QR Parlamenti Mәjilisining Tóraghasy Oral Múhamedjanovtyng jetekshiligimen ótken Palatanyng jalpy otyrysynda deputat Jarasbay Sýleymenov Qazaqstan Respublikasynyng Premier-Ministri Kәrim Mәsimovke deputattyq saual joldady. Onda: «Songhy kezderi qayda bolmasyn jasóspirimderdin, mektep jasyndaghy balalardyng ózderine ózderining qol kóterui jiyilep ketkeni jasyryn syr emes. Evropa men Aziyany ghana emes, býkil әlemdi kezip jýrgen osynday qayghyly oqighalar elesi bizding elimizdi de orap ótken joq. Ótken jyly 13 qazanda Qaraghandy qalasynda on tórt jasar jasóspirim asylyp qaldy. Arada bes kýn ótkennen keyin júrtshylyq Almaty oblysynyng Túzdybastau kentinde on bes jasar eki jasóspirimnin  ózderine ózderi qol júmsap, ómirmen qosh aitysqandaryn estip, jaghalaryn ústasty.

23 qarashada búqaralyq aqparat qúraldary Aqtóbe qalasynda on jetidegi qyz bala men on bes jasar jasóspirimnin  asylyp qalghany turaly aqparat taratty. 26 qarashada osynday oqigha Almatyda qaytalandy. Búl joly aityp kelmegen ajaldyng qúryghyna on alty jasar jasóspirim ilikti.

Jeltoqsannyng 6-13 aralyghynda Temirtauda, Semeyde, Astanada, Aqmola oblysynyng Shuchinsk qalasynda taghy ýsh qyz, eki er bala óz erikterimen ómirden ozdy.

QR Parlamenti Mәjilisining Tóraghasy Oral Múhamedjanovtyng jetekshiligimen ótken Palatanyng jalpy otyrysynda deputat Jarasbay Sýleymenov Qazaqstan Respublikasynyng Premier-Ministri Kәrim Mәsimovke deputattyq saual joldady. Onda: «Songhy kezderi qayda bolmasyn jasóspirimderdin, mektep jasyndaghy balalardyng ózderine ózderining qol kóterui jiyilep ketkeni jasyryn syr emes. Evropa men Aziyany ghana emes, býkil әlemdi kezip jýrgen osynday qayghyly oqighalar elesi bizding elimizdi de orap ótken joq. Ótken jyly 13 qazanda Qaraghandy qalasynda on tórt jasar jasóspirim asylyp qaldy. Arada bes kýn ótkennen keyin júrtshylyq Almaty oblysynyng Túzdybastau kentinde on bes jasar eki jasóspirimnin  ózderine ózderi qol júmsap, ómirmen qosh aitysqandaryn estip, jaghalaryn ústasty.

23 qarashada búqaralyq aqparat qúraldary Aqtóbe qalasynda on jetidegi qyz bala men on bes jasar jasóspirimnin  asylyp qalghany turaly aqparat taratty. 26 qarashada osynday oqigha Almatyda qaytalandy. Búl joly aityp kelmegen ajaldyng qúryghyna on alty jasar jasóspirim ilikti.

Jeltoqsannyng 6-13 aralyghynda Temirtauda, Semeyde, Astanada, Aqmola oblysynyng Shuchinsk qalasynda taghy ýsh qyz, eki er bala óz erikterimen ómirden ozdy.

23 jeltoqsanda Aqmola oblysynyng Egindikól auylynda jergilikti mektepting 10 synybynda oqityn qyz bala asylyp óldi. Ókinishke oray jana jyldyng alghashqy kýnderi de ata-analargha qayghy arqalata keldi. Búrynghy kýni ghana búqaralyq aqparat qúraldary júrtshylyqqa Ishki ister ministrligi akademiyasynyng birinshi kurs studentining kóp qabatty ýiding tóbesinen qúlap ólgenin estirtti.

Osynday jantýrshigerlik habarlar kimdi de bolsyn, bey-jay qaldyrmaugha tiyis. On ekide bir gýli ashylmaghan, ony men solyn tanymaghan, erinderindegi ana sýti keuip ýlgermegen  balalarymyz bauday týsip, qyrshynynan qiylyp jatyr.

