Bismillahy Rahmany Rahiym.

Qadirli Mekemtas agha!

Búl hatty Sizge jazugha aramyzdaghy eki jaghday qamshylap otyr. Biri, osy jaqynda ghana ózinizding qolynyzgha aparyp tapsyrghan; «Abaydyng «Hauasy» turaly ghalym men ilim ne deydi?»- degen mening qoljazba maqalamnyng sonynda keltirgen;  «...Mekemtas aghanyng búl kitabyn algha ústap otyrghanym, kezinde ghalym aghamyz doktorlyq diysertatsiyasyn da «Múhtar Áuezov jәne Abay tanu problemalary» degen taqyrypta qorghaghan. Qazirgi ghalymdar múnday qiyn taqyryp pen problemagha onaylyqpen bara bermeydi. Osy taqyrypty kóterip shyqqan aghamyzgha taghy bir jýk artsaq qajymay kóterer degen oi. Alla - ilimshilerdi ózi tandaydy. Abaygha osy kýnge deyin aqyn retinde qaraymyz, al ilim iyesi, ilimshi retinde sóz qozghaghan ghalymdar bar ma?

Maqalamyzda «Alla - ilimshilerdi ózi tandaydy»- dedik. Abaydy Alla erte tandady. Onyng naqty dәleli «Álifbi» (1864 j) óleni. Búl ólenin aqyn Semey medresesin tamamdap, eline qaytyp kelgennen keyin bozbala shaghynda jazghan. Arabtyng 29 әrpining әr birine bir jol arnap, tipti, arab jazuynda qoldanylatyn belgilerin de ólenge qosqan. Búl ilimshige ghana tәn jazu stiyli. Alla dana Abaydy erte ilimge sýiregen, biraq jalghan qyzmetin  atqarghandy maqúl kórgen Abay nәpsining degenimen 18 jyl bolys by boldy... Osynysyna ókinip;

Qayghy shyghar ilimnen,

Yza shyghar bilimnen.

Qayghy men yza qysqan son,

Zar shyghady tilimnen - deui búhara halqynyng taghdyrynan da búryn, aldymen óz taghdyryna nalyp, barmaghyn shaynaghan qayghysy emes pe eken. Tirshiligining songhy jyldarynda din turaly jazghan «Qara sózderinen» basqa, «Allanyng ózi de ras, sózi de ras», «Jasymda ghylym bar dep eskermedim»...- degen ólenderi túyaq serpir ókinishi, ómirining sonyndaghy birinen song birine úlasqan tragediyalardan tógilgen zapyrany emes pe. Abaydyng ishki qayghysyna osy qyrynan qaraghan ghalymdar bar ma?

Maghan osylay oilay otyryp, tayauda ghana qazaq ghalymdaryn atadan qalghan dәstýrli dini músylmandyqqa shaqyryp; «Aghrafta at auystyrugha qalaysyn, akademik Gharifolla Esim myrza»- degen maqalama jalghastyryp, ekinshi maqalany Ózinizge arnap,  Maqala-hat jazsam ba degen oy kelip otyr. Allanyng razylyghy men әmiri bolyp jatsa búl mәsele de halyqqa qajet  siyaqty. Aghamyzdyng yqylasy qalay bolar eken?..» degen týiinim. Osy týiin pikir maqalama tekke ilikpepti...

Ekinshi jaghday,  bir tanystardyng әngimesimen sizding internetten; «Tolyq adam jayly tolghanys» atty maqalanyzben tanystym. Maqaladaghy myna ýzindige birden nazarym týsti.

«...Qazaq әdebiyeti tarihynda izgilik iydeyasyna sýiengen kemel adam (Kamily insoni) turaly oy alyptarynan qalghan ruhany múralar jelisining izderi dep mynalardy atasaq jón bolar: 

1) Alyp Er Tonanyng «Aqy nemese jomarttyq» ilimi(b.z.d. 7 ghasyr),
2) Ál-Farabiyding parasatty adam ilimi (H ghasyr),
3) Jýsip Balasaghýniyding jәuanmәrtilik ilimi((H1 ghasyr),
4)Yasauiyding hәl ilimi (HII-HIII ghasyr),
5) Abaydyng tolyq adam ilimi (HIH ghasyr sony),
6) Shәkәrimning ar ghylymy (HH ghasyr basynda).

Osylardy – birimen biri tabighy túrghydan jalghasyp, dәstýrge ainalyp qalyptasqan izgilikting ózekti ghylymy jelisi jatqan ruhany qúbylysty tolyq tanyp ghylymy túrghydan oqyrman atauly qauymgha nasihattau–abaytanu salasyndaghy ózekti, eng basty mindetterimiz retinde algha qoyyluda. Óitkeni búl mәseleni, yaghny ghajap ruhany qúbylysty preziydentimiz N.Nazarbaevtyng sózimen kestelesek: «...Halqymyzdyng ruhany janghyruy osynday ghylymi, kórkem oi-sanamyzdyng shyghu tegin tanudan bastaluy tiyis. Kónening kózindey bolyp jetken osynday asyl qazynalar halyq iygiligine jaratylyp, jana zamannyng adamdaryn tәrbiyeleuge qyzmet etui qajet» (M.Qashqary «Týrik sózi», 1997 jyl, 2-tom) dep núsqauy – әli de tolyq tanylmaghan Abaydyng tolyq adam ilimin býgingi jana talap, jas úrpaqtyng sanasyna siniruding mindetin aldymyzgha qoyyp otyrghan paryzymyzday sezinemiz...» dep odan әri sol oiynyzdy taldap jetkizesiz. Jalpy, osy eki jaghday da menimshe birimen biri sabaqtasyp jatqan dýnie bolyp kórinip otyr...

Mekemtas agha, mening sizben úshyrasyp, tanysqanyma bar joghy tórt bes aidyng jýzi boldy. Osy  uaqyt kóleminde ýsh ret jýzdesip, qolynyzgha oqshau habar, Ghayyptan songhy eki jylda maghan amal bolyp týsip, baspadan shyghyp ýlgergen bes kitapty, әsirese songhy basylym «Diny ilim – erekshe ghylym» kitaby men sonyng «Álippe» tanymdyq oqulyghyn sýiinshilep jetkizgenmin. Jetkize túryp búl kitaptyng – әrisi antikalyq, Sokrattyq, Aristoteldik, Platondyq jәne Batystyq, Shyghystyq ghúlamalardyn, berisi HIH ghasyrdyng ekinshi jartysyndaghy Orta ghasyrlyq ghúlama ghalymdar men barlyq din qayratkerlerining enbekterine úly tónkeris-qozghalys alyp kelgenin, tipti býgingi bilim, ghylym jәne ilim iyelerin de selt etkizer múghjiza dýnie ekenin eskerttim. Sonyng jauaby bolar songhy úshyrsuda;

- Sening búl jer әlemge kelgen, ózim moyyndaghan, «qúbylys kitaptaryndy» oqyrmangha qalay týsindirip jetkize alamyz, búghan qazirgi adamdardy týsindirip ilandyru qiyn, olar ayandy qabylday qoyar ma eken?- dediniz sabyrly minezinizben. Men;

- Agha, barlyq «qúbylys- ilim» - kókte, Qúran da sol ghayyptan ayanmen kelgen - núr. Sol Kәlәm Qúrangha da kýni býginge deyin senbeytinder jeterlik. Aqyl iyeliri degen ghalymdar da, tipti namazqandar da solay. Biraq, Allanyng  sýiikti dini Islamnyng Qúrany sol adamdar senbegenimen bir qaripi de ózgermegen qalpy tirshilik jasap, jer әlemde  nyq qadam basyp, adamzatty tәrbiyelep kele jatqan tendessiz úly qazyna. Osy turaly  Alla taghalam;

- Ei, Múhammed (s.gh.s), sening mindeting ayan arqyly jetkizgendi nasihattau ghana, ary qarayghy tirlik meniki... - dep sol Qúranda eskertken joq pa. Sol kitapty payghambarymyzgha joldap, onyng qasiyetti kitap ekendigin jәne taqualardy tura jolgha bastaytyndyghyna kýmәn joqtyghyn eskertip,  kókte  adam balasyn Jannatqa jaratyp, Adam Atagha júmaqtan quylghanda; «Jannatqa qaytyp kel - dep jibergende - Men saghan artynnan kitap beremin, senderge payghambarlar jiberemin, sol joldy kórsetemin»-  degen antyn oryndap, kýlli mýmin músylmandargha jetkizdi emes pe? Maghan ayan arqyly týsken ilim kitaptary da ghayyptyng amanaty. Meniki sol amanatty jamaghatqa «ghayyptan qabyldap aldym»- dep jetkizu ghana. Ary qarayghy tynysy men tirshiligi - Allagha amanat. Siz de Allanyng razylyghy ýshin niyet etseniz, qolynyzgha tiygen ilim kitaptaryna óz kózqarasynyzdy bildirip jatsanyz, tipti ilim turaly  óz oy pikirinizdi  aytsanyz, din ýshin sauapty tirlik jasaghan bolar ediniz- dep qana ketkenmin. Búl sózimde - negizinen ilimge salmaq salynghan bolatyn, ilim turaly әngimeleskim keletini eskertilgen.

