بيسميللاھي راحماني راحيم.

قادىرلى مەكەمتاس اعا!

بۇل حاتتى سىزگە جازۋعا ارامىزداعى ەكى جاعداي قامشىلاپ وتىر. ءبىرى، وسى جاقىندا عانا ءوزىڭىزدىڭ قولىڭىزعا اپارىپ تاپسىرعان; «ابايدىڭ «حاۋاسى» تۋرالى عالىم مەن ءىلىم نە دەيدى؟»- دەگەن مەنىڭ قولجازبا ماقالامنىڭ سوڭىندا كەلتىرگەن;  «...مەكەمتاس اعانىڭ بۇل كىتابىن العا ۇستاپ وتىرعانىم، كەزىندە عالىم اعامىز دوكتورلىق ديسەرتاتتسياسىن دا «مۇحتار اۋەزوۆ جانە اباي تانۋ پروبلەمالارى» دەگەن تاقىرىپتا قورعاعان. قازىرگى عالىمدار مۇنداي قيىن تاقىرىپ پەن پروبلەماعا وڭايلىقپەن بارا بەرمەيدى. وسى تاقىرىپتى كوتەرىپ شىققان اعامىزعا تاعى ءبىر جۇك ارتساق قاجىماي كوتەرەر دەگەن وي. اللا - ىلىمشىلەردى ءوزى تاڭدايدى. ابايعا وسى كۇنگە دەيىن اقىن رەتىندە قارايمىز، ال ءىلىم يەسى، ءىلىمشى رەتىندە ءسوز قوزعاعان عالىمدار بار ما؟

ماقالامىزدا «اللا - ىلىمشىلەردى ءوزى تاڭدايدى»- دەدىك. ابايدى اللا ەرتە تاڭدادى. ونىڭ ناقتى دالەلى «ءاليفبي» (1864 ج) ولەڭى. بۇل ولەڭىن اقىن سەمەي مەدرەسەسىن تامامداپ، ەلىنە قايتىپ كەلگەننەن كەيىن بوزبالا شاعىندا جازعان. ارابتىڭ 29 ءارپىنىڭ ءار بىرىنە ءبىر جول ارناپ، ءتىپتى، اراب جازۋىندا قولدانىلاتىن بەلگىلەرىن دە ولەڭگە قوسقان. بۇل ىلىمشىگە عانا ءتان جازۋ ءستيلى. اللا دانا ابايدى ەرتە ىلىمگە سۇيرەگەن، بىراق جالعان قىزمەتىن  اتقارعاندى ماقۇل كورگەن اباي ءناپسىنىڭ دەگەنىمەن 18 جىل بولىس بي بولدى... وسىنىسىنا وكىنىپ;

قايعى شىعار ىلىمنەن،

ىزا شىعار بىلىمنەن.

قايعى مەن ىزا قىسقان سوڭ،

زار شىعادى تىلىمنەن - دەۋى بۇحارا حالقىنىڭ تاعدىرىنان دا بۇرىن، الدىمەن ءوز تاعدىرىنا نالىپ، بارماعىن شايناعان قايعىسى ەمەس پە ەكەن. تىرشىلىگىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا ءدىن تۋرالى جازعان «قارا سوزدەرىنەن» باسقا، «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس»، «جاسىمدا عىلىم بار دەپ ەسكەرمەدىم»...- دەگەن ولەڭدەرى تۇياق سەرپىر وكىنىشى، ءومىرىنىڭ سوڭىنداعى بىرىنەن سوڭ بىرىنە ۇلاسقان تراگەديالاردان توگىلگەن زاپىرانى ەمەس پە. ابايدىڭ ىشكى قايعىسىنا وسى قىرىنان قاراعان عالىمدار بار ما؟

ماعان وسىلاي ويلاي وتىرىپ، تاياۋدا عانا قازاق عالىمدارىن اتادان قالعان ءداستۇرلى ءدىنى مۇسىلماندىققا شاقىرىپ; «اعرافتا ات اۋىستىرۋعا قالايسىڭ، اكادەميك عاريفوللا ەسىم مىرزا»- دەگەن ماقالاما جالعاستىرىپ، ەكىنشى ماقالانى وزىڭىزگە ارناپ،  ماقالا-حات جازسام با دەگەن وي كەلىپ وتىر. اللانىڭ رازىلىعى مەن ءامىرى بولىپ جاتسا بۇل ماسەلە دە حالىققا قاجەت  سياقتى. اعامىزدىڭ ىقىلاسى قالاي بولار ەكەن؟..» دەگەن ءتۇيىنىم. وسى ءتۇيىن پىكىر ماقالاما تەككە ىلىكپەپتى...

ەكىنشى جاعداي،  بىر تانىستاردىڭ اڭگىمەسىمەن ءسىزدىڭ ينتەرنەتتەن; «تولىق ادام جايلى تولعانىس» اتتى ماقالاڭىزبەن تانىستىم. ماقالاداعى مىنا ۇزىندىگە بىردەن نازارىم ءتۇستى.

«...قازاق ادەبيەتى تاريحىندا ىزگىلىك يدەياسىنا سۇيەنگەن كەمەل ادام (كاميلي ينسوني) تۋرالى وي الىپتارىنان قالعان رۋحاني مۇرالار جەلىسىنىڭ ىزدەرى دەپ مىنالاردى اتاساق ءجون بولار: 

1) الىپ ەر تونانىڭ «اقي نەمەسە جومارتتىق» ءىلىمى(ب.ز.د. 7 عاسىر),
2) ءال-ءفارابيدىڭ پاراساتتى ادام ءىلىمى (ح عاسىر),
3) ءجۇسىپ بالاساعۇنيدىڭ جاۋانمارتىلىك ءىلىمى((ح1 عاسىر),
ء4)ياساۋيدىڭ ءحال ءىلىمى ء(حىى-ءحىىى عاسىر),
5) ابايدىڭ تولىق ادام ءىلىمى ء(حىح عاسىر سوڭى),
6) شاكارىمنىڭ ار عىلىمى (حح عاسىر باسىندا).

وسىلاردى – بىرىمەن ءبىرى تابيعي تۇرعىدان جالعاسىپ، داستۇرگە اينالىپ قالىپتاسقان ىزگىلىكتىڭ وزەكتى عىلىمي جەلىسى جاتقان رۋحاني قۇبىلىستى تولىق تانىپ عىلىمي تۇرعىدان وقىرمان اتاۋلى قاۋىمعا ناسيحاتتاۋ–ابايتانۋ سالاسىنداعى وزەكتى، ەڭ باستى مىندەتتەرىمىز رەتىندە العا قويىلۋدا. ويتكەنى بۇل ماسەلەنى، ياعني عاجاپ رۋحاني قۇبىلىستى پرەزيدەنتىمىز ن.نازارباەۆتىڭ سوزىمەن كەستەلەسەك: «...حالقىمىزدىڭ رۋحاني جاڭعىرۋى وسىنداي عىلىمي، كوركەم وي-سانامىزدىڭ شىعۋ تەگىن تانۋدان باستالۋى ءتيىس. كونەنىڭ كوزىندەي بولىپ جەتكەن وسىنداي اسىل قازىنالار حالىق يگىلىگىنە جاراتىلىپ، جاڭا زاماننىڭ ادامدارىن تاربيەلەۋگە قىزمەت ەتۋى قاجەت» (م.قاشقاري «تۇرىك ءسوزى»، 1997 جىل، 2-توم) دەپ نۇسقاۋى – ءالى دە تولىق تانىلماعان ابايدىڭ تولىق ادام ءىلىمىن بۇگىنگى جاڭا تالاپ، جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋدىڭ مىندەتىن الدىمىزعا قويىپ وتىرعان پارىزىمىزداي سەزىنەمىز...» دەپ ودان ءارى سول ويىڭىزدى تالداپ جەتكىزەسىز. جالپى، وسى ەكى جاعداي دا مەنىمشە بىرىمەن ءبىرى ساباقتاسىپ جاتقان دۇنيە بولىپ كورىنىپ وتىر...

مەكەمتاس اعا، مەنىڭ سىزبەن ۇشىراسىپ، تانىسقانىما بار جوعى ءتورت بەس ايدىڭ ءجۇزى بولدى. وسى  ۋاقىت كولەمىندە ءۇش رەت جۇزدەسىپ، قولىڭىزعا وقشاۋ حابار، عايىپتان سوڭعى ەكى جىلدا ماعان امال بولىپ ءتۇسىپ، باسپادان شىعىپ ۇلگەرگەن بەس كىتاپتى، اسىرەسە سوڭعى باسىلىم «ءدىني ءىلىم – ەرەكشە عىلىم» كىتابى مەن سونىڭ «الىپپە» تانىمدىق وقۋلىعىن سۇيىنشىلەپ جەتكىزگەنمىن. جەتكىزە تۇرىپ بۇل كىتاپتىڭ – ءارىسى انتيكالىق، سوكراتتىق، اريستوتەلدىك، پلاتوندىق جانە باتىستىق، شىعىستىق عۇلامالاردىڭ، بەرىسى ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى ورتا عاسىرلىق عۇلاما عالىمدار مەن بارلىق ءدىن قايراتكەرلەرىنىڭ ەڭبەكتەرىنە ۇلى توڭكەرىس-قوزعالىس الىپ كەلگەنىن، ءتىپتى بۇگىنگى ءبىلىم، عىلىم جانە ءىلىم يەلەرىن دە سەلت ەتكىزەر مۇعجيزا دۇنيە ەكەنىن ەسكەرتتىم. سونىڭ جاۋابى بولار سوڭعى ۇشىرسۋدا;

- سەنىڭ بۇل جەر الەمگە كەلگەن، ءوزىم مويىنداعان، «قۇبىلىس كىتاپتارىڭدى» وقىرمانعا قالاي ءتۇسىندىرىپ جەتكىزە الامىز، بۇعان قازىرگى ادامداردى ءتۇسىندىرىپ يلاندىرۋ قيىن، ولار اياندى قابىلداي قويار ما ەكەن؟- دەدىڭىز سابىرلى مىنەزىڭىزبەن. مەن;