Resmy derekterge sýiensek, 2009 jyly  elimizde 260 jasóspirim ózine-ózi qol júmsap ómirmen qosh aitysqan. Jaghday ótken jyly da týzele qoyghan joq, sóitip el boyynsha osynday 237 oqigha tirkeldi. Búl degeniniz osynshama ana qara jamylyp, botasynan aiyrylghan bozingendey enirep qaldy, myndaghan jýrekterge jara týsti degen sóz.

Bir alandarlyq jay, qayghyly oqighalar barlyq oblystarda derlik tirkelude. Shyghys Qazaqstan oblysynda 30 shaqty jasóspirim ómiri­men qosh aityssa, Qaraghandy, Ontýstik Qazaqstan, Aqmola, Aqtóbe  oblystarynyng әrqaysysynda 20 nyng ýstinde bala ózderine ózderi qol kóterip, jas ómirlerin qidy. Songhy ýsh jylda Soltýstik Qazaqstan oblysynda búl kórsetkish eki ese ósken.

Sóitip, býginde ata-anasy balasy mektepke ketse, ýige aman-esen orala ma dep, ózderi júmysta jýrse, keshke balam aldymnan shyghar ma eken dep alandaytyn, mazasyz kýy keshetin  boldy. Erteng mezgilsiz ajal kimning esigin qaghady, kimdi zar jylatady?! Búl pәle bizge qaydan jabysty? Syrty býtin, ishi týtin balalar qaydan shyghyp jatyr? Balalar besikten beli shyqpay jatyp nege ómirden  týniletin boldy? «Sening tabanyna qadalghan shógir mening mandayyma qadalsyn» dep bauyr eti balasy ýshin otqa da, sugha da týsuge dayar ata-ananyng kóz jasy nege qúrghamaydy? Búghan mamandar ne aitady?

Olardyng bir toby suisid oqighalarynyn  jiyileuine әleumettik jaghday, tiyisti otbasylyq jәne qoghamdyq tәrbiyening joqtyghy, zorlyq-zombylyq, diny aghym­dardyng әreketi, esirtki qoldanu  sebep bolyp otyrghanyn algha tartady.

Ózine-ózi qol júmsaushylardyng kóbengi eng aldymen telearnalardan berilip jatqan úrys-tóbeleske, qantógiske toly filimderdin  әseri, sonday-aq, bәrine shaylyghyn aiyramyn, baylyghyn eseleymin dep sharq úryp jýrgen ata-analardyng júmysbastylyghy kinәli, olar kýnkóristing qamymen  tang atqannan kýn batqansha ýy qarasyn kórmeydi, balardyng oquyna, tәrbiyesine kónil bóle bermeydi, nazardan tys qalghan bala ózin kereksiz sezinedi deushiler de bar.

Qoghamda bolyp jatqan ózgerister men san týrli qiyndyqtar bala psihologiyasyna keri әser etude. Óz-ózine qol salu - týsinispeushilik pen jalghyzdyqtan tuyndaytyn problema.

Qazaqstan Respublikasynyng Bas prokuraturasynyng 2008 jyly «Balalar suisiydi» taqyrybynda jýrgizgen arnayy zertteuinde balalardy osy jolgha iytermeleytin negizgi sebepter retinde balanyng kýrdeli әleumettik-psihologiyalyq jaghdayy, odan keyin - últaralyq qatynas, otbasylyq túrmystyng qolaysyzdyghy men qoldaudyng bolmauy siyaqty faktorlar atalghan.

Dýniyening aqparattanuy, adamnyng tabighattan alshaqtauy, neshe týrli kompiuterlik oiyndar, kóbinese jastardyng arasynda suisidting kóbengine yqpal etip otyr.

Jasóspirimderdin  ózderine-ózderining qol saluyna kóbinese,  aitylghan syndy dúrys qabyldamauy, qiyndyqtargha tózbeui sebep bolady. Sonday-aq, qoghamdaghy jat qylyqtargha әues, nashaqorlar men maskýnemder suisidke beyim keledi.

Ózine-ózi qol júmsaytyn jastardyng kóbengi - elimizdegi jastar sayasatynyng dengeyining tómendigin kórsetedi.

Dәrigerlerding aituynsha, suisidti dərigerler aurudyng bir týri dese, psihologtar búl jan kýizelisining kórinisi deydi.