Osy orayda búl hat-maqalada  birimizdi ghalym, birimiz ilimshi retinde әngime órbitkendi maqúl kórip otyrmyn. Ilim men bilim, bilim men ghylym, ilimshi men ghalym degen sózderge ghayyptan jetken, qolynyzdaghy «Ilim әlippesinde» mynaday tújyrym  aitylghan;

«...Din - adam balasyn  Jannatqa bastar jolgha shaqyrar dýniyeni bilim dep ýiretedi. Aldymen bilim, al bilimning atasy - ilim. Bilim men ilim ekeui eki dýniye. Ilim kókten týsedi jәne erekshe tandalghan adamdargha ghana. Olar ilimshiler atalady. Olar alghan ilimderin bilimshilerge tarqatady.

Bilimning eki týri bar; ol ishki úghym jәne syrtqy týsindirilim. Ishki úghymmen adam kiyinip týsse, ekinshisi - úghyndyru. Ishten bilip keldik bәrimiz. Osy joldy kórsetetin syrt kýshteri bar. Biz adamnyng kim ekenin bilemiz. «Adam qaytyp ómir sýru kerek?»- degen saualda, adam eng aldymen Allanyn; «Artynnan kitap jiberemin saghan, men kómektesemin» - degen Qúrandaghy uәdesine jýginui kerek. Alladan basqa sen eshkimge jýginbeysin. Áruaqqa da, tasqa da, pirlerge de, basqalargha da, tek Allanyng jolyna ghana jýginesin. Sol joldy kórsetken payghambarlardyng jolyna ghana jýginesin. Olardyng kórsetkeni dúrys jol.

Týbinde adam óledi. Sonda mәngilik ólmeytin Qúday túrghanda  nege adamdar keshirimdi Qúdaydan súramay, qasynda jýrgen pirine qol berip sodan súraydy. Bizding aldymyzda ótken payghambarlarymyz bar, solardyng jýrgen  joldary bar emes pe, nege sonymen jýrmeydi. Osy qysqasha ghana dýnie - bilim eken.

Bilim - Jannatqa jol. Al endi bilimsizdik - dozaqqa jol. Alla taghalanyng adam  balasynan súraytyn eng birinshi bilimi – din. Aldymen dinin tanysyn, ekinshi últyn tanysyn, ýshinshi bilimine say  halyqqa qyzmetin dúrys istesin deydi. Osy ýsheui adam balasynyng boyynda bar, Qúdaydyng súraytyn dýniyesi. Sen dinindi tanymay, últyndy tanymay, elge qyzmet ete almaysyn. Dinindi syilap, sol jolmen jýrmeseng baqytty bolmaysyn. Últyndy silap sol jolmen jýrmeseng sen eline qorghan bola almaysyn. Alghan biliminmen halyqqa adal qyzmet etpesen, sen haramdanasyn. Halyqqa qyzmet etu degen ne? Dinge qyzmet etu!

Ghalym degen kim? Ghalym eng aldymen Allany ózi moyyndap, sodan song basqagha ýirete alatyn  nemese aitylghandy qaytyp oryndau kerektigin týsindiretin adam. Bizding bilimimiz de, ghylymymyz da – Qúransyz damysa ol ghylymgha da, bilimge de jatpaydy.

Ghayyp degen ne? Ghayyp - adamnyng kózine kórsetpeytin, rúqsatsyz kóre almaytyn dýniye. Sol Ghayyp ta adamgha arnalghan. Biraq – Allanyng tandaulylaryna,  Ghayyp degen «taza Allagha jol»- degen sóz. Bizding qarghys atqannan aiyrmashylyghymyz, әli de qasiyetti Ghayyptan alatyn ilimimizding bar ekendigi».

Qolynyzdaghy Álippe osylay deydi! Búny siz oqyp otyrsyz. Sony bilip otyrsam da, sol kitaptan ýzindini keltirip otyrghanym, osy maqala- hatty sizge jaza otyryp, jerden Ghayyp mektebi men kitaphanasyn ashyp, qatarymyzgha el ishinen ilimshiler tartudy da niyet etip otyrmyn. Qazirgi búhara  - ilimnen habarsyz ghoy. Taghy bir ýzindi. «Ilim әlippesinde»; «Ilim – erekshe ghylym, ol tek Allanyng qalauymen»- dep kórsetilip, sol  Ilimning iyesi Ghyzyr ghaleyhy ua sallamnyng esimi erekshe atalyp kórsetilgen. Osy orayda,  Jaratushynyng Ámirimen Ghyzyrdyn (Jaratushynyng Ámirinsiz eshbir tirshilik ózdiginshe iske aspaghan jәne aspaydy da. B.A.) key adamgha qonatynyn, jolyghatynyn, onymen súhbattasyp әngimelesetinin joqqa shygharugha bolmaytynyn algha tartamyn. Sonday baqytty pәndening biri retinde býgingi Hatty jazuda men Ghyzyrdyng kenesin ghana emes, onyng Ghayyptan jetkizgen әngimesin de osy Hatqa tolyghymen paydalanyp otyrghanymdy aldyn-ala Sizge eskertkim keledi. Sonymen aldymen sóz  GhYZYR ghaleyhy ua sallamda; 

«... - Sen ILIM degen sózdi ýlken etip jazshy. Búdan song BILIM, GhYLYM, ILIM dep taghy da ýlken әriptermen jaz. Osy ýsh sózding dingegi bireu – din!  Dinning qolyndaghy naqty kórinisi ne – QÚRAN! Qúran - Allanyng sózi, onyng ózgermeuin Allanyng ózi qorghaydy. Sondyqtan biz de ilim turaly óz sózimizdi osy Qúran ayasynan shygharmay úghyndyruymyz kerek. Ol ýshin Qúrandaghy "Kәhf" sýresinen 65 ayattan bastap 83-shi ayatqa deyin ózing ashyp, dauystap oqyp shyq;

-65. Sonda ekeuin jartastyng qasynda Biz rahym etken jәne bilimimizdi ýiretken qúlymyzdy kezdestirdi. 66.Oghan Músa (gh.s.); "Men sen biletin bilimdi ýirenu ýshin, saghan eruime bola ma?"-dedi.  67. Ol; " Sen maghan erip jýruge shydamaysyng ghoy"-dedi. 68. «Syryn bilmeytin jaghdaylar kezdeskende sening sabyrlyq saqtaugha shydamyng jetpeydi»-dedi.  69.Músa (gh.s.) "Alla Taghala qalasa, men sabyrly bolarmyn. Sening isterine qarsy kelmeymin"-dedi. 70. Ol; "Eger maghan eretin bolsan, ózim aitpayynsha menen isting jayyn súrama"- dedi. 71. Sóitip ekeui birge jolgha shyghady. Kele jatyp ol bir kemeni tese bastaydy. Músa (gh.s.); "Kemedegilerdi sugha batyru ýshin testing be? Sen óte auyr qylmys jasadyn"- dedi. 72. Ol; "Menimen birge jýruge shydamyng jetpeydi- dep edim ghoy saghan"-dedi. 73.Músa (gh.s.); "Úmytqan nәrsemdi esepke almashy. Ol ýshin meni qolaysyz jaghdayda qaldyrmashy"-dedi. 74. Ekeui kele jatqanda  olargha bir úl bala kezdesedi. Ol balany óltiredi. Sol kezde Músa (gh.s.); "Sen jazyqsyz bireudi óltirdin. Óte auyr qylmys jasadyn"-deydi. 75. "Sen menimen birge jýruge shyday almaysyng -dep aittym ghoy!»- dedi. 76.Músa(gh.s.); "Eger búdan keyin senen bir nәrse súrasam meni ertpeuine bolady"-dedi. 77. Ekeui taghy birge jýrip, bir qalagha jetedi. Qala túrghyndarynan tamaq súrap edi, olar ekeuin qonaq etkileri kelmedi. Qalany aralap jýrip bir qúlayyn dep túrghan ýidi kórdi. Sosyn ony tirep jóndep qoyady. Músa (gh.s.); "Eger qalasan, sen búghan aqy alar edin"-deydi. 78. Ol; "Sen ekeumizding bólinetin kezimiz jetti. Men endi sening sabyrlyq etuge shydamyng jetpegen nәrselerding mәn-jayyn aitayyn"-dedi.  79. Búl keme tenizde kәsip isteytin kedeylerdiki bolatyn. Arghy bette barlyq býtin kemelerdi tartyp alatyn patsha bar. Sondyqtan men ony aqau jasap testim. 80. Ólgen balanyng әke-sheshesi mýminder edi. Ol óskende әke-sheshesin dinnen bezdirip, olargha qúlshylyq etkizbey, qarsy shyghatynyn sezip, sodan qoryqtym. 81.Rabbylary әlgi balanyng ornyna niyeti dúrys, meyirimdi, taza perzent beruin qaladym. 82.Al biz jóndegen ýy osy qaladaghy eki jetim balanyng ýii edi. Ol ýiding astynda ol ekeuine tiyesili qazyna bar edi. Olardyng әke-shesheleri jaqsy kisiden bolghandyqtan, Rabbyng ol ekeui er jetip, qazynalaryn ózderi tauyp aluyn qalady. Búl - Rabbynyng rahymy edi. Men búl isterdi ózdigimnen istegen joqpyn. Mine, osy sening sabyr saqtay almaghan súraqtarynnyng týsinigi. ("Kәhf" sýresi).