- اعا، بارلىق «قۇبىلىس- ءىلىم» - كوكتە، قۇران دا سول عايىپتان ايانمەن كەلگەن - نۇر. سول كالام قۇرانعا دا كۇنى بۇگىنگە دەيىن سەنبەيتىندەر جەتەرلىك. اقىل يەلىرى دەگەن عالىمدار دا، ءتىپتى نامازقاندار دا سولاي. بىراق، اللانىڭ  سۇيىكتى ءدىنى يسلامنىڭ قۇرانى سول ادامدار سەنبەگەنىمەن ءبىر قارىپى دە وزگەرمەگەن قالپى تىرشىلىك جاساپ، جەر الەمدە  نىق قادام باسىپ، ادامزاتتى تاربيەلەپ كەلە جاتقان تەڭدەسسىز ۇلى قازىنا. وسى تۋرالى  اللا تاعالام;

- ەي، مۇحاممەد (س.ع.س), سەنىڭ مىندەتىڭ ايان ارقىلى جەتكىزگەندى ناسيحاتتاۋ عانا، ارى قارايعى تىرلىك مەنىكى... - دەپ سول قۇراندا ەسكەرتكەن جوق پا. سول كىتاپتى پايعامبارىمىزعا جولداپ، ونىڭ قاسيەتتى كىتاپ ەكەندىگىن جانە تاقۋالاردى تۋرا جولعا باستايتىندىعىنا كۇمان جوقتىعىن ەسكەرتىپ،  كوكتە  ادام بالاسىن جانناتقا جاراتىپ، ادام اتاعا جۇماقتان قۋىلعاندا; «جانناتقا قايتىپ كەل - دەپ جىبەرگەندە - مەن ساعان ارتىڭنان كىتاپ بەرەمىن، سەندەرگە پايعامبارلار جىبەرەمىن، سول جولدى كورسەتەمىن»-  دەگەن انتىن ورىنداپ، كۇللى ءمۇمىن مۇسىلماندارعا جەتكىزدى ەمەس پە؟ ماعان ايان ارقىلى تۇسكەن ءىلىم كىتاپتارى دا عايىپتىڭ اماناتى. مەنىكى سول اماناتتى جاماعاتقا «عايىپتان قابىلداپ الدىم»- دەپ جەتكىزۋ عانا. ارى قارايعى تىنىسى مەن تىرشىلىگى - اللاعا امانات. ءسىز دە اللانىڭ رازىلىعى ءۇشىن نيەت ەتسەڭىز، قولىڭىزعا تيگەن ءىلىم كىتاپتارىنا ءوز كوزقاراسىڭىزدى ءبىلدىرىپ جاتساڭىز، ءتىپتى ءىلىم تۋرالى  وز وي پىكىرىڭىزدى  ايتساڭىز، ءدىن ءۇشىن ساۋاپتى تىرلىك جاساعان بولار ەدىڭىز- دەپ قانا كەتكەنمىن. بۇل سوزىمدە - نەگىزىنەن ىلىمگە سالماق سالىنعان بولاتىن، ءىلىم تۋرالى اڭگىمەلەسكىم كەلەتىنى ەسكەرتىلگەن.

وسى ورايدا بۇل حات-ماقالادا  بىرىمىزدى عالىم، ءبىرىمىز ءىلىمشى رەتىندە اڭگىمە وربىتكەندى ماقۇل كورىپ وتىرمىن. ءىلىم مەن ءبىلىم، ءبىلىم مەن عىلىم، ءىلىمشى مەن عالىم دەگەن سوزدەرگە عايىپتان جەتكەن، قولىڭىزداعى «ءىلىم الىپپەسىندە» مىناداي تۇجىرىم  ايتىلعان;

«...ءدىن - ادام بالاسىن  جانناتقا باستار جولعا شاقىرار دۇنيەنى ءبىلىم دەپ ۇيرەتەدى. الدىمەن ءبىلىم، ال ءبىلىمنىڭ اتاسى - ءىلىم. ءبىلىم مەن ءىلىم ەكەۋى ەكى دۇنيە. ءىلىم كوكتەن تۇسەدى جانە ەرەكشە تاڭدالعان ادامدارعا عانا. ولار ىلىمشىلەر اتالادى. ولار العان ىلىمدەرىن بىلىمشىلەرگە تارقاتادى.

ءبىلىمنىڭ ەكى ءتۇرى بار; ول ىشكى ۇعىم جانە سىرتقى ءتۇسىندىرىلىم. ىشكى ۇعىممەن ادام كيىنىپ تۇسسە، ەكىنشىسى - ۇعىندىرۋ. ىشتەن ءبىلىپ كەلدىك ءبارىمىز. وسى جولدى كورسەتەتىن سىرت كۇشتەرى بار. ءبىز ادامنىڭ كىم ەكەنىن بىلەمىز. «ادام قايتىپ ءومىر ءسۇرۋ كەرەك؟»- دەگەن ساۋالدا، ادام ەڭ الدىمەن اللانىڭ; «ارتىڭنان كىتاپ جىبەرەمىن ساعان، مەن كومەكتەسەمىن» - دەگەن قۇرانداعى ۋادەسىنە جۇگىنۋى كەرەك. اللادان باسقا سەن ەشكىمگە جۇگىنبەيسىڭ. ارۋاققا دا، تاسقا دا، پىرلەرگە دە، باسقالارعا دا، تەك اللانىڭ جولىنا عانا جۇگىنەسىڭ. سول جولدى كورسەتكەن پايعامبارلاردىڭ جولىنا عانا جۇگىنەسىڭ. ولاردىڭ كورسەتكەنى دۇرىس جول.

تۇبىندە ادام ولەدى. سوندا ماڭگىلىك ولمەيتىن قۇداي تۇرعاندا  نەگە ادامدار كەشىرىمدى قۇدايدان سۇراماي، قاسىندا جۇرگەن پىرىنە قول بەرىپ سودان سۇرايدى. ءبىزدىڭ الدىمىزدا وتكەن پايعامبارلارىمىز بار، سولاردىڭ جۇرگەن  جولدارى بار ەمەس پە، نەگە سونىمەن جۇرمەيدى. وسى قىسقاشا عانا دۇنيە - ءبىلىم ەكەن.

ءبىلىم - جانناتقا جول. ال ەندى بىلىمسىزدىك - دوزاققا جول. اللا تاعالانىڭ ادام  بالاسىنان سۇرايتىن ەڭ ءبىرىنشى ءبىلىمى – ءدىن. الدىمەن ءدىنىن تانىسىن، ەكىنشى ۇلتىن تانىسىن، ءۇشىنشى بىلىمىنە ساي  حالىققا قىزمەتىن دۇرىس ىستەسىن دەيدى. وسى ۇشەۋى ادام بالاسىنىڭ بويىندا بار، قۇدايدىڭ سۇرايتىن دۇنيەسى. سەن ءدىنىڭدى تانىماي، ۇلتىڭدى تانىماي، ەلگە قىزمەت ەتە المايسىڭ. ءدىنىڭدى سىيلاپ، سول جولمەن جۇرمەسەڭ باقىتتى بولمايسىڭ. ۇلتىڭدى سيلاپ سول جولمەن جۇرمەسەڭ سەن ەلىڭە قورعان بولا المايسىڭ. العان بىلىمىڭمەن حالىققا ادال قىزمەت ەتپەسەڭ، سەن حارامداناسىڭ. حالىققا قىزمەت ەتۋ دەگەن نە؟ دىنگە قىزمەت ەتۋ!

عالىم دەگەن كىم؟ عالىم ەڭ الدىمەن اللانى ءوزى مويىنداپ، سودان سوڭ باسقاعا ۇيرەتە الاتىن  نەمەسە ايتىلعاندى قايتىپ ورىنداۋ كەرەكتىگىن تۇسىندىرەتىن ادام. ءبىزدىڭ ءبىلىمىمىز دە، عىلىمىمىز دا – قۇرانسىز دامىسا ول عىلىمعا دا، بىلىمگە دە جاتپايدى.

عايىپ دەگەن نە؟ عايىپ - ادامنىڭ كوزىنە كورسەتپەيتىن، رۇقساتسىز كورە المايتىن دۇنيە. سول عايىپ تا ادامعا ارنالعان. بىراق – اللانىڭ تاڭداۋلىلارىنا،  عايىپ دەگەن «تازا اللاعا جول»- دەگەن ءسوز. ءبىزدىڭ قارعىس اتقاننان ايىرماشىلىعىمىز، ءالى دە قاسيەتتى عايىپتان الاتىن ءىلىمىمىزدىڭ بار ەكەندىگى».

قولىڭىزداعى الىپپە وسىلاي دەيدى! بۇنى ءسىز وقىپ وتىرسىز. سونى ءبىلىپ وتىرسام دا، سول كىتاپتان ءۇزىندىنى كەلتىرىپ وتىرعانىم، وسى ماقالا- حاتتى سىزگە جازا وتىرىپ، جەردەن عايىپ مەكتەبى مەن كىتاپحاناسىن اشىپ، قاتارىمىزعا ەل ىشىنەن ىلىمشىلەر تارتۋدى دا نيەت ەتىپ وتىرمىن. قازىرگى بۇحارا  - ىلىمنەن حابارسىز عوي. تاعى ءبىر ءۇزىندى. «ءىلىم الىپپەسىندە»; «ءىلىم – ەرەكشە عىلىم، ول تەك اللانىڭ قالاۋىمەن»- دەپ كورسەتىلىپ، سول  ءىلىمنىڭ يەسى عىزىر عالەيھي ۋا ساللامنىڭ ەسىمى ەرەكشە اتالىپ كورسەتىلگەن. وسى ورايدا،  جاراتۋشىنىڭ امىرىمەن عىزىردىڭ (جاراتۋشىنىڭ ءامىرىنسىز ەشبىر تىرشىلىك وزدىگىنشە ىسكە اسپاعان جانە اسپايدى دا. ب.ا.) كەي ادامعا قوناتىنىن، جولىعاتىنىن، ونىمەن سۇحباتتاسىپ اڭگىمەلەسەتىنىن جوققا شىعارۋعا بولمايتىنىن العا تارتامىن. سونداي باقىتتى پاندەنىڭ ءبىرى رەتىندە بۇگىنگى حاتتى جازۋدا مەن عىزىردىڭ كەڭەسىن عانا ەمەس، ونىڭ عايىپتان جەتكىزگەن اڭگىمەسىن دە وسى حاتقا تولىعىمەن پايدالانىپ وتىرعانىمدى الدىن-الا سىزگە ەسكەرتكىم كەلەدى. سونىمەن الدىمەن ءسوز  عىزىر عالەيھي ۋا ساللامدا; 