Ótken HH ghasyrdyng basynda osy jaygha nazar audarghan avstriyalyq psiholog Zigmund Freyd adamnyng ózine-ózi qol júmsauy yzaqorlyq, agressiyadan bolatynyn mәlimdegen. Al, amerikalyq psiholog Karl Menninder suisidting barlyghyn sanadan tys jasalatyn ózara baylanysty ýsh negizgi sebeppen: ósh alu - jek kórushilikpen, tyghyryqtan shyghatyn jol tappaghandyqpen  jәne kinәli sezimning kýshtiligimen týsindirgen.

Bireuler bәrin joqshylyqqa japsa, endi bireuler oghan kereghar oy tastaydy. Kimdiki dúrys, kimdiki búrys? Birinshi oigha bas shúlghiyn desen, halqymyzdyng basynan nebir qiyn zaualdar ótken, qazaq ashtyqty da, jalanashtyqty da kórgen. Biraq sol ýshin eshkim asylyp ólgen joq. Álde, jastardy adastyryp, shatastyryp jatqan Abay atamyz aitqan, tamaghy toqtyq, kóilegi kóktik pe? Bylay qaraghanda, bәri qisyndy, aitylghan sózder nysanagha dóp tiyip jatqan siyaqty. Sonda qalay, búl - sebep-saldary týsinikti, qalypty jaghday dep, ózimizdi ózimiz júbatyp, syrttay baqylaushy bolyp otyra beremiz be? Jaghday týzeluding ornyna  ushygha týsse, múnday sәuegeylikten bizge ne payda?

Álde, bәri ruhtyng әlsizdiginen be eken? Búl jaydy auyzgha alyp jatqan eshkim joq. Biraq ony da esepten shygharugha bolmaydy.

Ras, jogharyda aitylghan oqighalardyng barlyghy boyynsha derlik qylmystyq ister qozghalghan. Biraq, kóbining sebebi ashylmay júmbaq kýiinde qalyp qoyghan. Ádette, jasóspirimnin  nege osynday  qadamgha barghandyghy jiti zerttelmeydi, iske qatysy bar lauazymdy adamdar oqys oqighany tezirek úmytugha tyrysady, kinәlilerdi syrttan izdeydi. «Ózara týsinistik bar jerde, qanday qiynshylaqtar bolmasyn, bala eshqashan óz-ózin óltiru turaly oilamaydy da. Eger onday bolsa, onda bala men ata-ana arasyndaghy qarym-qatynasta bir kinәrattyng bolghany.» Búl ústazdyng sózi. Olardyng ózderin kinәlaushylar da joq emes. Ata-analar kinәli, múghalim­der kinәli,  qogham kinәli  dep qúr dauryqqanmen mәsele sheshile me? Joq. Sayyp kelgende búl jekelegen otbasynyng emes, qoghamnyng problemasy, qoghamgha tóngen qauip. Sondyqtan onymen halyq bolyp kýresuimiz kerek, aralasuymyz kerek! Ár taghdyrgha arasha týsuimiz kerek!

Mysaly, Japoniya ótken jyly azamattardyng ózderine ózderi qol saluymen kýresu, aldyn alu ýshin  budjetten 32 milliard dollar qarjy júmsapty. Búdan biz neni angharamyz? Kýnshyghys elinde depressiyagha úshyraghan adamdardy emdeuding memlekettik dengeyde oilastyrylghan baghdarlamasy bar. Olar biz siyaqty oqighadan keyin opynyp, sanyn soghyp jatqan joq, búl baghytta jýieli júmys jýrgizude, qogham mýshelerinin, әsirese, jastardyng qauipsizdigi ýshin kýresti basym baghyttardyng biri retinde qarastyryp otyr. Basy auyryp, baltyry syzdamay-aq, kishkene ghana kýizeliske týsse, olardyng adamdary psihologiyalyq qyzmetke jýginip, kómek alyp otyrady.

Biz osy jaghyn oilastyrdyq pa? Ayyna-jylyna bir ótetin konferensiyalar men basqosular, balalar arasyndaghy suisidting aldyn- alugha baylanysty oblystarda  úiymdastyrylyp jatqan shala-jansar, danghaza sharalar, әngimeler  elimizdi jaylaghan mәseleni sheshe almaytynyn týsinetin mezgil jetti. Son­dyqtan osy mәseleni memlekettik dengeyde myqtap qolgha aluymyz kerek.