Búl - menimen  Músa payghambar ekeumizding aramyzdaghy Qúranda keltirilgen әngime. Men - Jaratushynyng әmirimen  Ilim iyesi bolghandyqtan  ilimdi saghan osy ayattarmen týsindirgim kelip otyr.

Osy ýsh oqighanyng ishindegi әngimeni bala ólimine baylanysty oqighadan bastayyn. Ayatta Músa menimen kezdesken kezde, mening kele jatqan balany óltiruim turaly aitady. Sol kezde ol meni kózimen kórdi jәne bolghan jaytty  bildi. Endi osy oqighadan ghylym degen maghanany shygharalyq. Ol maghan qarsy súraq qoydy da, menen jauap súrady.

- Sen nege, ne ýshin óltirdin? -dedi. Ol birinshiden mening óltirgenimdi bilip qana qoysa, al endi ekinshide ol menen "Sen ne ýshin óltirdin?" dep saual qoydy. Búl orayda onda  qorqynysh ta, qyzyghushylyq ta boldy. Al osy eki dengey – bilu men anyqtau, ol  adam balasy men payghambarlargha berilgen dýniye. Onday bolsa myna dýniyening nemese oqighanyng neden payda  bolghanyn bildin, ony bilesin, búl – bilim. Búdan song kelesi satyda kózinmen kórgeninning qyzyghyp- ar jaq, ber jaghyn ashyp, sony qabyl etesin. Endi búl arada oqighany zertteu retinde ózine qabyl etesin. Bolghan nәrsening ekjey-tekjeyin kózben kórip, zertteu arqyly  qabyl etu búl – ghylym.  Osy eki dýnie - bilu men anyqtau, nemese bilim men ghylym  jer betindegi adamdargha, payghambarlargha berilgen.

Maghan, Ghyzyrgha berilgeni, osy ekeuinen tys erekshelik, ol - Ilim.  Músa osy Ilimdi úqpady. Ony Jaratushynyng ózi bermese ol úgha almaytyn edi. Sebebi ol onyng kóz aldynda bolyp jatqan jaghdaygha sheshim aituda - ol Ilimge qatelesedi. Onyng oiynsha ol jerde men Ghyzyr - adam óltirgish, jauyz ghana  bolyp túramyn, tipti Qúdaygha qarsy, imansyzdyq  qimyl jasap túrghan bolyp túrmyn ghoy. Áriyne, ol - onyng oiynsha. Ghylymy týrde ol tek sony ghana aita alady. Ghylymy týr men tilde; "Búl adam naqaqtan adam óltirushi"- dep qana maghan anyqtama bere alady. Al Ghyzyrdyng ol balanyng nege óltirilgeni, ol adam ólimining ne ýshin qajeti bolghany, ol adamnyng ol jerde taghdyrynda ne degen jazu bar, Músagha ol jerde ol Ilim retinde berilgen joq. Men Allahtyng әmirimen erekshe Ilim iyesi retinde, ol balany aldyn-ala óltirilu kerek bolghan son, kókting bergen Ámirimen óltirdim. Sebebi ol; «myna jerde aghyp kele jatqan sudyng aldynda kedergisi bolmasyn» - dep alyp tastalynatyn zat tәrizdi bolghandyqtan, aldyn-ala onyng taghdyryn kórip túrghandyqtan jasaldy. Onday bolsa - Ilim degen, ghalym kórmeytin, kóre almaghan, ony ózi oilap dәleldey almaytyn tandaulylargha ghana berilgen  dýniye. Ghalymdar qansha jerden shulassa da, talassa da, ghylymy óz dәrejesinde ghana qalady. Ilim dәrejesi - ol óte biyik, ony Bilim men Ghylymgha qaraghanda, EREKShE dep aitady».

Mine, Ghyzyrdyng ilim jayly maghan jetkizgen  әngimesi. Ghyzyrdyng osy sabaghy mening әrdayym aitar әngimemning «Fatihasy», kilti. Ilim turaly jazylghan barlyq maqalalarymda paydalanyp kele jatyrghan baghdarshamym. Qaytalamasqa әzirshe basqa jol joq... Men diny túrghyda óz jolymdy berilgen osy qasiyetpen ghana ilim jaghynan kóre alamyn. Allah Taghala bizge Qúrandy bergen kezde,  «aq pen qarany sheship ýiren»- dep aitqan, búl bizge bergen ghylym - din ghylymy. Al múnyng artyndaghy ilim tandaulylargha berilgen. Ol qazirgi qúrannan keltirip otyrghan mysalday payghambarlardyng da kóbine berilmegen, әuliyeler sol ilim jaghynan erekshe bilim alghannan  keyin baryp ghalymdyqtan ótip, әuliyelikke kóshken. Áulie - bar.  Áuliyede biyik dengey bar. Allah Taghala tútas ilimdi Ghyzyrgha bergendikten, sol ras bolghandyqtan, bizde әuliyeler damyghan. Áuliyeler - kózben kórgen ghylymy dәlelding artyn ilimy erekshe dәlelde kóre biletinder! Biz «qara» -dep kórgendi olar «aq»- dep jetkize bilgender. Biz «aq»- dep kórgendi olar «qara»- dep jetkize bilgender. Osylardy ilim iyeleri dep aitady. Mening sýienetin, aitatyn dúgham  Allahtyng osy sózi.

Endi osy jerde, Yәssauiyge payghambardyng amantyn jetkizuge kelgende ózimen birge Islam dini tarqaghan jerden 718 kitap kóterip kelgen («Shәsim nemese jylan terisine jazylghan diniy jylnama» kitabynan. 9- bet. «Ýsh qiyan baspasy, 2015 jyl.)  Arystanbab sahabanyng  maghan oqytqan ilim kitabynan myna bir ýzindini taghy keltirgim kelip otyr;

«Ilim jeti týrde keledi; birinshi týri, ol sol ilimdi alyp tuylghan bolyp tuylasyn, Ol Allahtyng әmirimen. Ekinshi, sen ózing izdenu arqyly súraytyn ilim, Alladan jalbarynyp súraghanda beretin ilim, ýshinshi, Allah ózi tandaulylaryna adam arqyly, perishte arqyly, jan-januarlar arqyly, týster arqyly, jiberetin ilim, tórtinshi, toltyru ilimi, sen sóilep aitqan sayyn oryny keltirilip otyratyn ilim. Sen osydan óttin. Besinshi, Naqty uayymda otyrsyng sen, «qalay otyrmyn?»- dep oilaysyn. Sen Allahtan súradyn, Allah tike saghan aityp jatyr. Allah qashanda ýlgeredi ilimin berip senderge, ýlgirip jatady, ýlgirtedi, ýlgirtip ayaghyna aparady. Odan keyingi altynshy, ilim ol ótedi, ruhtar qonghan kezde, ruhtandyrghan kezde, sen basqa ilimdini ruhtandyrghan kezde ol saghan qaptalady.  Jetinshi, ózing ruhqa ainalyp baryp, Kitap oqyp kelesin. Múny TANG BILIMI bilimi tarmaqtary deydi, balam. Adam Ata da sonday ilimmen payda bolghandyqtan núrlanyp túrghan. Múnyng bәri – núr, bәri bir-aq – núr. Allahtyng ózining ólshep, qiyp, kestelep bergen dýniyesi.