«... - سەن ءىلىم دەگەن ءسوزدى ۇلكەن ەتىپ جازشى. بۇدان سوڭ ءبىلىم، عىلىم، ءىلىم دەپ تاعى دا ۇلكەن ارىپتەرمەن جاز. وسى ءۇش ءسوزدىڭ دىڭگەگى بىرەۋ – ءدىن!  ءدىننىڭ قولىڭداعى ناقتى كورىنىسى نە – قۇران! قۇران - اللانىڭ ءسوزى، ونىڭ وزگەرمەۋىن اللانىڭ ءوزى قورعايدى. سوندىقتان ءبىز دە ءىلىم تۋرالى ءوز ءسوزىمىزدى وسى قۇران اياسىنان شىعارماي ۇعىندىرۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن قۇرانداعى "كاھف" سۇرەسىنەن 65 اياتتان باستاپ 83-ءشى اياتقا دەيىن ءوزىڭ اشىپ، داۋىستاپ وقىپ شىق;

-65. سوندا ەكەۋىن جارتاستىڭ قاسىندا ءبىز راحىم ەتكەن جانە ءبىلىمىمىزدى ۇيرەتكەن قۇلىمىزدى كەزدەستىردى. 66.وعان مۇسا (ع.س.); "مەن سەن بىلەتىن ءبىلىمدى ۇيرەنۋ ءۇشىن، ساعان ەرۋىمە بولا ما؟"-دەدى.  67. ول; " سەن ماعان ەرىپ جۇرۋگە شىدامايسىڭ عوي"-دەدى. 68. «سىرىن بىلمەيتىن جاعدايلار كەزدەسكەندە سەنىڭ سابىرلىق ساقتاۋعا شىدامىڭ جەتپەيدى»-دەدى.  69.مۇسا (ع.س.) "اللا تاعالا قالاسا، مەن سابىرلى بولارمىن. سەنىڭ ىستەرىڭە قارسى كەلمەيمىن"-دەدى. 70. ول; "ەگەر ماعان ەرەتىن بولساڭ، ءوزىم ايتپايىنشا مەنەن ءىستىڭ جايىن سۇراما"- دەدى. 71. ءسويتىپ ەكەۋى بىرگە جولعا شىعادى. كەلە جاتىپ ول ءبىر كەمەنى تەسە باستايدى. مۇسا (ع.س.); "كەمەدەگىلەردى سۋعا باتىرۋ ءۇشىن تەستىڭ بە؟ سەن وتە اۋىر قىلمىس جاسادىڭ"- دەدى. 72. ول; "مەنىمەن بىرگە جۇرۋگە شىدامىڭ جەتپەيدى- دەپ ەدىم عوي ساعان"-دەدى. 73.مۇسا (ع.س.); "ۇمىتقان نارسەمدى ەسەپكە الماشى. ول ءۇشىن مەنى قولايسىز جاعدايدا قالدىرماشى"-دەدى. 74. ەكەۋى كەلە جاتقاندا  ولارعا ءبىر ۇل بالا كەزدەسەدى. ول بالانى ولتىرەدى. سول كەزدە مۇسا (ع.س.); "سەن جازىقسىز بىرەۋدى ءولتىردىڭ. وتە اۋىر قىلمىس جاسادىڭ"-دەيدى. 75. "سەن مەنىمەن بىرگە جۇرۋگە شىداي المايسىڭ -دەپ ايتتىم عوي!»- دەدى. 76.مۇسا(ع.س.); "ەگەر بۇدان كەيىن سەنەن ءبىر نارسە سۇراسام مەنى ەرتپەۋىڭە بولادى"-دەدى. 77. ەكەۋى تاعى بىرگە ءجۇرىپ، ءبىر قالاعا جەتەدى. قالا تۇرعىندارىنان تاماق سۇراپ ەدى، ولار ەكەۋىن قوناق ەتكىلەرى كەلمەدى. قالانى ارالاپ ءجۇرىپ ءبىر قۇلايىن دەپ تۇرعان ءۇيدى كوردى. سوسىن ونى تىرەپ جوندەپ قويادى. مۇسا (ع.س.); "ەگەر قالاساڭ، سەن بۇعان اقى الار ەدىڭ"-دەيدى. 78. ول; "سەن ەكەۋمىزدىڭ بولىنەتىن كەزىمىز جەتتى. مەن ەندى سەنىڭ سابىرلىق ەتۋگە شىدامىڭ جەتپەگەن نارسەلەردىڭ ءمان-جايىن ايتايىن"-دەدى.  79. بۇل كەمە تەڭىزدە كاسىپ ىستەيتىن كەدەيلەردىكى بولاتىن. ارعى بەتتە بارلىق ءبۇتىن كەمەلەردى تارتىپ الاتىن پاتشا بار. سوندىقتان مەن ونى اقاۋ جاساپ تەستىم. 80. ولگەن بالانىڭ اكە-شەشەسى مۇمىندەر ەدى. ول وسكەندە اكە-شەشەسىن دىننەن بەزدىرىپ، ولارعا قۇلشىلىق ەتكىزبەي، قارسى شىعاتىنىن سەزىپ، سودان قورىقتىم. 81.راببىلارى الگى بالانىڭ ورنىنا نيەتى دۇرىس، مەيىرىمدى، تازا پەرزەنت بەرۋىن قالادىم. 82.ال ءبىز جوندەگەن ءۇي وسى قالاداعى ەكى جەتىم بالانىڭ ءۇيى ەدى. ول ءۇيدىڭ استىندا ول ەكەۋىنە تيەسىلى قازىنا بار ەدى. ولاردىڭ اكە-شەشەلەرى جاقسى كىسىدەن بولعاندىقتان، راببىڭ ول ەكەۋى ەر جەتىپ، قازىنالارىن وزدەرى تاۋىپ الۋىن قالادى. بۇل - راببىنىڭ راحىمى ەدى. مەن بۇل ىستەردى وزدىگىمنەن ىستەگەن جوقپىن. مىنە، وسى سەنىڭ سابىر ساقتاي الماعان سۇراقتارىڭنىڭ تۇسىنىگى. ("كاھف" سۇرەسى).

بۇل - مەنىمەن  مۇسا پايعامبار ەكەۋمىزدىڭ ارامىزداعى قۇراندا كەلتىرىلگەن اڭگىمە. مەن - جاراتۋشىنىڭ امىرىمەن  ءىلىم يەسى بولعاندىقتان  ءىلىمدى ساعان وسى اياتتارمەن تۇسىندىرگىم كەلىپ وتىر.

وسى ءۇش وقيعانىڭ ىشىندەگى اڭگىمەنى بالا ولىمىنە بايلانىستى وقيعادان باستايىن. اياتتا مۇسا مەنىمەن كەزدەسكەن كەزدە، مەنىڭ كەلە جاتقان بالانى ءولتىرۋىم تۋرالى ايتادى. سول كەزدە ول مەنى كوزىمەن كوردى جانە بولعان جايتتى  ءبىلدى. ەندى وسى وقيعادان عىلىم دەگەن ماعانانى شىعارالىق. ول ماعان قارسى سۇراق قويدى دا، مەنەن جاۋاپ سۇرادى.

- سەن نەگە، نە ءۇشىن ءولتىردىڭ؟ -دەدى. ول بىرىنشىدەن مەنىڭ ولتىرگەنىمدى ءبىلىپ قانا قويسا، ال ەندى ەكىنشىدە ول مەنەن "سەن نە ءۇشىن ءولتىردىڭ؟" دەپ ساۋال قويدى. بۇل ورايدا وندا  قورقىنىش تا، قىزىعۋشىلىق تا بولدى. ال وسى ەكى دەڭگەي – ءبىلۋ مەن انىقتاۋ، ول  ادام بالاسى مەن پايعامبارلارعا بەرىلگەن دۇنيە. ونداي بولسا مىنا دۇنيەنىڭ نەمەسە وقيعانىڭ نەدەن پايدا  بولعانىن ءبىلدىڭ، ونى بىلەسىڭ، بۇل – ءبىلىم. بۇدان سوڭ كەلەسى ساتىدا كوزىڭمەن كورگەنىڭنىڭ قىزىعىپ- ار جاق، بەر جاعىن اشىپ، سونى قابىل ەتەسىڭ. ەندى بۇل ارادا وقيعانى زەرتتەۋ رەتىندە وزىڭە قابىل ەتەسىڭ. بولعان نارسەنىڭ ەكجەي-تەكجەيىن كوزبەن كورىپ، زەرتتەۋ ارقىلى  قابىل ەتۋ بۇل – عىلىم.  وسى ەكى دۇنيە - ءبىلۋ مەن انىقتاۋ، نەمەسە ءبىلىم مەن عىلىم  جەر بەتىندەگى ادامدارعا، پايعامبارلارعا بەرىلگەن.