Búghan keybireuler «bizde de mektepterde psihologtar bar, mektep inspektorlary júmys isteydi» dep uәj aitulary mýmkin. Birinshiden, mektepterde  balalardyng minez-qúlqynda ózgerister bayqalghan jaghdayda oghan zer sala qarap,  ashyq әngimege shaqyryp, sebepterin anyqtaytyn údayy balalardyng ortasynda jýruge  tiyis  psihologtar jetispeydi, bolghan kýnning ózinde bilimi men biliktiligi talaptargha sәikes kele bermeydi. Bir sózben aitqanda, búl júmystyng aqsap jatqany aqiqat.

Elimizde psihikasy әlsiz adamdargha kómek kórsetetin ortalyqtar ashu  mәselesi ótkir qoyylugha tiyis. Búl tek balalargha ghana emes, eresekterge de asa qajet ekenin uaqyt dәleldep otyr. Qazirgi kezdegi jekemenshik psihologtargha baryp, emdeludi kóptegen otbasylardyn, әsirese auyldy jerde túratyn adamdardyng qaltasy kótere bermeydi. Onyng ýstine osynday qyzmet bolaty-nyn kóp adamdardyng biletinine kýmәnim bar. Árbir balanyng densaulyghy, ómiri ýshin kýresetin kez kelgen siyaqty. Búl ýshin qarjyny ayamau kerek. Óitkeni dәrigerler suisidti emdeui qajet aurular qataryna jatqyzyp otyr.

Ózin-ózi ólimge qighan tórtinshi synyp oqushysy Erboldyng taghdyry da bizdi oilandyrugha tiyis. Ózinen  eresek balalar kýnbe-kýn onyng basqan izin andyp, aqsha talap etip, jýrgizbey qoyghan. Sorly bala mektepke de kire almay qalghan. Búl jaydy ata-anasyna aitugha balanyng batyly jetpegen. Aqyry  amaly tausylghan ol  ózine -ózi qol júmsap, asylugha mәjbýr bolghan. Birde-bir eresek bala múny moyyndaghan joq, sóitip,  qylmysty isti jabugha tura kelgen. Túzdybastaudaghy oqighadan keyin de osynday bir óreskeldikting sheti kórinip qalghany belgili. Jasyratyn eshtene joq, halyq arasynda qylmyskerler mektep oqushylaryna salyq salady eken degen әngime bar. Olay bolsa, oghan qúqyq qorghau organdary nege aralaspaydy? Sosyn mekteptegi inpektor ne bitirip jýr? Olardyng keybireuleri jaghdaydan habardar bolsa da «kórmes týieni de kórmes» degendey eshtenege aralaspaytyn, al oqushy shaghym aityp barsa, aryz jaz deytin kórinedi. Búl ne sóz?! Qay oqushy aryz jazady? Osylay jabuly qazan jabuly kýiinde qaluda.

Dýniyejýzilik densaulyq saqtau úiymynyng derekterine sensek, Qazaqstan býginde әlemdegi eng kóp suisidtik jaghdaylar tirkelgen el retinde ýshinshi oryngha shyghyp otyr. Yaghny respublikada jyl sayyn óz erkimen ólimge bas tigushiler qatary arta týsude. Ásirese «qoldan jasalghan» ólimning elimizding keleshegi - jastardyng arasynda keng taraluy, jas balalardyng ózderine ózderining qol kóterui - búl-qoghamnyng qayghysy. Demek, ony odan әri baqylausyz qaldyrugha bolmaydy, jastar ortasyn sauyqtyrudy jedel qolgha alu osy problemany jan jaqty zerttep, naqty sharalar belgileu jәne olardy dәiektilikpen jýzege asyrugha kýsh júmyldyru qajet.

Qúrmetti Kәrim Qajymqanúly! Qoghamdy alandatyp otyrghan osy mәselege baylanysty Qazaqstan Respublikasynyng Ishki ister, Bilim jәne ghylym, Densaulyq saqtau ministrlikterine, basqa da mýddeli úiymdargha  naqty tapsyrmalar beruinizdi, elimizde balalardy qorghau men qoldau sharalary jýiesin qamtityn keshendi baghdarlama jasau mýmkindigin qarastyruynyzdy súraymyz.

Aqparatty QR Parlamenti Mәjilisi Apparatynyng  Baspasóz qyzmeti taratyp otyr.