Mynau Ghyzyrdyng maghan Almatydaghy Islam uniyversiyteti sheyhimen kezdesuge bararda aldyn-ala jetkizgen әngimesinen ýzindi. «...Ghalym men ilimdining aiyrmashylyghy - ghalymdarda sabyrsyzdyq bar. Olarda - sabyrsyzdyq, tәkapparlyq, menmendik bar. Jәbireyil saghan ýnemi ne deydi, "ashulansang da rizamyn"- deydi. Sebebi sening auzynnan qazynadan sóz shyghuda. Múny búrmalap jatsang da, sen Tәnirimning sózin aityp jatyrsyn. Sebebi sening janynda Allah túr.  «Alla razy bolsyn»- deytinimiz Allah otyrady qasynda. Sen de Jәbireyil siyaqty basqa adammen sóileskende, ony qoshtauynda, qúptauynda ghana útasyn. Dinde qarsylyspaydy. Dinde qoshtaydy, qol ústasady, birigedi. Sonda ol seni qabyl etip tyndaydy. Onday bolsa sen qolyndy salyp, onymen qol ústasyp, ústanu, dindi, ghylymdy, ilimmen jalghauda  dәnekerlik qyzmetin jasaysyn.

 Ghylymgha qaraghanda  ilim mәselesi ol sheksiz, ghylym mәselesinde dengey bar, bilim mәselesinde de dengey bar. Ony sen óz auzynnan úlyqtaghaysyn.  qanday súraq bolsa da, «men sol siz qabyl altynday jaghdayda, týsindirip bere alamyn» -deysin.

Mine, Ghyzyrdyng ýiretken sabaghy.  Alla Taghalamnan tikeden-tik qabyldap alyp, jaryqqa shygharghan «Allahtyng maghan ayany» («Qazyghúrt» baspasy, 2015 j.) atty kitaptaghy Qúrannyng 114 sýre tәpsiri maghan deldalsyz týsiumen birge,  sol Ilimdi ýiretude «Ás sabur» ilimin jýrgizgen  Jәbireyil ghaleyhissalam perishte men Ghyzyr ghaleyhissallam qatar ústazdyq etti.

Sonda maghan Jәbireyilding aitqany bar;

«... Keybireuler sening sózine oray; «Ony bizge shaytan aitady, jyn aitady"- degen mәseleni qozghaydy, olargha ait;  Adam balasyn jyn da, shaytan da kórip túrady. Ony adamdar kórmeydi. Olar jýregimizding qobaljuyna jaqyn túrady. Biz qobaljy bastasaq olar, janymyzgha jedel kele alady. Sebebi olar bizdi anduda, ibilis te, shaytan da bilim alghan. Al ilim - olargha darytylmaghan. Allah  naqty taqua men naqty mýmindi  Qúran siyaqty saqtaydy. Al endi kishkene ghana senbegen adamnyng jýregine ol  kirip ketedi. Ol mening sózim emes, Allahtyng sózi. Sebebi ayatta osylay aitylghan dúghalar bar»- dedi.

Osy ilimdi ala otyryp men ruhtyng qasiyetin úqtym. Allahtyng ayattaghy sózi; "Kim kelse de, ey Múhammed(s.gh.s.), ony sen tazart, niyet etip kelgen bolsa"- deuindegi tazartu sózin endi týsindim. Tazartu, arshu, men myndap oqityn ayattardyng janynda, qaytalap oqityn dúghalardyng janynda, myndap «Fatiha» oqityn bolsa, sonyng san esesi,  bir oqyghan sýremen tepe-teng týsetindigin anghardym.  «Fatihany» oqyp sәjdege jyghylghannyng artyqshylyghyn úqtym. Búnyng maghan jenildigin Allah týsindirdi. Sebebi men qanday moldalargha jýginsem de,  ghalymdarmen sóilessem de, olar maghan sol Allah aitqan sózdi rettep, ne aitqysy kelip túrghanyn, ne aitqanyn,  ózining ghylmy dengeyinde ghana jetkizdi. Al ilimy dengeyde men ony týsinbegendikten, Qúrandy ghana solardan súraytynmyn. Al endi ilim dәrejesinde maghan týsindirgende men kýlli úrpaghyma da, kýlli músylmandargha da, Qúran bizding taghdyr ekendigin, rasynda da  jogharghydan kelgen kitap Qúranmen jalghas ekendigin, onday bolsa Qúrandy oqy otyryp sen Allahtan súrap óz taghdyryndy ózgerte alatyndyghyng mәselesinde -ilim betin ashu arqyly alatynymdy Allah maghan ýiretti.  Ol uaqighalar joghary jaqta jazylghandyqtan toqtausyz maghan aityldy. Mening dәrejem ghylymdyqty qabyl etpeydi eken. Aq pen qarany men  Qúrannan kórdim. Menin  denem jәne ózim de jazatyn bolghandyqtan, Allah meni osylay jaratqandyqtan, men Allahtan artyq súrap jýrgen shygharmyn, sol sebepti de Alla maghan, osyny jiberdi. Sansyz perdesimen sóilesse de Qúdaydyng ózi biledi, janymda otyryp sóilesse de Allahtyng ózi biledi. Biraq mening aldyma shynymen-aq Allahpen sóilesu mәselesi qoyylyp, Tәnirim maghan osyny jik-jiktep, bir taldap, әr ayatty týsindirgendikten, men osyny qabyl aldym.

Men alghash әuliyelerdi araladym, solargha baryp dúgha qyldym, olardan men  eshtene súramadym, qayta solar ýshin Alladan tilek tiledim. Biraq ta olar da sol men tilegen dýniyeni Qúdaygha  jetkizgenine kәmil senemin. Sebebi "Shyn Allany sýigen qúldar, ólmeydi"- dep Allah  aitqan.

Ghayyp kitaby myigha  qúiylady, naqty isinde qaptalady, sosyn otyryp ta, túryp ta mayday shayqaugha tura keledi. Mayyn alyp auzyna sala beresin. Ghúlama bolsyn, kim bolsyn, qanday ghúlama bolsa da kitapty osylay alady, toqtatpay alady. Búl - Allahtyng qúdireti.

Osy Ghyzyr әngimesining sony mynanday boldy; Jer jýzine, kýlli jer betine tazartu mәselesi kelip jatqandyghyn dәlelde. Alla Taghalam, Tәnirim arqyly bilim alyndar dep aitqan.

Ekinshi, Siz «Tolyq adam jayynda tolghanys» atty myna maqalanyzda «...Qazaq әdebiyeti tarihynda izgilik iydeyasyna sýiengen kemel adam (Kamily insoni) turaly oy alyptarynan qalghan ruhany múralar jelisining izderi dep  Alyp Er Tonanyng «Aqy nemese jomarttyq» ilimi, Ál-Farabiyding parasatty adam ilimi, Jýsip Balasaghýniyding jәuanmәrtilik ilimi,Yәssauiyding hәl ilimi, Abaydyng tolyq adam ilimi, Shәkәrimning ar ghylymy birimen biri tabighy túrghydan jalghasyp, dәstýrge ainalyp qalyptasqan izgilikting ózekti ghylymy jelisi dep  әr dәuirde ótken ghúlama babalar enbegin ilim dep jazyp, ilimy dәrejede, ilimshi retinde emes, әdebiyetshi tilshi ghalym retinde  ghylymdy ilim dep úghyndyrypsyz. Mening aitpaghym, óziniz mysalgha keltirip otyrghan  ghúlamalar, ózderi ómir sýrgen zamanynyng kemenger danyshpandary. Oghan  dau joq. Ghalymdyqtyng joghary dengeyine jetkender tiyisti ilimning týsetinin sezingender. Biraq ilim dengeyine jetpegen siyaqty...

Osyny zertteuge qanshama uaqytynyzdy sarp ettiniz, enbekterine bagha berip,  osy maqalany jazghan sizding de ghylymdaghy orynynyz erekshe. Biraq, búl danyshpan babalarymyzdy diny dengeydegi ilimshi dep aitu ýshin ilimy dәlel kerek. Osylay aitqanynyz ýshin – «sizding tarapynyzdan kemshilik oryn alghan»- dep aitugha mening qúqym joq, sebebi qazirgi tanda bizding elimizde din janashyry atanyp, sonyng nanyn jep jýrgen teolog ghalymdardyng ózi, ghylym men ilimdi, ghalym men ilimshini bólip qaraghan emes. Óitkeni, kýni býginge deyin elimizde ghylymnyng tóresi - ilim óz ataumen daralanbaghan. Óz shanyraghyn kóterip bólip tikpegen. Ilim – әlemge kelgen qúbylys! Ol jer betine ghayyptan endi týsip jatyr.

Men osy danyshpandardyng ishinde ózime jaqyn ekeui - Faraby men Abaygha baylanyty mynaday pikirdi jetkizgim kelip otyr. Búdan búryn Farabiyding 18 jasynda alghash Allahpen sóilesken hatyn akademik Gharifolla Esimge jazghan hatymda mysalgha keltirgen edim. Qazir mende Farabiyding  ayan jolmen týsken «Ruh turaly»  jinaghy baspagha әzir túr.Osy jinaqtaghy «Oy turaly» jetkizgen myna pikirin ortagha salghym kelip otyr.

ÁL FARABY GhÚLAMA;Assalamu ua aleykum. Oiyng – teren,  adam - oidan qúralghan. Niyetine qaray salynghan minezing bar bolghan. Adam bolyp tuylyp, adam bolyp ólu bәrinning mandayyna jazylghan. Jolyn tapsang bir uys miyng bar sýieginmen qaptalghan. Mýmkin de bolsa sony dúrys qoldanar bolsang sening jaytynda adaspas edin. Býgingi kýnnen bastap, dozaqtyng aghashyn talasyp nege bólip jatsyndar demekpin.  Bireu senderge sony ýiip tógip kesip taghayyndap berip jatqan siyaqty, sender barynsha jinap alyp jatqan siyaqtysyndar. Ilim qaldy, ilim jayyna qaldy. Ilim bayaghyda jabylghan. Ilim alatyndar onyng shet jaghasynda ghana jorghalaghan. Birinikin biri óstip ýiip, úqsatyp qana ózgertip qoyghan. «Ras-au mynanyng aitqany, anaghan keledi eken ә»- dep salystyrmaly aityp jýrgen.

Joq, saghan berilip jatqan mynanday ilimge eshkim kire almaghan. Alghashqy qalam qolgha ústalghanda - tereng jazylghan. Qorqasyn, sóz tiri, týsiruge qiyn, qorqasyng ony aitqangha. Ishinde túrghan jazu odan qorqynyshty emes pe. Al endi býgingi jazghandar ne jazyp jatyr, qoryqpay qalam kete beredi-au keng kósilgen. Onyng bәri tiriden kelip jatyr emes pe?

Býgin arnayy keldim, jazyp jatqan «Aq kitabyn» qútty bolsyn. Alla beker jiyiletip salmasa, 114 әngimeng әr dýniyening ishin qaptasa, ishi syrtyn týgendese, bir kitap ilim bolyp qosylar edi sony úqqan adamgha, sonyng bala shaghasyna.

Qyzyq, kýnning astynda túryp, onyng jylulyghyn sezip túryp, sonyng barlyq jaqsylyghyn alyp túryp, sonyng kýshti ot bolyp janatynyn bilip túryp, «sol mәngilikke túryp qalady» - dep qalay oilaysyn? Aydy kórip túrghanda bir kishireygenin, bir ýlkeygenin, týnde júldyzdy da kórip túrsyn. Sonyng bәri mәngilik qalady dep kim aitty? «Sony jaratqanda arghy jaghynda bireu jýr emes pe?»-  dep oilaugha bolmay ma? Týbi sonyng súraghy bar emes pe eken. Onday bolsa «Ne ýshin  meni demaldyryp, ne ýshin kýn berip jatyr, nege keldim?»- degen súraq sodan bastap tumay ma eken? Sen ózing adam bolyp kele jatyrsan, kýn jylytyp túr jýregindi Qúday jylytqan. Ash qalmasyn dep әr jerde túrar as tamaghyndy dayyndaghan. Qazyp je, ýzip je, suyryp je, suyn ish, ol da saghan arnalghan. Onday bolsa «Nege keldim eken?»- dep oilanugha bolmas pa eken? Ketip bara jatyrghan jol eken myna bir jaqqa salynghan. Ol da beker emes, qúr baryp jýrgen joq qoy sol jolmen әr qaysysy qanghyghan. Eger de berse Bir rúqsatyn, alyp kelu ýshin ghana barady emes pe, onday bolsa sen de osy jolynda bara jatqan, «Ne ýshin keldim?»- dep oilanuyna bolmas pa eken?

Áy, tannyng atysy, keshting batysy, bolmasa basynda Bir salghan dýniye, maqsatyng bolmasa, qúr jýrip keluinning de paydasy bar emes pe, ne joq emes pe. Sony oilanyp kórding be sen? Búl kitap seni oigha salmas búryn, «Yә, әl Faraby oishyl adam, oidyng terendigi sende jazylghan, sebebi sening basyna anadan kelip aityp jatyr emes pe, sansyz kitaptyng sózin Qúday salghan, «ne ýshin keldim?»- degen. Barlyq jerde oy tudyryp jatyr emes pe. Ýlken Qúran «Allamyn men»- dep túrsa, sen sol Qúrandy qabyl alugha ghana kelding emes pe.

Taghy bir oigha salamyn, jaraydy, bilmedin, eshkim ýiretpepti, shyqqan dindi qaramapsyn, sen emes, molda eken jasap jatqan. Yә, sen emes, memleket eken ony qúrap jatqan. Sen ne ýshin keldin, onda súrap almasan, kim ekenindi oilap tappasan, sol aitqan Allanyng әngimesin oryndamasan. Sen ózing joldy qalay tabasyng jalghyz qalsan. Taptyratyn biraq Qúran emes pe?  Oy qayda, alys pa senen, oiyng alys pa senen dep súrayyn.

– Oy әrqashanda ózimmen birge.

– Onday bolsa nege alysqa oilanyp ketesin. Janynda túrghan súrasang sheship beretin, sol Qúran emes pe?  Súraq qoyady shәkirtter;

   - Oyshyl deydi sizdi tereng ketip qalghan. Eseppen jóndeysing bәrin rettep qoyghan. Sonyng bәri qatty oilanghannan keletin shyghar - deytin maghan. Joq, ol qatty oilanghannan emes, ony qabyl alghannan ghana keledi saghan. Sen oilan- oilanba, sen oilanghan dýniyendi «aldym»- dep moyyndamasan, Alla ary qaray oiyndy ashyp salmaydy - deytinmin olargha. Qatty oilansang miyna qan qúiylyp keter bir kýni. IYә, sezersing oilaudyng qatesin. Sen aqylgha salyp qoysan, ynghaylap retter edin, sol oigha keltirilgen dýniyeni oiyna saqtay túryp Qúran ashsan, janaghynyng sheshimin alar eding - dep olargha jauap aitamyn.

Bir әl Faraby emes, myny da tuylar edi, tuylyp bolmay - ólip qaldy emes pe. Tuylyp, bolmay jatyp ólip qaldy emes pe! Búl dýnie biraq әl-Farabiymen, iә bir aqynmen qúralyp túrghan joq qoy. Oilanyp, sony nege qaramadyn? «Bireu tuylyp alma aghashty ekken eken, sony tapqan eken»- deysin, sol bolmasa tabylmay qalushy ma edi? Ál Faraby bolmasa sening býgingi esebing shygharylmay qalushy ma edi. Qalay dep oilaysyn? Oiyng qaydan? Alla taghalam, meni de, seni de, ony da, tek Qúdaydyng bergenin jetkizu ýshin jiberdi emes pe. Sol oidy endi  terendeter qasiyetke ótken joqsyng ba. Sening kóshirip jazuyng da, Alladan súrauyng da, alghan jauabynnyng ózi sening bir ýlken maqsatyng emes pe. Arghy jaghy ne bolatynyn aldyn ala saghan jetkizip berdi emes pe. «Kýsh quatym jetpey túr, men múny ýlgere almaymyn»- degenning ózinde, Allam osynyng bәrin saghan kelistirip rettep jatyr emes pe. Amaly sen ýshin ghana emes «Aq kitapty» týsirgende, ózgege de Alla ózining bar ekenin aityp jatyr emes pe. Osyghan qatty oy kerek pe, miyna qan qúiylatynday. Osynyng bәrin saghan ne ashyp  jatyr - Qúran ashyp jatyr.

Mýmkin sen ómirinde jazushy emes, keremet bir aqyn, tipti aqyn emes, keremet bir әnshi shygharsyn, biraq ashylmay ketip bara jatqan. Mýmkin sheshen shygharsyn, mýmkin sening janynda ózinning dene bitiminde, ishindegi oiynnyng tazalyghy sondyq, bir memleketti taza dinde ústay alatyn, eng ýlken patsha ketip bara jatqan shyghar. Oghan kim kinәli óz-ózindi asha almasan. «Joq, ol patshanyng úrpaghy, odan patsha ghana tuylu kerek»- dep kim aitty? Myng jerden patshanyng úrpaghy bolsa da, solardan bir patsha ghana dindi qútqardy. Basqasy qúrtyp, satyp jatyr. Sonda sen qalay qarap túruyng qajet? Nege sen oimen qadirlep almaysyng Allanyng sózin, sonyng bәri bir ainalghanda Qúran emes pe? Búl әngimeni Jaratushynyng Qúranymen sóileskende, jazghanda súrar, úghar ol adam. Oiyng qayda tereng ketip qalghan, mýmkin bolmasa sol әl Farabi, basqa da bir aqyn jazushy odan da ótken myqty, solar tuylmasa da, tipti tuylyp aty joq bolsa da jasap jatyr emes pe.

Din –ong qolyn. Din – sol qolyn. Din – basyn, ózin, býtin denen, ayaghyn, qolyn. Býtin  ózinning dýniyen. Nәpsi de, barlyq dýnie de, miyng da, sening oiyng da bәri – din. Dinning ishinde eng tazasy Alla sýigen biraq din – Islam dini. Dindi aitqanda ol dinning tek jamandyghyn, ber jaghyn ghana kórsetetin deydi bireu. «Alla sýigen dinning jamandyghy bar»- dep kim  aitty? «Alla sýigen dinning qasireti bar»- dep kim aitty? Alla sýigen dinnen jamandyq keldi me saghan, ózgege keldi me eken?  Kelse; «Ol sol dindi ústanghan dep kim aitty?». Alla sýigenge qarsy  shyghyp, «Men Allamyn»- degender Allanyng adamy eken dep kim aitty?

Búl bir – tiken, tasqa gýl egip qayghan әngime siyaqty seniki. Sebebi eng taza din Islam  bolsa, al sol taza dindi ústanghan adam qanday bolyp ketedi, taza ústansang qanday bolyp  ketesing – taza bolasyn. Núrlanasyn, núrlanasyn! Dúrys ómir sýresin, salmaqty bolasyn, seni osy kýnde Jannattyng esigin ashyp, kelesi kýni tabaldyryghynan attap kete bere alasyn.

Kishkentay ghana kitapsha bolghan. Osynday ghana bolghan. Qalyndyghy osynday. Ýlken júrtta qalghan. Audaryp ala almaysyng ol sózdi biraqta, qysqa qysqa qylyp on tórt sózden әrqaysysy qúralghan. Osynyng bәri bir kýni syy bolar saghan, әәә, múghjizamdy kórset, «bersem alamyn» - deme. Bir bas, myng bas demeymin saghan. Osy kitabyndy ondatyp alsan, sol dýnie ashylyp Qúday berse eken- dep tileu qylamyn. Ol kezde 14 sózden qúralghan әr adamnyng tyrnaghynan bastap, shashyna deyin aitylghan dúghalar bar. Ol dúgha degen jay sen týsinbeytin emes, bir auyzyn aitayyn, jýrekke qatystysyn saghan.

Qaptap qoyghan Qúday ony, tórt tesikten salghan, kirip shyghar bireui, dybysy sening janyndy alghan, otyrady jýreging bir qaqpany ústaghan, miyna barar qanynnyng tazalyghyn ghana qaraghan. Oqysam búl dýnie mandayyma jazylghan, «Nәs» sýresin Qúday sol ýshin saghan jaratqan. «Án Nas»- dep oqysan, tynysyn ekeuinen auar bolsa da «Alla!»- dep jýrekting qaghuyna qaray, sen yrghaqpen oqy, Alla sýigen tilmen, әr oqylghan yrghaghyn, bireui jýrek súraghyn qaqsa, bireui ókpe siyaqty dem alghan. Sýrelerding qasiyeti denene qaptap jaghylghan.

-Ishi bauyrym auyrady, denim sau emes - deysin. Asqazanyndy kesip alyp, laqtyryp tastaghan. (As qazanyma jasalghan otany aityp otyr. B.A.). Ózindi de kesuge jaqyn qalypty. Oy bolmaghan ol kezde sende eshqanday. Oiyng joqtyqtan, ózgening oiyn tyndaghandyqtan kesilgen asqazanyn. Bireuding sózin ras bolmasa qoshtamauyng kerek, sodan saqtanu ýshin ishkesin. Aghattyqty ózine jasap jatyrsan, oiyndy týzeter kim edi, auzyndy ashqanda araq túrghanda. Onday bolsa sen dinnen sol kezde ketkensin. Kelip izdenuinde endi oy bar ma salghan. Sebebi bir qalypty kele jatyrsyng oilanyp qaraghan. Endi bar qalghanyng osy ghana ómir. Berip jatyr Allam, barghan sayyn seni núrlandyrghan. Tek din ghana seni alyp shyqty, ras emes pe? Myng jyl ómir sýrseng de osyny aitamyn.

Kilti bolsyn Jannattyng qolynda jarqyraghan, balam. Kilting bolsyn qolynda býgin de, erteng de qalghan. Berering bolsyn júrtyna dindi toltyryp aitqan. Alla sýigen biraq din - Islam, onan basqa jol joq. Oimen ghana  Qúday ony oilap salghan. Ol  túrady, eger de Allam qabyl almay qoysa seni. Dinindi miynnan alyp ketedi. Onda ómirsiz, Jannatsyz qalghan qasiretti ibilisting dosy bolyp qalasyn.

«Ósiyetti sóz tamyrymnan óter»- deysin, ol sol ghana teniz be, iә ne ekenin bilmeysin, ot bolyp jandy, shoq bolyp kókten qonghan. Onyng bәri ótti, jara bolyp ketti demegin eshqashan. Sol belgi tek Qúranda, qaytalap otyr, jaryghym. Alladan tileymin asyl kitap, búiyrtylsyn saghan. Qúdireti kýshti saghan týsken «Aq kitapqa» quat bersin, ózgeler tynysyn alsyn, demin alsyn, Islamyna sýiinsin, eniresin, jylasyn, dinderin ústansyn, Alla Taghalam dindi olardan alyp ketip qalmasyn, Alla saghan jar bolsyn, balam. Assalamu ua aleykum».

Búl ayan tәpsirleudi qajetet etpes. Tәpsirleuden  góri  qúrandy qalay tandaghany turaly myna bir iliminen taghy ýzindi keltireyin;

ÁL FARABI;  «... Ilim.  Men o bastan ilim izdegende Qúrannan ghana izdedim. Qayta-qayta oqy berip, bir habar Allahtan kele qalsa «Baqarany» ashyp qayta-qayta oqy berumen boldym. Bir habar kele qalsa, ekinshi sýrege ótip, ony qayta-qayta oqimyn. Ol oqyghanda men ony «sindirsin»- dep súradym Qúdaydan. «Jalghasyn berse eken»- dedim. Óitkeni ol jalghas maghan myiym arqyly Allahtan ghana keletinin bildim. Sodan ghana ghalym bolady adam. Sony Qúday maghan darytyp berdi. Sen de týs kóretin bolsan, yә  ruhtandyru jóninde babalar kelip, Allah atynan keletin bolsa, Qúrandy ashyp, ilim berip jatqan Qúrandy ashyp túryp, sony qayta oqyp ózine sindirip alugha tyrys. Júmys dep sony aitady. Otyra berme, qyzmet et. Jazu da qyzmet. Al endi sol kelgendi qabyl etu odan da ótken qyzmet. Men Qúrandy óstip tandadym».

Al, Abay turaly búlay keng kósilip aita almaymyn, biraq  Ghyzyrdyn  maghan aitqan; «Sening Abay atty aqynyng bar, ol ýlken halyq taghdyryn qozghap  sabyrlyghyn Qúrangha әkelip tiregen» - degen tújyrymy bar.  Ghyzyr osy ilimning menen búrynghy qabyldaghan jeti memleket ilimshilerine qonbaghanyn aityp,  «endi qalghanyn jetkizu ekeumizding sauabymyz bolmaq» (Bir býtin qúran – mening taghdyrym». 23 bet, «Qazyghúrt» baspasy, 2016 jyl)-  deui meni bayyz taptyrmauda.  Demek, Abay turaly ilimdi aldaghy uaqytta  kókten súratyp alugha bolady.Ghayyptan bәrin súrap alugha bolady. Óitkeni qúranda Alla Taghalam; «Menen ghana súra, men ghana beremin»- dep aitqan . Alla әr qashanda antynda túrady. Men әzirge kókten diny ilim, dinge qajetti sonyng oqulyqtaryn ghana súrap aldym. Basqa nәrseni súraugha batylyp jetip barghan emes...

Osy jerde ilimge  baylanysty aitylar tújyrym men onyng tarihy da shyghyp túrghan joq pa. Payghambar men onyng tórt sahabasynan súrap bilgenim, maghan segizinshi bolyp týsip otyrghan – Islamdaghy múnday múghjiza qúbylys, 1400 jyl kólminde siyrek te bolsa, búryn da qaytalanyp túrghan kórinedi. Songhysy, islam dinine qater tóngende aq pen qarany ajyratu ýshin 1913 jyly qarasha aiynda Týrkiyalyq imamgha týsirilse, alghashqy  altauy Arab elderine  týsirilgen.( «Allahtyng maghan ayany», 12-shi bet,  «Qazyghúrt»  baspasy, 2015 jyl).Biraq ilim ol elderge qonbaghan. Qabyldap alushylar tómengi dengeylerde nәpsi jeteginde ketip qalghan. Sonymen, ilim degenimiz tek qana Allahtyng qalauymen tikeden tik Ghayyptan beriletin ne Tәnirimning ózi qalaghan ruhtary arqyly, Ghyzyrdyng jetekshiligimen tandaulysy bolghan mýminder men taqualargha beriletin Erekshe ghylym.  Ilim – tek Allahtyng qalauy eken.

Ghyzyrdyng osy tújyrymy - siz ilim iyesi dep tanyghan ghúlamalar ilim iyesi emes, óz zamany moyyndaghan danyshpandary ekenin ghana jetkizetin siyaqty. Ilim jer betine erekshe qúbylys bolyp ghayyptan endi týse bastady. Allanyng qalaumen qazaq jerine týsip jatqan osy bir qasiyetti múghjiza dýniyeni ýrikpey, el bolyp imany jýrekpen qabyldap alu kerek bolyp otyr. Siz; «Daryndy, oishyl aqyn S.Torayghyrov sol ortada ómir sýrip osy astarly qasiretti sayasy qúbylysty erte tanyp boljaghanday:

Abay túsy qazaqtyng búzylghany,

Qaralyqqa ainalyp qyzyl qany.

Eldigine, jerine, hәm dinine

Qúryldy talay dúzaq, talay qaqpan- deydi. Endigi maqsat – Abaydyng tolyq adam ilimin endi qaytadan ruhany monolitti qazaqqa ainaludyng jolyna qyzmet ettiru – basty ruhany mindetimizge ainaluda. Búdan ózge iydeologiyalyq tanymdy kórip túrghan joqpyn. Abaytanu tarihynda búl algha qoyylyp otyrghan, biregey mәn-maghynasy bar mindetting bes-alty salasyn oqyrmandargha týsinikti bolu ýshin jeke-dara qysqasha týrde bayandap ótudi qajet»- dep bilemin dep odan әri sol oiynyzdy jetkizesiz. Osy әngimeni aita otyryp sonynda 1501-1510 jyldary mәmlýkterding songhy patshasy Kans әl-Gaury naqty tapsyrma berip, qypshaq aqyny Shәrif Ámidy «Shahnamany» túnghysh ret qypshaq tiline tolyq týrde audarylghan týp núsqasy Stambúl múrajayynda saqtalghanyn, osy týp núsqa audarmanyng kóshirme núsqasy «Qazynaly Ontýstik» kóp tomdyghyna 23 tomy jariyalanyp oqyrman nazaryna úsynylghanyn, qalghan 14 tomy biylghy jyly jaryq kóretinin jetkizesiz. Qanshama izdenis, qanshama enbek!  

Shirkin, ilim jolyna da  osylay  uaqyt bólip, endigi júmysty  ilim jolymen jalghastyrsanyz, Abay turaly, onyng diny taqyrypqa qalay barghandyghy turaly basqasha tújyrym aitqan bolar ediniz dep oilaymyn. Búlay aityp otyrghanym Sizdin; «Mening payymdauymsha, qazirgi kýndegi qazaqstannyng qoghamdyq ghylymdar salasy evrosentristik, kenestik, zatshyldyq modeliding yrqynan shygha almay túiyqqa tirelgen qalpyn bayqatuda. Búl ruhany daghdarystan shyghudyng joly -  týbegeyli týrde qoghamdyq qoghamdyq ghylymdardyng eskirgen stereotiptik tanymdarynan bas tartyp, ghylymnyng jýretin relsin basqasha ózgertu. Sonda ghana bizder ruhany әlemimiz ben últtyq qúndylyqarymyzdyng tarihy tamyryn dәl tauyp, Abay dýniyetanymyn da osy túrghydan jete tanyp, tereng megeru jolyna bet almaqpyz» («Abay úlaghaty», 7-shi bet.) - degen batyl oqshau pikirinizdi oqydym. Búl sóz – ilim tilinde kókten kelgen quat. Osy quatqa boyynyzdaghy kýshti qossanyz eldegi dinning dingegin bekituge ýlken ýles qosar ediniz.  Dәl qazir elimizding jerine Bismilla dep attap basqan erekshe ghylym ilimge osynday kesek ózindik pikiri bar ghalymdar kerek bolyp túr.

Eskertilgen eki týiinge  ilim jolymen jauap bergen son, songhy әngimeni býginde elimizde joghary oqu oryndary ýshin oqulyq kitap bolyp baspadan shyqqan  búlaqtardaghy Orta ghasyrlyq  ilim iyelerining ilim turaly pikirlerine de audarghym kelip otyr. Óitkeni ghalym men ilimshi jazuyndaghy basty aiyrmashylyq  ghalym óz enbekterinde  ózinen búryn ótken danyshpandar men óz zamanynyng ghúlamalarynan mysaldar keltiretin bolsa, Ilim iyeleri onday dәlelderdi Qúrannan,  hadisterden alady, ne ghayyp ayandarynan keltiredi. Ilim; «aqylgha siymdy nәrsening bәrin ózinning ishinnen shyghar. Sende bәri bar»- dep ýiretedi. Bizding ghalymdar asyghys, asyghystyqtan ózinde joghyn, ózgeden izdeydi. Osy túrghydan kelgende pikir qayshylyqtary bolady.Siz bilesiz erte ghasyrda óz órisin ken  auqymda jayghan grek filasofiyasy orta ghasyrda kýiregeni tarihtan mәlim. Grekter óz qaznalaryna ózderi iyelik ete almay qaldy... Órkeniyet - múraghatqa ainaldy... Mine, osy kezde tarih sahnasyna, sol múraghatqa ketken grek filosofiyasyn janasha tiriltip, Orta ghasyrda músylman nemese naqtysy Islam órkeniyeti qadam basty.

Antikalyq filosofiya arab tilinde ómirge kelgen Islamdyq dýniyetanym negizinde janasha janghyrtyp, «Aristotelidi qayta tanu» sabaghyn ómirge әkeldi. Onyng ilimi renessanstyq dengeyge kóterildi. Fәlsafanyng da, filosofiyanyng da ortaq tiregi bolghan ghúlamalar enbekteri eng aldymen týgeldey arab tiline audaryldy. Audarmashy ghúlamalar  sol kezde Aristotelidi Islamdyq negizde týsindiruge den qoydy. Solardan ýzindi.

Ál Farabi; «Esinde bolsyn  dýniyede substansiya men aksiydensiyadan jәne olardy Jaratushy mәngilik Jardan basqa eshnәrse joq». «Búl ghylym jaratylystanu ghylymynyng óresine syimaydy. Ony «metafizika» nemese «akaiyd» (Qúday tanu) ghylymy dep ataydy. Búl ghylym barlyq ghylymdardyng basy men sony bolyp tabylady, odan keyin zertteulerding esh maghanasy joq. Barlyq zertteulerding týpki maqsaty men taghat tabatyn jeter shegi de osy ghylym». («Ghylymdardyng shyghu tegi» traktaty)

Ilimshi Bәkir, ghúlama ibn Rushdtyn; «Ayan arqyly belgili bolghan ilim men filosofiyalyq payymdaular arqyly alynghan bilim sәikes kele me?»- degen súraghyna Ol; «Álemning sheksiz substansiyalaryn tanuda kәdimgi bilimder dәrmensiz, ol tek mistikterding qolynan keletin is» -dep jauap bergen.   

Adam sanasynyng bastauyn izdegen ghúlama Ibn Araby - Haq taghala men pendeni bólip qarastyryp, mynaday tújyrym aitypty. “...Kәmil adam qúdireti - Qúdaydyng kólenkesi nemese absolutti mәndegi keremetting qysqasha shaghyn kórinisi. Adam eshqashan Qúdaydyng qasiyetterine ie bolmaq emes. Haqtyng bilimi – mәngilik, al adamnyng bilimi payda bolghan. Jasalushyda jasau qúdireti bolmaydy. Kimde jýrek bolsa soghan ósiyet, kimde aqyl bolsa emes. Sen Allagha ony kórip túrghanday qúlshylyq jasa. Jaratqannyng mәnin payghambarlar men sopylar arasynan shyqqan teologtardan ózge eshbir ghalymdar bilgen emes. Teoriyashyldyq ony eshuaqytta asha almaydy, ol joldaghylar qashan da aidalagha laghyp ketedi...”.

Ál Ghazaliy; “...men filosoftardyng birneshe paragha, al olardyng ghylymy – birneshe satylargha bólinetinin kórdim. Biraq,  ol tolyp jatqan paralardyng qaysysyna jatpasyn olardyng kóneleri men óte kónelerining jәne keyingileri men ertedegilerining arasynda birining shyndyqqa juyq, ekinshisining qashyq boluy maghanasynda úly alshaqtyq jatqanymen, barlyq filosoftarda sózsiz bir ghana tanba – senimsizdik pen qúdaysyzdyq tanbasy jatyr” (“Falsafa tarihy” 131 bet).

Búghan deyin Jaratushy turaly, din turaly, Ghayyp turaly, Perishteler әlemi men Payghambarlar múraghaty turaly, jan jәne ruh turaly  әr qily tújyrym aityp kelgen ótkendegiler men býgingiler - Allanyng ózi týsirgen  ashyq ayan-tәpsirinen keyin, ilim salasynda búryn-songhy aitylyp kelgen tújyrymdargha basqasha betbúrys, basqasha kózqaraspen qarauy mýmkin. Óitkeni, jogharyda attary atalynghan ólmeytin jandy ruhtardyng Allahtyng әmirimen artynda qaldyrghan úrpaqtary ýshin, bizder ýshin, songhy din Islam ýshin, qanday júmystar istey alatyndyghyn, olardyn  Jartushy manyna qalay toptasqandyghyn, olardyng ruhy jetkizgen ayan әngimelerin oqyghan oqyrman óz dәrejelerinde úghyna jatar.

Sondyqtan mening azan shaqyryp aitarym; «ey, Álem pәndәleri, din qayratkerleri men ghúlama ghalymdar, kóz maylaryndy tauysyp sender izdegen sol Úly Jaratushy men sol Jaratushysyn izdep tirshilikten ótken payghambarlarmen, sahabalarmen, ilim iyelerimen jәne Allahtyng sýiikti perishtelermen tildesude, Allanyng әmirimen әdemi mýmkindik tuyp otyr.  Allah,  Qúranda aitqan óz serti, óz uәdesi boyynsha, ózi jaratqan qúldarymen ashyq tildesuge o bastan bet búrghan. Qane, qúlaq qoy, bәrimiz, ózimizdi jaratqan, jalghyz Jaratushy IYemiz, Allahpen tildeseyik, Allahpen ashyq sóileseyik.

Ilim – erekshe ghylym.  Ghylymdardyng basy men sony bolyp sanalatyn búl múghjiza ilim ghylymnyng barlyq salasyn qamtidy. Jalpy búl ilim- senim iyelerining jýrek tazalyghyna oray Jaratushy tarapynan keletin qúbylys. Olar qazirgi ghylymy tilde - ezoterikter. Búl ilimning qúpiyasy men syry ishine býgilgen. Boyynda tumysynan erekshe qabyldau qasiyeti joq adam iygerip týsine almaydy.

Ózimning ilimge baylanysty ara qatynasym turaly aita ketkim kelip otyr - búl tek Allahtyng qalauy. Búl adam balasyna berilgen ilim bolghadyqtan, ol tiri adam bolghandyqtan, men de ózime qatysty, bizding ósken ortamyzben, oqyp jatqan Qúrandy týsinbey, aq pen qarany sheshu mәselesinde, naqty Allahqa qoyghan súraqtyng arqasynda alghan jauabym. Múny ilim mәselesinde Ghayyp ýiretti. Ghayyp – Allanyng ilim qazynasy jinaqtalghan oryn.  Ghayyp - Allanyng ghúzyrynda bolghasyn maghan jetkizdi.

Sóz sonynda taghy qaytalyp aitarym, ilimshi  retinde jazyp otyrghan búl maqalam  býginde әr ýide beti ashylyp oqylmay sәnge túrghan Allah pen adamnyng arasyndaghy asyl jol Qúrangha audaru. Qúran – әr ýige sәnge qoi  ýshin týsirilgen emes,  Allahtyng songhy dini Islamnyng jolymen jýrudi, Jaratushyndy úmytpaudy, onymen sóilese biludi, bir Jaratushy IYene ghana bas iudi, onymen dos boludy týsindiretin - qazyna.  Tórinde sol beti ashylmay túrghan Qúrandy ashyp oqyp, ony jýreginning tórine shyghar deu.    Múhammed ghaleyhissalam payghambar; «Allahtyng qadyr qasiyetin sender bilmeysinder, Allah qúlymen adammen adam sóileskendey sóilesedi. Bolmasa adam arqyly, әruaq arqyly, jan-januarlar arqyly, joghary jaqta týrli týske beynelengen ruhtary arqyly, Allah adammen sóilesedi. Kýnning núryndaghy jeti sәule jeti týs arqyly, Allah adam balasyna qyzyl, jasyl, kók, sol kýn núrynday týster arqyly, adam balasyna ayandaryn jiberip, sol arqyly ruhtandyrady-dedi.        

Mekemtas agha, asyl sózding iyesi Allanyng ózi ghana. Ayttyratyn da, aittyrmasa - auzyndy baylaytyn da, ashatyn da Allam.  Ár dybystyn, sybystyng da belgisi qúdaydan. Osynyng bәri Allanyng jaqsylyghynan.

Jaratqan iyemnin, adam balasyna degen mahabbaty, onyng adam balasyna degen senimi, adam balasyna degen janashyrlyghy, eshtenemen tendespeydi. Adamgha degen Allanyng mahabbatyn barlyq tirligimizde kóre túra sony sezbey ketsek eki dýniyede de qor bolady ekenbiz, Allamnyng aitar sózi adam balasyna «Mening aityp jatqanymdy ghalymdar ghana úghady»- deydi. Allam «ghalym imam»- dep bóldi qúranda, músylman, taqua dep bóldi, kәpir dep bóldi, eki jýzdiler dep bóldi. Aty bar, bәrine qoyylghan aty bar. Ghalym bolsa ol naghyz ghalym boluy kerek. Múny nege aityp otyrmyn, naghyz ghalym ghana dinning janashyry bola alady eken.   Ol ghalymnyng Allanyng aldynda atqaratyn qyzmetine oray alatyn razylyghy da, rizyghy da mol eken. Onyng dinge janashyrlyghy dinning dingegin qatayta alady. Sebebi, Alla ghalymnyng auzymen dindi tarqatady.

Býgingi maqalany Hat dep jazyp otyrghanym, songhy kezde maghan jazudyng osy bir týri etene sinisti. «Elbasymen elimizdegi Islamnyng jayy turaly erkin әngime», («Tórtinshi biylik» gazeti, №9. 2017 j.) «Ilim – erekshe ghylym. QR Últtyq ghylym akademiyasynyng preziydenti M. Júrynovpen bolghan kezesuden song ghayyptan jetken «Ilim – erekshe ghylym» kitaby turaly sýiinshileu» («Tórtinshi biylik gaeteti, №10. 2017 j) «Aghrafta» at auystyrugha qalaysyn, akademik Gharifolla Esim myrza» («Tórtinshi biylik» gazeti №17-22. 2017 j)- dep ghalym qayratkeri Gharifolla Esimge, «Bir Allahqa siynyp, kel qúrandy oqylyq»(«Tórtinshi biylik» gazeti, №1-3. 2018 j)- dep halqymyzgha arnaghan Ashyq hattarym jaryq kórdi. Aqyr sonynda  sonyng naqtyly qorytyndysy baspagha osy ýlgide jazylghan hattardyng basyn jinastyryp «Hahqa jaqyndatar hattar» degen ataumen qomaqty bir ilim kitabyn baspagha әzirlep te qoydym. Sizge jazylyp otyrghan myna hatqa nýkte qoysam, ótken jyly jaryq kórgen «Ilim әlippesinen» song elimizdegi ghalymdar men jamaghatty ilimge shaqyrumen birge, ghylymnyn  Erekshe týri –Ilimning elimizge, әlemge nyq qadam basyp kelgenin, «Esigindi ash, elim, ilim kelip túr!» dep sýiinshileytin, el nazaryn audarar tәp-tәuir ilimy oqulyq bolghaly túr. Allanyng razylyghy bolyp túrsa, ol kýn de úzaq emes. Sol kýnge jeteyik dep dua qylamyn.

Baqtybay Aynabekov

Ilimger jazushy

Abai.kz