ماعان، عىزىرعا بەرىلگەنى، وسى ەكەۋىنەن تىس ەرەكشەلىك، ول - ءىلىم.  مۇسا وسى ءىلىمدى ۇقپادى. ونى جاراتۋشىنىڭ ءوزى بەرمەسە ول ۇعا المايتىن ەدى. سەبەبى ول ونىڭ كوز الدىندا بولىپ جاتقان جاعدايعا شەشىم ايتۋدا - ول ىلىمگە قاتەلەسەدى. ونىڭ ويىنشا ول جەردە مەن عىزىر - ادام ولتىرگىش، جاۋىز عانا  بولىپ تۇرامىن، ءتىپتى قۇدايعا قارسى، يمانسىزدىق  قيمىل جاساپ تۇرعان بولىپ تۇرمىن عوي. ارينە، ول - ونىڭ ويىنشا. عىلىمي تۇردە ول تەك سونى عانا ايتا الادى. عىلىمي ءتۇر مەن تىلدە; "بۇل ادام ناقاقتان ادام ءولتىرۋشى"- دەپ قانا ماعان انىقتاما بەرە الادى. ال عىزىردىڭ ول بالانىڭ نەگە ولتىرىلگەنى، ول ادام ءولىمىنىڭ نە ءۇشىن قاجەتى بولعانى، ول ادامنىڭ ول جەردە تاعدىرىندا نە دەگەن جازۋ بار، مۇساعا ول جەردە ول ءىلىم رەتىندە بەرىلگەن جوق. مەن اللاھتىڭ امىرىمەن ەرەكشە ءىلىم يەسى رەتىندە، ول بالانى الدىن-الا ءولتىرىلۋ كەرەك بولعان سوڭ، كوكتىڭ بەرگەن امىرىمەن ءولتىردىم. سەبەبى ول; «مىنا جەردە اعىپ كەلە جاتقان سۋدىڭ الدىندا كەدەرگىسى بولماسىن» - دەپ الىپ تاستالىناتىن زات ءتارىزدى بولعاندىقتان، الدىن-الا ونىڭ تاعدىرىن كورىپ تۇرعاندىقتان جاسالدى. ونداي بولسا - ءىلىم دەگەن، عالىم كورمەيتىن، كورە الماعان، ونى ءوزى ويلاپ دالەلدەي المايتىن تاڭداۋلىلارعا عانا بەرىلگەن  دۇنيە. عالىمدار قانشا جەردەن شۋلاسسا دا، تالاسسا دا، عىلىمي ءوز دارەجەسىندە عانا قالادى. ءىلىم دارەجەسى - ول وتە بيىك، ونى ءبىلىم مەن عىلىمعا قاراعاندا، ەرەكشە دەپ ايتادى».

مىنە، عىزىردىڭ ءىلىم جايلى ماعان جەتكىزگەن  اڭگىمەسى. عىزىردىڭ وسى ساباعى مەنىڭ ءاردايىم ايتار اڭگىمەمنىڭ «فاتيحاسى»، كىلتى. ءىلىم تۋرالى جازىلعان بارلىق ماقالالارىمدا پايدالانىپ كەلە جاتىرعان باعدارشامىم. قايتالاماسقا ازىرشە باسقا جول جوق... مەن ءدىني تۇرعىدا ءوز جولىمدى بەرىلگەن وسى قاسيەتپەن عانا ءىلىم جاعىنان كورە الامىن. اللاھ تاعالا بىزگە قۇراندى بەرگەن كەزدە،  «اق پەن قارانى شەشىپ ۇيرەن»- دەپ ايتقان، بۇل بىزگە بەرگەن عىلىم - ءدىن عىلىمى. ال مۇنىڭ ارتىنداعى ءىلىم تاڭداۋلىلارعا بەرىلگەن. ول قازىرگى قۇراننان كەلتىرىپ وتىرعان مىسالداي پايعامبارلاردىڭ دا كوبىنە بەرىلمەگەن، اۋليەلەر سول ءىلىم جاعىنان ەرەكشە ءبىلىم العاننان  كەيىن بارىپ عالىمدىقتان ءوتىپ، اۋليەلىككە كوشكەن. اۋليە - بار.  اۋليەدە بيىك دەڭگەي بار. اللاھ تاعالا تۇتاس ءىلىمدى عىزىرعا بەرگەندىكتەن، سول راس بولعاندىقتان، بىزدە اۋليەلەر دامىعان. اۋليەلەر - كوزبەن كورگەن عىلىمي دالەلدىڭ ارتىن ءىلىمي ەرەكشە دالەلدە كورە بىلەتىندەر! ءبىز «قارا» -دەپ كورگەندى ولار «اق»- دەپ جەتكىزە بىلگەندەر. ءبىز «اق»- دەپ كورگەندى ولار «قارا»- دەپ جەتكىزە بىلگەندەر. وسىلاردى ءىلىم يەلەرى دەپ ايتادى. مەنىڭ سۇيەنەتىن، ايتاتىن دۇعام  اللاھتىڭ وسى ءسوزى.

ەندى وسى جەردە، ياسساۋيگە پايعامباردىڭ امانتىن جەتكىزۋگە كەلگەندە وزىمەن بىرگە يسلام ءدىنى تارقاعان جەردەن 718 كىتاپ كوتەرىپ كەلگەن («ءشاسىم نەمەسە جىلان تەرىسىنە جازىلعان ءدىنىي جىلناما» كىتابىنان. 9- بەت. «ءۇش قيان باسپاسى، 2015 جىل.)  ارىستانباب ساحابانىڭ  ماعان وقىتقان ءىلىم كىتابىنان مىنا ءبىر ءۇزىندىنى تاعى كەلتىرگىم كەلىپ وتىر;

«ءىلىم جەتى تۇردە كەلەدى; ءبىرىنشى ءتۇرى، ول سول ءىلىمدى الىپ تۋىلعان بولىپ تۋىلاسىڭ، ول اللاھتىڭ امىرىمەن. ەكىنشى، سەن ءوزىڭ ىزدەنۋ ارقىلى سۇرايتىن ءىلىم، اللادان جالبارىنىپ سۇراعاندا بەرەتىن ءىلىم، ءۇشىنشى، اللاھ ءوزى تاڭداۋلىلارىنا ادام ارقىلى، پەرىشتە ارقىلى، جان-جانۋارلار ارقىلى، تۇستەر ارقىلى، جىبەرەتىن ءىلىم، ءتورتىنشى، تولتىرۋ ءىلىمى، سەن سويلەپ ايتقان سايىن ورىنى كەلتىرىلىپ وتىراتىن ءىلىم. سەن وسىدان ءوتتىڭ. بەسىنشى، ناقتى ۋايىمدا وتىرسىڭ سەن، «قالاي وتىرمىن؟»- دەپ ويلايسىڭ. سەن اللاھتان سۇرادىڭ، اللاھ تىكە ساعان ايتىپ جاتىر. اللاھ قاشاندا ۇلگەرەدى ءىلىمىن بەرىپ سەندەرگە، ۇلگىرىپ جاتادى، ۇلگىرتەدى، ۇلگىرتىپ اياعىنا اپارادى. ودان كەيىنگى التىنشى، ءىلىم ول وتەدى، رۋحتار قونعان كەزدە، رۋحتاندىرعان كەزدە، سەن باسقا ءىلىمدىنى رۋحتاندىرعان كەزدە ول ساعان قاپتالادى.  جەتىنشى، ءوزىڭ رۋحقا اينالىپ بارىپ، كىتاپ وقىپ كەلەسىڭ. مۇنى تاڭ ءبىلىمى ءبىلىمى تارماقتارى دەيدى، بالام. ادام اتا دا سونداي ىلىممەن پايدا بولعاندىقتان نۇرلانىپ تۇرعان. مۇنىڭ ءبارى – نۇر، ءبارى ءبىر-اق – نۇر. اللاھتىڭ ءوزىنىڭ ولشەپ، قيىپ، كەستەلەپ بەرگەن دۇنيەسى.

مىناۋ عىزىردىڭ ماعان الماتىداعى يسلام ۋنيۆەرسيتەتى شەيحىمەن كەزدەسۋگە باراردا الدىن-الا جەتكىزگەن اڭگىمەسىنەن ءۇزىندى. «...عالىم مەن ءىلىمدىنىڭ ايىرماشىلىعى - عالىمداردا سابىرسىزدىق بار. ولاردا - سابىرسىزدىق، تاكاپپارلىق، مەنمەندىك بار. جابىرەيىل ساعان ۇنەمى نە دەيدى، "اشۋلانساڭ دا ريزامىن"- دەيدى. سەبەبى سەنىڭ اۋزىڭنان قازىنادان ءسوز شىعۋدا. مۇنى بۇرمالاپ جاتساڭ دا، سەن ءتاڭىرىمنىڭ ءسوزىن ايتىپ جاتىرسىڭ. سەبەبى سەنىڭ جانىڭدا اللاھ تۇر.  «اللا رازى بولسىن»- دەيتىنىمىز اللاھ وتىرادى قاسىڭدا. سەن دە جابىرەيىل سياقتى باسقا اداممەن سويلەسكەندە، ونى قوشتاۋىڭدا، قۇپتاۋىڭدا عانا ۇتاسىڭ. دىندە قارسىلىسپايدى. دىندە قوشتايدى، قول ۇستاسادى، بىرىگەدى. سوندا ول سەنى قابىل ەتىپ تىڭدايدى. ونداي بولسا سەن قولىڭدى سالىپ، ونىمەن قول ۇستاسىپ، ۇستانۋ، ءدىندى، عىلىمدى، ىلىممەن جالعاۋدا  دانەكەرلىك قىزمەتىن جاسايسىڭ.

 عىلىمعا قاراعاندا  ءىلىم ماسەلەسى ول شەكسىز، عىلىم ماسەلەسىندە دەڭگەي بار، ءبىلىم ماسەلەسىندە دە دەڭگەي بار. ونى سەن ءوز اۋزىڭنان ۇلىقتاعايسىڭ.  قانداي سۇراق بولسا دا، «مەن سول ءسىز قابىل التىنداي جاعدايدا، ءتۇسىندىرىپ بەرە الامىن» -دەيسىڭ.

مىنە، عىزىردىڭ ۇيرەتكەن ساباعى.  اللا تاعالامنان تىكەدەن-تىك قابىلداپ الىپ، جارىققا شىعارعان «اللاھتىڭ ماعان ايانى» («قازىعۇرت» باسپاسى، 2015 ج.) اتتى كىتاپتاعى قۇراننىڭ 114 سۇرە ءتاپسىرى ماعان دەلدالسىز تۇسىۋمەن بىرگە،  سول ءىلىمدى ۇيرەتۋدە «ءاس سابۋر» ءىلىمىن جۇرگىزگەن  جابىرەيىل عالەيھيسسالام پەرىشتە مەن عىزىر عالەيھيسساللام قاتار ۇستازدىق ەتتى.

سوندا ماعان جابىرەيىلدىڭ ايتقانى بار;

«... كەيبىرەۋلەر سەنىڭ سوزىڭە وراي; «ونى بىزگە شايتان ايتادى، جىن ايتادى"- دەگەن ماسەلەنى قوزعايدى، ولارعا ايت;  ادام بالاسىن جىن دا، شايتان دا كورىپ تۇرادى. ونى ادامدار كورمەيدى. ولار جۇرەگىمىزدىڭ قوبالجۋىنا جاقىن تۇرادى. ءبىز قوبالجي باستاساق ولار، جانىمىزعا جەدەل كەلە الادى. سەبەبى ولار ءبىزدى اڭدۋدا، ءىبىلىس تە، شايتان دا ءبىلىم العان. ال ءىلىم - ولارعا دارىتىلماعان. اللاھ  ناقتى تاقۋا مەن ناقتى ءمۇمىندى  قۇران سياقتى ساقتايدى. ال ەندى كىشكەنە عانا سەنبەگەن ادامنىڭ جۇرەگىنە ول  كىرىپ كەتەدى. ول مەنىڭ ءسوزىم ەمەس، اللاھتىڭ ءسوزى. سەبەبى اياتتا وسىلاي ايتىلعان دۇعالار بار»- دەدى.

وسى ءىلىمدى الا وتىرىپ مەن رۋحتىڭ قاسيەتىن ۇقتىم. اللاھتىڭ اياتتاعى ءسوزى; "كىم كەلسە دە، ەي مۇحاممەد(س.ع.س.), ونى سەن تازارت، نيەت ەتىپ كەلگەن بولسا"- دەۋىندەگى تازارتۋ ءسوزىن ەندى ءتۇسىندىم. تازارتۋ، ارشۋ، مەن مىڭداپ وقيتىن اياتتاردىڭ جانىندا، قايتالاپ وقيتىن دۇعالاردىڭ جانىندا، مىڭداپ «فاتيحا» وقيتىن بولسا، سونىڭ سان ەسەسى،  ءبىر وقىعان سۇرەمەن تەپە-تەڭ تۇسەتىندىگىن اڭعاردىم.  «فاتيحانى» وقىپ ساجدەگە جىعىلعاننىڭ ارتىقشىلىعىن ۇقتىم. بۇنىڭ ماعان جەڭىلدىگىن اللاھ ءتۇسىندىردى. سەبەبى مەن قانداي مولدالارعا جۇگىنسەم دە،  عالىمدارمەن سويلەسسەم دە، ولار ماعان سول اللاھ ايتقان ءسوزدى رەتتەپ، نە ايتقىسى كەلىپ تۇرعانىن، نە ايتقانىن،  ءوزىنىڭ عىلمي دەڭگەيىندە عانا جەتكىزدى. ال ءىلىمي دەڭگەيدە مەن ونى تۇسىنبەگەندىكتەن، قۇراندى عانا سولاردان سۇرايتىنمىن. ال ەندى ءىلىم دارەجەسىندە ماعان تۇسىندىرگەندە مەن كۇللى ۇرپاعىما دا، كۇللى مۇسىلماندارعا دا، قۇران ءبىزدىڭ تاعدىر ەكەندىگىن، راسىندا دا  جوعارعىدان كەلگەن كىتاپ قۇرانمەن جالعاس ەكەندىگىن، ونداي بولسا قۇراندى وقي وتىرىپ سەن اللاھتان سۇراپ ءوز تاعدىرىڭدى وزگەرتە الاتىندىعىڭ ماسەلەسىندە -ءىلىم بەتىن اشۋ ارقىلى الاتىنىمدى اللاھ ماعان ۇيرەتتى.  ول ۋاقيعالار جوعارى جاقتا جازىلعاندىقتان توقتاۋسىز ماعان ايتىلدى. مەنىڭ دارەجەم عىلىمدىقتى قابىل ەتپەيدى ەكەن. اق پەن قارانى مەن  قۇراننان كوردىم. مەنىڭ  دەنەم جانە ءوزىم دە جازاتىن بولعاندىقتان، اللاھ مەنى وسىلاي جاراتقاندىقتان، مەن اللاھتان ارتىق سۇراپ جۇرگەن شىعارمىن، سول سەبەپتى دە اللا ماعان، وسىنى جىبەردى. سانسىز پەردەسىمەن سويلەسسە دە قۇدايدىڭ ءوزى بىلەدى، جانىمدا وتىرىپ سويلەسسە دە اللاھتىڭ ءوزى بىلەدى. بىراق مەنىڭ الدىما شىنىمەن-اق اللاھپەن سويلەسۋ ماسەلەسى قويىلىپ، ءتاڭىرىم ماعان وسىنى جىك-جىكتەپ، ءبىر تالداپ، ءار اياتتى تۇسىندىرگەندىكتەن، مەن وسىنى قابىل الدىم.

مەن العاش اۋليەلەردى ارالادىم، سولارعا بارىپ دۇعا قىلدىم، ولاردان مەن  ەشتەڭە سۇرامادىم، قايتا سولار ءۇشىن اللادان تىلەك تىلەدىم. بىراق تا ولار دا سول مەن تىلەگەن دۇنيەنى قۇدايعا  جەتكىزگەنىنە كامىل سەنەمىن. سەبەبى "شىن اللانى سۇيگەن قۇلدار، ولمەيدى"- دەپ اللاھ  ايتقان.

عايىپ كىتابى مىيعا  قۇيىلادى، ناقتى ىسىڭدە قاپتالادى، سوسىن وتىرىپ تا، تۇرىپ تا مايداي شايقاۋعا تۋرا كەلەدى. مايىن الىپ اۋزىڭا سالا بەرەسىڭ. عۇلاما بولسىن، كىم بولسىن، قانداي عۇلاما بولسا دا كىتاپتى وسىلاي الادى، توقتاتپاي الادى. بۇل - اللاھتىڭ قۇدىرەتى.

وسى عىزىر اڭگىمەسىنىڭ سوڭى مىنانداي بولدى; جەر جۇزىنە، كۇللى جەر بەتىنە تازارتۋ ماسەلەسى كەلىپ جاتقاندىعىن دالەلدە. اللا تاعالام، ءتاڭىرىم ارقىلى ءبىلىم الىڭدار دەپ ايتقان.

ەكىنشى، ءسىز «تولىق ادام جايىندا تولعانىس» اتتى مىنا ماقالاڭىزدا «...قازاق ادەبيەتى تاريحىندا ىزگىلىك يدەياسىنا سۇيەنگەن كەمەل ادام (كاميلي ينسوني) تۋرالى وي الىپتارىنان قالعان رۋحاني مۇرالار جەلىسىنىڭ ىزدەرى دەپ  الىپ ەر تونانىڭ «اقي نەمەسە جومارتتىق» ءىلىمى، ءال-ءفارابيدىڭ پاراساتتى ادام ءىلىمى، ءجۇسىپ بالاساعۇنيدىڭ جاۋانمارتىلىك ءىلىمى،ءياسساۋيدىڭ ءحال ءىلىمى، ابايدىڭ تولىق ادام ءىلىمى، شاكارىمنىڭ ار عىلىمى بىرىمەن ءبىرى تابيعي تۇرعىدان جالعاسىپ، داستۇرگە اينالىپ قالىپتاسقان ىزگىلىكتىڭ وزەكتى عىلىمي جەلىسى دەپ  ار داۋىردە وتكەن عۇلاما بابالار ەڭبەگىن ءىلىم دەپ جازىپ، ءىلىمي دارەجەدە، ءىلىمشى رەتىندە ەمەس، ادەبيەتشى ءتىلشى عالىم رەتىندە  عىلىمدى ءىلىم دەپ ۇعىندىرىپسىز. مەنىڭ ايتپاعىم، ءوزىڭىز مىسالعا كەلتىرىپ وتىرعان  عۇلامالار، وزدەرى ءومىر سۇرگەن زامانىنىڭ كەمەڭگەر دانىشپاندارى. وعان  داۋ جوق. عالىمدىقتىڭ جوعارى دەڭگەيىنە جەتكەندەر ءتيىستى ءىلىمنىڭ تۇسەتىنىن سەزىنگەندەر. بىراق ءىلىم دەڭگەيىنە جەتپەگەن سياقتى...

وسىنى زەرتتەۋگە قانشاما ۋاقىتىڭىزدى سارپ ەتتىڭىز، ەڭبەكتەرىنە باعا بەرىپ،  وسى ماقالانى جازعان ءسىزدىڭ دە عىلىمداعى ورىنىڭىز ەرەكشە. بىراق، بۇل دانىشپان بابالارىمىزدى ءدىني دەڭگەيدەگى ءىلىمشى دەپ ايتۋ ءۇشىن ءىلىمي دالەل كەرەك. وسىلاي ايتقانىڭىز ءۇشىن – «ءسىزدىڭ تاراپىڭىزدان كەمشىلىك ورىن العان»- دەپ ايتۋعا مەنىڭ قۇقىم جوق، سەبەبى قازىرگى تاڭدا ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ءدىن جاناشىرى اتانىپ، سونىڭ نانىن جەپ جۇرگەن تەولوگ عالىمداردىڭ ءوزى، عىلىم مەن ءىلىمدى، عالىم مەن ءىلىمشىنى ءبولىپ قاراعان ەمەس. ويتكەنى، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەلىمىزدە عىلىمنىڭ تورەسى - ءىلىم ءوز اتاۋمەن دارالانباعان. ءوز شاڭىراعىن كوتەرىپ ءبولىپ تىكپەگەن. ءىلىم – الەمگە كەلگەن قۇبىلىس! ول جەر بەتىنە عايىپتان ەندى ءتۇسىپ جاتىر.

مەن وسى دانىشپانداردىڭ ىشىندە وزىمە جاقىن ەكەۋى - فارابي مەن ابايعا بايلانىتى مىناداي پىكىردى جەتكىزگىم كەلىپ وتىر. بۇدان بۇرىن ءفارابيدىڭ 18 جاسىندا العاش اللاھپەن سويلەسكەن حاتىن اكادەميك عاريفوللا ەسىمگە جازعان حاتىمدا مىسالعا كەلتىرگەن ەدىم. قازىر مەندە ءفارابيدىڭ  ايان جولمەن تۇسكەن «رۋح تۋرالى»  جيناعى باسپاعا ءازىر تۇر.وسى جيناقتاعى «وي تۋرالى» جەتكىزگەن مىنا پىكىرىن ورتاعا سالعىم كەلىپ وتىر.

ءال فارابي عۇلاما;اسسالامۋ ۋا الەيكۋم. ويىڭ – تەرەڭ،  ادام - ويدان قۇرالعان. نيەتىڭە قاراي سالىنعان مىنەزىڭ بار بولعان. ادام بولىپ تۋىلىپ، ادام بولىپ ءولۋ ءبارىڭنىڭ ماڭدايىڭا جازىلعان. جولىن تاپساڭ ءبىر ۋىس ميىڭ بار سۇيەگىڭمەن قاپتالعان. مۇمكىن دە بولسا سونى دۇرىس قولدانار بولساڭ سەنىڭ جايتىڭدا اداسپاس ەدىڭ. بۇگىنگى كۇننەن باستاپ، دوزاقتىڭ اعاشىن تالاسىپ نەگە ءبولىپ جاتسىڭدار دەمەكپىن.  بىرەۋ سەندەرگە سونى ءۇيىپ توگىپ كەسىپ تاعايىنداپ بەرىپ جاتقان سياقتى، سەندەر بارىنشا جيناپ الىپ جاتقان سياقتىسىڭدار. ءىلىم قالدى، ءىلىم جايىنا قالدى. ءىلىم باياعىدا جابىلعان. ءىلىم الاتىندار ونىڭ شەت جاعاسىندا عانا جورعالاعان. بىرىنىكىن ءبىرى ءوستىپ ءۇيىپ، ۇقساتىپ قانا وزگەرتىپ قويعان. «راس-اۋ مىنانىڭ ايتقانى، اناعان كەلەدى ەكەن ءا»- دەپ سالىستىرمالى ايتىپ جۇرگەن.

جوق، ساعان بەرىلىپ جاتقان مىنانداي ىلىمگە ەشكىم كىرە الماعان. العاشقى قالام قولعا ۇستالعاندا - تەرەڭ جازىلعان. قورقاسىڭ، ءسوز ءتىرى، تۇسىرۋگە قيىن، قورقاسىڭ ونى ايتقانعا. ىشىڭدە تۇرعان جازۋ ودان قورقىنىشتى ەمەس پە. ال ەندى بۇگىنگى جازعاندار نە جازىپ جاتىر، قورىقپاي قالام كەتە بەرەدى-اۋ كەڭ كوسىلگەن. ونىڭ ءبارى تىرىدەن كەلىپ جاتىر ەمەس پە؟

بۇگىن ارنايى كەلدىم، جازىپ جاتقان «اق كىتابىڭ» قۇتتى بولسىن. اللا بەكەر جيىلەتىپ سالماسا، 114 اڭگىمەڭ ءار دۇنيەنىڭ ءىشىن قاپتاسا، ءىشى سىرتىن تۇگەندەسە، ءبىر كىتاپ ءىلىم بولىپ قوسىلار ەدى سونى ۇققان ادامعا، سونىڭ بالا شاعاسىنا.

قىزىق، كۇننىڭ استىندا تۇرىپ، ونىڭ جىلۋلىعىن سەزىپ تۇرىپ، سونىڭ بارلىق جاقسىلىعىن الىپ تۇرىپ، سونىڭ كۇشتى وت بولىپ جاناتىنىن ءبىلىپ تۇرىپ، «سول ماڭگىلىككە تۇرىپ قالادى» - دەپ قالاي ويلايسىڭ؟ ايدى كورىپ تۇرعاندا ءبىر كىشىرەيگەنىن، ءبىر ۇلكەيگەنىن، تۇندە جۇلدىزدى دا كورىپ تۇرسىڭ. سونىڭ ءبارى ماڭگىلىك قالادى دەپ كىم ايتتى؟ «سونى جاراتقاندا ارعى جاعىندا بىرەۋ ءجۇر ەمەس پە؟»-  دەپ ويلاۋعا بولماي ما؟ ءتۇبى سونىڭ سۇراعى بار ەمەس پە ەكەن. ونداي بولسا «نە ءۇشىن  مەنى دەمالدىرىپ، نە ءۇشىن كۇن بەرىپ جاتىر، نەگە كەلدىم؟»- دەگەن سۇراق سودان باستاپ تۋماي ما ەكەن؟ سەن ءوزىڭ ادام بولىپ كەلە جاتىرساڭ، كۇن جىلىتىپ تۇر جۇرەگىڭدى قۇداي جىلىتقان. اش قالماسىن دەپ ءار جەردە تۇرار اس تاماعىڭدى دايىنداعان. قازىپ جە، ءۇزىپ جە، سۋىرىپ جە، سۋىن ءىش، ول دا ساعان ارنالعان. ونداي بولسا «نەگە كەلدىم ەكەن؟»- دەپ ويلانۋعا بولماس پا ەكەن؟ كەتىپ بارا جاتىرعان جول ەكەن مىنا ءبىر جاققا سالىنعان. ول دا بەكەر ەمەس، قۇر بارىپ جۇرگەن جوق قوي سول جولمەن ءار قايسىسى قاڭعىعان. ەگەر دە بەرسە ءبىر رۇقساتىن، الىپ كەلۋ ءۇشىن عانا بارادى ەمەس پە، ونداي بولسا سەن دە وسى جولىڭدا بارا جاتقان، «نە ءۇشىن كەلدىم؟»- دەپ ويلانۋىڭا بولماس پا ەكەن؟

ءاي، تاڭنىڭ اتىسى، كەشتىڭ باتىسى، بولماسا باسىڭدا ءبىر سالعان دۇنيە، ماقساتىڭ بولماسا، قۇر ءجۇرىپ كەلۋىڭنىڭ دە پايداسى بار ەمەس پە، نە جوق ەمەس پە. سونى ويلانىپ كوردىڭ بە سەن؟ بۇل كىتاپ سەنى ويعا سالماس بۇرىن، «ءيا، ءال فارابي ويشىل ادام، ويدىڭ تەرەڭدىگى سەندە جازىلعان، سەبەبى سەنىڭ باسىڭا انادان كەلىپ ايتىپ جاتىر ەمەس پە، سانسىز كىتاپتىڭ ءسوزىن قۇداي سالعان، «نە ءۇشىن كەلدىم؟»- دەگەن. بارلىق جەردە وي تۋدىرىپ جاتىر ەمەس پە. ۇلكەن قۇران «اللامىن مەن»- دەپ تۇرسا، سەن سول قۇراندى قابىل الۋعا عانا كەلدىڭ ەمەس پە.

تاعى ءبىر ويعا سالامىن، جارايدى، بىلمەدىڭ، ەشكىم ۇيرەتپەپتى، شىققان ءدىندى قاراماپسىڭ، سەن ەمەس، مولدا ەكەن جاساپ جاتقان. ءيا، سەن ەمەس، مەملەكەت ەكەن ونى قۇراپ جاتقان. سەن نە ءۇشىن كەلدىڭ، وندا سۇراپ الماساڭ، كىم ەكەنىڭدى ويلاپ تاپپاساڭ، سول ايتقان اللانىڭ اڭگىمەسىن ورىنداماساڭ. سەن ءوزىڭ جولدى قالاي تاباسىڭ جالعىز قالساڭ. تاپتىراتىن بىراق قۇران ەمەس پە؟  وي قايدا، الىس پا سەنەن، ويىڭ الىس پا سەنەن دەپ سۇرايىن.

– وي ارقاشاندا وزىممەن بىرگە.

– ونداي بولسا نەگە الىسقا ويلانىپ كەتەسىڭ. جانىڭدا تۇرعان سۇراساڭ شەشىپ بەرەتىن، سول قۇران ەمەس پە؟  سۇراق قويادى شاكىرتتەر;

   - ويشىل دەيدى ءسىزدى تەرەڭ كەتىپ قالعان. ەسەپپەن جوندەيسىڭ ءبارىن رەتتەپ قويعان. سونىڭ ءبارى قاتتى ويلانعاننان كەلەتىن شىعار - دەيتىن ماعان. جوق، ول قاتتى ويلانعاننان ەمەس، ونى قابىل العاننان عانا كەلەدى ساعان. سەن ويلان- ويلانبا، سەن ويلانعان دۇنيەڭدى «الدىم»- دەپ مويىنداماساڭ، اللا ارى قاراي ويىڭدى اشىپ سالمايدى - دەيتىنمىن ولارعا. قاتتى ويلانساڭ ميىڭا قان قۇيىلىپ كەتەر ءبىر كۇنى. ءيا، سەزەرسىڭ ويلاۋدىڭ قاتەسىن. سەن اقىلعا سالىپ قويساڭ، ىڭعايلاپ رەتتەر ەدىڭ، سول ويعا كەلتىرىلگەن دۇنيەنى ويىڭا ساقتاي تۇرىپ قۇران اشساڭ، جاڭاعىنىڭ شەشىمىن الار ەدىڭ - دەپ ولارعا جاۋاپ ايتامىن.

ءبىر ءال فارابي ەمەس، مىڭى دا تۋىلار ەدى، تۋىلىپ بولماي - ءولىپ قالدى ەمەس پە. تۋىلىپ، بولماي جاتىپ ءولىپ قالدى ەمەس پە! بۇل دۇنيە بىراق ءال-فارابيمەن، ءيا ءبىر اقىنمەن قۇرالىپ تۇرعان جوق قوي. ويلانىپ، سونى نەگە قارامادىڭ؟ «بىرەۋ تۋىلىپ الما اعاشتى ەككەن ەكەن، سونى تاپقان ەكەن»- دەيسىڭ، سول بولماسا تابىلماي قالۋشى ما ەدى؟ ءال فارابي بولماسا سەنىڭ بۇگىنگى ەسەبىڭ شىعارىلماي قالۋشى ما ەدى. قالاي دەپ ويلايسىڭ؟ ويىڭ قايدان؟ اللا تاعالام، مەنى دە، سەنى دە، ونى دا، تەك قۇدايدىڭ بەرگەنىن جەتكىزۋ ءۇشىن جىبەردى ەمەس پە. سول ويدى ەندى  تەرەڭدەتەر قاسيەتكە وتكەن جوقسىڭ با. سەنىڭ كوشىرىپ جازۋىڭ دا، اللادان سۇراۋىڭ دا، العان جاۋابىڭنىڭ ءوزى سەنىڭ ءبىر ۇلكەن ماقساتىڭ ەمەس پە. ارعى جاعى نە بولاتىنىن الدىن الا ساعان جەتكىزىپ بەردى ەمەس پە. «كۇش قۋاتىم جەتپەي تۇر، مەن مۇنى ۇلگەرە المايمىن»- دەگەننىڭ وزىندە، اللام وسىنىڭ ءبارىن ساعان كەلىستىرىپ رەتتەپ جاتىر ەمەس پە. امالى سەن ءۇشىن عانا ەمەس «اق كىتاپتى» تۇسىرگەندە، وزگەگە دە اللا ءوزىنىڭ بار ەكەنىن ايتىپ جاتىر ەمەس پە. وسىعان قاتتى وي كەرەك پە، ميىڭا قان قۇيىلاتىنداي. وسىنىڭ ءبارىن ساعان نە اشىپ  جاتىر - قۇران اشىپ جاتىر.

مۇمكىن سەن ومىرىڭدە جازۋشى ەمەس، كەرەمەت ءبىر اقىن، ءتىپتى اقىن ەمەس، كەرەمەت ءبىر ءانشى شىعارسىڭ، بىراق اشىلماي كەتىپ بارا جاتقان. مۇمكىن شەشەن شىعارسىڭ، مۇمكىن سەنىڭ جانىڭدا ءوزىڭنىڭ دەنە بىتىمىڭدە، ىشىڭدەگى ويىڭنىڭ تازالىعى سوندىق، ءبىر مەملەكەتتى تازا دىندە ۇستاي الاتىن، ەڭ ۇلكەن پاتشا كەتىپ بارا جاتقان شىعار. وعان كىم كىنالى ءوز-ءوزىڭدى اشا الماساڭ. «جوق، ول پاتشانىڭ ۇرپاعى، ودان پاتشا عانا تۋىلۋ كەرەك»- دەپ كىم ايتتى؟ مىڭ جەردەن پاتشانىڭ ۇرپاعى بولسا دا، سولاردان ءبىر پاتشا عانا ءدىندى قۇتقاردى. باسقاسى قۇرتىپ، ساتىپ جاتىر. سوندا سەن قالاي قاراپ تۇرۋىڭ قاجەت؟ نەگە سەن ويمەن قادىرلەپ المايسىڭ اللانىڭ ءسوزىن، سونىڭ ءبارى ءبىر اينالعاندا قۇران ەمەس پە؟ بۇل اڭگىمەنى جاراتۋشىنىڭ قۇرانىمەن سويلەسكەندە، جازعاندا سۇرار، ۇعار ول ادام. ويىڭ قايدا تەرەڭ كەتىپ قالعان، مۇمكىن بولماسا سول ءال فارابي، باسقا دا ءبىر اقىن جازۋشى ودان دا وتكەن مىقتى، سولار تۋىلماسا دا، ءتىپتى تۋىلىپ اتى جوق بولسا دا جاساپ جاتىر ەمەس پە.

ءدىن –وڭ قولىڭ. ءدىن – سول قولىڭ. ءدىن – باسىڭ، ءوزىڭ، ءبۇتىن دەنەڭ، اياعىڭ، قولىڭ. ءبۇتىن  ءوزىڭنىڭ دۇنيەڭ. ءناپسى دە، بارلىق دۇنيە دە، ميىڭ دا، سەنىڭ ويىڭ دا ءبارى – ءدىن. ءدىننىڭ ىشىندە ەڭ تازاسى اللا سۇيگەن بىراق ءدىن – يسلام ءدىنى. ءدىندى ايتقاندا ول ءدىننىڭ تەك جاماندىعىن، بەر جاعىن عانا كورسەتەتىن دەيدى بىرەۋ. «اللا سۇيگەن ءدىننىڭ جاماندىعى بار»- دەپ كىم  ايتتى؟ «اللا سۇيگەن ءدىننىڭ قاسىرەتى بار»- دەپ كىم ايتتى؟ اللا سۇيگەن دىننەن جاماندىق كەلدى مە ساعان، وزگەگە كەلدى مە ەكەن؟  كەلسە; «ول سول ءدىندى ۇستانعان دەپ كىم ايتتى؟». اللا سۇيگەنگە قارسى  شىعىپ، «مەن اللامىن»- دەگەندەر اللانىڭ ادامى ەكەن دەپ كىم ايتتى؟

بۇل ءبىر – تىكەن، تاسقا گۇل ەگىپ قايعان اڭگىمە سياقتى سەنىكى. سەبەبى ەڭ تازا ءدىن يسلام  بولسا، ال سول تازا ءدىندى ۇستانعان ادام قانداي بولىپ كەتەدى، تازا ۇستانساڭ قانداي بولىپ  كەتەسىڭ – تازا بولاسىڭ. نۇرلاناسىڭ، نۇرلاناسىڭ! دۇرىس ءومىر سۇرەسىڭ، سالماقتى بولاسىڭ، سەنى وسى كۇندە جانناتتىڭ ەسىگىن اشىپ، كەلەسى كۇنى تابالدىرىعىنان اتتاپ كەتە بەرە الاسىڭ.

كىشكەنتاي عانا كىتاپشا بولعان. وسىنداي عانا بولعان. قالىڭدىعى وسىنداي. ۇلكەن جۇرتتا قالعان. اۋدارىپ الا المايسىڭ ول ءسوزدى بىراقتا، قىسقا قىسقا قىلىپ ون ءتورت سوزدەن ارقايسىسى قۇرالعان. وسىنىڭ ءبارى ءبىر كۇنى سىي بولار ساعان، ءااا، مۇعجيزامدى كورسەت، «بەرسەم الامىن» - دەمە. ءبىر باس، مىڭ باس دەمەيمىن ساعان. وسى كىتابىڭدى وڭداتىپ الساڭ، سول دۇنيە اشىلىپ قۇداي بەرسە ەكەن- دەپ تىلەۋ قىلامىن. ول كەزدە 14 سوزدەن قۇرالعان ءار ادامنىڭ تىرناعىنان باستاپ، شاشىڭا دەيىن ايتىلعان دۇعالار بار. ول دۇعا دەگەن جاي سەن تۇسىنبەيتىن ەمەس، ءبىر اۋىزىن ايتايىن، جۇرەككە قاتىستىسىن ساعان.

قاپتاپ قويعان قۇداي ونى، ءتورت تەسىكتەن سالعان، كىرىپ شىعار بىرەۋى، دىبىسى سەنىڭ جانىڭدى العان، وتىرادى جۇرەگىڭ ءبىر قاقپانى ۇستاعان، ميىڭا بارار قانىڭنىڭ تازالىعىن عانا قاراعان. وقىسام بۇل دۇنيە ماڭدايىما جازىلعان، «ءناس» سۇرەسىن قۇداي سول ءۇشىن ساعان جاراتقان. «ءان ناس»- دەپ وقىساڭ، تىنىسىن ەكەۋىنەن اۋار بولسا دا «اللا!»- دەپ جۇرەكتىڭ قاعۋىنا قاراي، سەن ىرعاقپەن وقى، اللا سۇيگەن تىلمەن، ءار وقىلعان ىرعاعىڭ، بىرەۋى جۇرەك سۇراعىن قاقسا، بىرەۋى وكپە سياقتى دەم العان. سۇرەلەردىڭ قاسيەتى دەنەڭە قاپتاپ جاعىلعان.

-ءىشى باۋىرىم اۋىرادى، دەنىم ساۋ ەمەس - دەيسىڭ. اسقازانىڭدى كەسىپ الىپ، لاقتىرىپ تاستاعان. (اس قازانىما جاسالعان وتانى ايتىپ وتىر. ب.ا.). ءوزىڭدى دە كەسۋگە جاقىن قالىپتى. وي بولماعان ول كەزدە سەندە ەشقانداي. ويىڭ جوقتىقتان، وزگەنىڭ ويىن تىڭداعاندىقتان كەسىلگەن اسقازانىڭ. بىرەۋدىڭ ءسوزىن راس بولماسا قوشتاماۋىڭ كەرەك، سودان ساقتانۋ ءۇشىن ىشكەسىڭ. اعاتتىقتى وزىڭە جاساپ جاتىرساڭ، ويىڭدى تۇزەتەر كىم ەدى، اۋزىڭدى اشقاندا اراق تۇرعاندا. ونداي بولسا سەن دىننەن سول كەزدە كەتكەنسىڭ. كەلىپ ىزدەنۋىڭدە ەندى وي بار ما سالعان. سەبەبى ءبىر قالىپتى كەلە جاتىرسىڭ ويلانىپ قاراعان. ەندى بار قالعانىڭ وسى عانا ءومىر. بەرىپ جاتىر اللام، بارعان سايىن سەنى نۇرلاندىرعان. تەك ءدىن عانا سەنى الىپ شىقتى، راس ەمەس پە؟ مىڭ جىل ءومىر سۇرسەڭ دە وسىنى ايتامىن.

كىلتى بولسىن جانناتتىڭ قولىڭدا جارقىراعان، بالام. كىلتىڭ بولسىن قولىڭدا بۇگىن دە، ەرتەڭ دە قالعان. بەرەرىڭ بولسىن جۇرتىڭا ءدىندى تولتىرىپ ايتقان. اللا سۇيگەن بىراق ءدىن - يسلام، ونان باسقا جول جوق. ويمەن عانا  قۇداي ونى ويلاپ سالعان. ول  تۇرادى، ەگەر دە اللام قابىل الماي قويسا سەنى. ءدىنىڭدى ميىڭنان الىپ كەتەدى. وندا ءومىرسىز، جانناتسىز قالعان قاسىرەتتى ءىبىلىستىڭ دوسى بولىپ قالاسىڭ.

«وسيەتتى ءسوز تامىرىمنان وتەر»- دەيسىڭ، ول سول عانا تەڭىز بە، ءيا نە ەكەنىن بىلمەيسىڭ، وت بولىپ جاندى، شوق بولىپ كوكتەن قونعان. ونىڭ ءبارى ءوتتى، جارا بولىپ كەتتى دەمەگىن ەشقاشان. سول بەلگى تەك قۇراندا، قايتالاپ وتىر، جارىعىم. اللادان تىلەيمىن اسىل كىتاپ، بۇيىرتىلسىن ساعان. قۇدىرەتى كۇشتى ساعان تۇسكەن «اق كىتاپقا» قۋات بەرسىن، وزگەلەر تىنىسىن السىن، دەمىن السىن، يسلامىنا ءسۇيىنسىن، ەڭىرەسىن، جىلاسىن، دىندەرىن ۇستانسىن، اللا تاعالام ءدىندى ولاردان الىپ كەتىپ قالماسىن، اللا ساعان جار بولسىن، بالام. اسسالامۋ ۋا الەيكۋم».

بۇل ايان تاپسىرلەۋدى قاجەتەت ەتپەس. تاپسىرلەۋدەن  گورى  قۇراندى قالاي تاڭداعانى تۋرالى مىنا ءبىر ىلىمىنەن تاعى ءۇزىندى كەلتىرەيىن;

ءال فارابي;  «... ءىلىم.  مەن و باستان ءىلىم ىزدەگەندە قۇراننان عانا ىزدەدىم. قايتا-قايتا وقي بەرىپ، ءبىر حابار اللاھتان كەلە قالسا «باقارانى» اشىپ قايتا-قايتا وقي بەرۋمەن بولدىم. ءبىر حابار كەلە قالسا، ەكىنشى سۇرەگە ءوتىپ، ونى قايتا-قايتا وقيمىن. ول وقىعاندا مەن ونى «ءسىڭدىرسىن»- دەپ سۇرادىم قۇدايدان. «جالعاسىن بەرسە ەكەن»- دەدىم. ويتكەنى ول جالعاس ماعان مىيىم ارقىلى اللاھتان عانا كەلەتىنىن ءبىلدىم. سودان عانا عالىم بولادى ادام. سونى قۇداي ماعان دارىتىپ بەردى. سەن دە ءتۇس كورەتىن بولساڭ، ءيا  رۋحتاندىرۋ جونىندە بابالار كەلىپ، اللاھ اتىنان كەلەتىن بولسا، قۇراندى اشىپ، ءىلىم بەرىپ جاتقان قۇراندى اشىپ تۇرىپ، سونى قايتا وقىپ وزىڭە ءسىڭدىرىپ الۋعا تىرىس. جۇمىس دەپ سونى ايتادى. وتىرا بەرمە، قىزمەت ەت. جازۋ دا قىزمەت. ال ەندى سول كەلگەندى قابىل ەتۋ ودان دا وتكەن قىزمەت. مەن قۇراندى ءوستىپ تاڭدادىم».

ال، اباي تۋرالى بۇلاي كەڭ كوسىلىپ ايتا المايمىن، بىراق  عىزىردىڭ  ماعان ايتقان; «سەنىڭ اباي اتتى اقىنىڭ بار، ول ۇلكەن حالىق تاعدىرىن قوزعاپ  سابىرلىعىن قۇرانعا اكەلىپ تىرەگەن» - دەگەن تۇجىرىمى بار.  عىزىر وسى ءىلىمنىڭ مەنەن بۇرىنعى قابىلداعان جەتى مەملەكەت ىلىمشىلەرىنە قونباعانىن ايتىپ،  «ەندى قالعانىن جەتكىزۋ ەكەۋمىزدىڭ ساۋابىمىز بولماق» ء(بىر ءبۇتىن قۇران – مەنىڭ تاعدىرىم». 23 بەت، «قازىعۇرت» باسپاسى، 2016 جىل)-  دەۋى مەنى بايىز تاپتىرماۋدا.  دەمەك، اباي تۋرالى ءىلىمدى الداعى ۋاقىتتا  كوكتەن سۇراتىپ الۋعا بولادى.عايىپتان ءبارىن سۇراپ الۋعا بولادى. ويتكەنى قۇراندا اللا تاعالام; «مەنەن عانا سۇرا، مەن عانا بەرەمىن»- دەپ ايتقان . اللا ءار قاشاندا انتىندا تۇرادى. مەن ازىرگە كوكتەن ءدىني ءىلىم، دىنگە قاجەتتى سونىڭ وقۋلىقتارىن عانا سۇراپ الدىم. باسقا نارسەنى سۇراۋعا باتىلىپ جەتىپ بارعان ەمەس...

وسى جەردە ىلىمگە  بايلانىستى ايتىلار تۇجىرىم مەن ونىڭ تاريحى دا شىعىپ تۇرعان جوق پا. پايعامبار مەن ونىڭ ءتورت ساحاباسىنان سۇراپ بىلگەنىم، ماعان سەگىزىنشى بولىپ ءتۇسىپ وتىرعان – يسلامداعى مۇنداي مۇعجيزا قۇبىلىس، 1400 جىل كولمىندە سيرەك تە بولسا، بۇرىن دا قايتالانىپ تۇرعان كورىنەدى. سوڭعىسى، يسلام دىنىنە قاتەر تونگەندە اق پەن قارانى اجىراتۋ ءۇشىن 1913 جىلى قاراشا ايىندا تۇركيالىق يمامعا تۇسىرىلسە، العاشقى  التاۋى اراب ەلدەرىنە  تۇسىرىلگەن.( «اللاھتىڭ ماعان ايانى»، 12-ءشى بەت،  «قازىعۇرت»  باسپاسى، 2015 جىل).بىراق ءىلىم ول ەلدەرگە قونباعان. قابىلداپ الۋشىلار تومەنگى دەڭگەيلەردە ءناپسى جەتەگىندە كەتىپ قالعان. سونىمەن، ءىلىم دەگەنىمىز تەك قانا اللاھتىڭ قالاۋىمەن تىكەدەن تىك عايىپتان بەرىلەتىن نە ءتاڭىرىمنىڭ ءوزى قالاعان رۋحتارى ارقىلى، عىزىردىڭ جەتەكشىلىگىمەن تاڭداۋلىسى بولعان مۇمىندەر مەن تاقۋالارعا بەرىلەتىن ەرەكشە عىلىم.  ءىلىم – تەك اللاھتىڭ قالاۋى ەكەن.

عىزىردىڭ وسى تۇجىرىمى - ءسىز ءىلىم يەسى دەپ تانىعان عۇلامالار ءىلىم يەسى ەمەس، ءوز زامانى مويىنداعان دانىشپاندارى ەكەنىن عانا جەتكىزەتىن سياقتى. ءىلىم جەر بەتىنە ەرەكشە قۇبىلىس بولىپ عايىپتان ەندى تۇسە باستادى. اللانىڭ قالاۋمەن قازاق جەرىنە ءتۇسىپ جاتقان وسى ءبىر قاسيەتتى مۇعجيزا دۇنيەنى ۇرىكپەي، ەل بولىپ يماني جۇرەكپەن قابىلداپ الۋ كەرەك بولىپ وتىر. ءسىز; «دارىندى، ويشىل اقىن س.تورايعىروۆ سول ورتادا ءومىر ءسۇرىپ وسى استارلى قاسىرەتتى ساياسي قۇبىلىستى ەرتە تانىپ بولجاعانداي:

اباي تۇسى قازاقتىڭ بۇزىلعانى،

قارالىققا اينالىپ قىزىل قانى.

ەلدىگىنە، جەرىنە، ءھام دىنىنە

قۇرىلدى تالاي دۇزاق، تالاي قاقپان- دەيدى. ەندىگى ماقسات – ابايدىڭ تولىق ادام ءىلىمىن ەندى قايتادان رۋحاني ءمونوليتتى قازاققا اينالۋدىڭ جولىنا قىزمەت ەتتىرۋ – باستى رۋحاني مىندەتىمىزگە اينالۋدا. بۇدان وزگە يدەولوگيالىق تانىمدى كورىپ تۇرعان جوقپىن. ابايتانۋ تاريحىندا بۇل العا قويىلىپ وتىرعان، بىرەگەي ءمان-ماعىناسى بار مىندەتتىڭ بەس-التى سالاسىن وقىرماندارعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن جەكە-دارا قىسقاشا تۇردە بايانداپ ءوتۋدى قاجەت»- دەپ بىلەمىن دەپ ودان ءارى سول ويىڭىزدى جەتكىزەسىز. وسى اڭگىمەنى ايتا وتىرىپ سوڭىندا 1501-1510 جىلدارى ماملۇكتەردىڭ سوڭعى پاتشاسى كانس ءال-گاۋري ناقتى تاپسىرما بەرىپ، قىپشاق اقىنى ءشاريف ءاميدي «شاحنامانى» تۇڭعىش رەت قىپشاق تىلىنە تولىق تۇردە اۋدارىلعان ءتۇپ نۇسقاسى ستامبۇل مۇراجايىندا ساقتالعانىن، وسى ءتۇپ نۇسقا اۋدارمانىڭ كوشىرمە نۇسقاسى «قازىنالى وڭتۇستىك» كوپ تومدىعىنا 23 تومى جاريالانىپ وقىرمان نازارىنا ۇسىنىلعانىن، قالعان 14 تومى بيىلعى جىلى جارىق كورەتىنىن جەتكىزەسىز. قانشاما ىزدەنىس، قانشاما ەڭبەك!  

شىركىن، ءىلىم جولىنا دا  وسىلاي  ۋاقىت ءبولىپ، ەندىگى جۇمىستى  ءىلىم جولىمەن جالعاستىرساڭىز، اباي تۋرالى، ونىڭ ءدىني تاقىرىپقا قالاي بارعاندىعى تۋرالى باسقاشا تۇجىرىم ايتقان بولار ەدىڭىز دەپ ويلايمىن. بۇلاي ايتىپ وتىرعانىم ءسىزدىڭ; «مەنىڭ پايىمداۋىمشا، قازىرگى كۇندەگى قازاقستاننىڭ قوعامدىق عىلىمدار سالاسى ەۆروتسەنتريستىك، كەڭەستىك، زاتشىلدىق مودەلدىڭ ىرقىنان شىعا الماي تۇيىققا تىرەلگەن قالپىن بايقاتۋدا. بۇل رۋحاني داعدارىستان شىعۋدىڭ جولى -  تۇبەگەيلى تۇردە قوعامدىق قوعامدىق عىلىمداردىڭ ەسكىرگەن ستەرەوتيپتىك تانىمدارىنان باس تارتىپ، عىلىمنىڭ جۇرەتىن رەلسىن باسقاشا وزگەرتۋ. سوندا عانا بىزدەر رۋحاني الەمىمىز بەن ۇلتتىق قۇندىلىقارىمىزدىڭ تاريحي تامىرىن ءدال تاۋىپ، اباي دۇنيەتانىمىن دا وسى تۇرعىدان جەتە تانىپ، تەرەڭ مەگەرۋ جولىنا بەت الماقپىز» («اباي ۇلاعاتى»، 7-ءشى بەت.) - دەگەن باتىل وقشاۋ پىكىرىڭىزدى وقىدىم. بۇل ءسوز – ءىلىم تىلىندە كوكتەن كەلگەن قۋات. وسى قۋاتقا بويىڭىزداعى كