسىرا باعالاۋىمەن بايلانىستى.

بىرىنشىدەن، جاستار سۋبمادەنيەتى جاس ادامداردىڭ ءوز قولدارىمەن جاستار ءۇشىن قۇرىلادى. ودان بارلىق ادام بىردەي ءوت­پەيدى جانە سۋبمادەنيەت قازىرگى الەۋ­مەتتىك-مادەني ۇستانىمداردى جويۋعا ەمەس، كەرىسىنشە، جاستاردى سول قوعامنىڭ ءبول­­شەگى ەتۋگە نەگىزدەلەدى.

سۋبمادەنيەت - بۇل قوعامنىڭ جاي كەدەرگى جاساماۋىنا بولاتىن جاستاردىڭ الەۋمەتتىك بەلسەندىلىگىنىڭ الاڭى. مەنىڭ جوعارىدا ايتىپ كەتكەنىمدەي، كونتر­ما­دە­نيەت­كە قاتىستى اڭگىمە باسقا. مىنە، قو­عامنىڭ مادەني اياسىن، ءورىسىن جانە ادام­نىڭ ءوزىن دە وسى بۇزادى ء(سوز ءارتۇرلى ءدىني اعىمدار، جۇيەسىز توپتار تۋرالى). قازىرگى جاستاردىڭ جەكە، وزىندىك ءومىر­گە بۇگىنگى اسا قيىن جانە ديناميكالىق (قوزعالىستى، كوپ سىرلى) كەزەڭدە اياق باساتىندىعىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ولار­عا ناعىز ءومىر تۋرالى ناقتى كەڭەستەر بە­رىپ، ۋاقىتىندا ءوز ومىرلىك تاجىريبەمىزبەن ءبو­لىسىپ، ولاردىڭ باستان كەشىرگەندەرىنە سىيلاستىقپەن قاراۋىمىز قاجەت. بۋىندار اراسىنداعى تۇسىنىسپەۋشىلىك، نەگىزىنەن، سول كەزەڭنىڭ الەۋمەتتىك قۇرىلىمدارىن، ءومىر تاريحتارىن بىلمەگەندىكتەن تۋىندايدى. تاريحتىڭ بەلگىلى ءبىر كەزەڭىنە قازىرگى عى­لىمي بيىكتەن قاراپ، بۇگىنگى تۇسىنىكتەر تۇر­عى­سىنان سارالاپ، ءداۋىر پسيحولوگياسىن ەس­كەرمەي، ماسەلەنى سول زامان ادام­دارىنىڭ قانداي كوزقاراسپەن تانى­عان­دىعىن نازاردان تىس قالدىرىپ جاتامىز.

بۇگىندە مەكتەپ، ۋنيۆەرسيتەت جانە وت­باسى جاستارعا جاي «باقىلاۋشى» پو­زي­تسيا­سىن ۇستانباۋلارى كەرەك، كەرىسىنشە، جە­كە ادامنىڭ بۇكىل قوعام مۇددەسىن يگەرۋ ءۇشىن جارىس مۇمكىنشىلىگىنە تەڭ دارەجەدە ۇم­­تىلۋ پوزيتسياسىن قامتاماسىز ەتۋ كە­رەك.

ناركەس بالتوعاەۆا

«الاش ايناسى» گازەتى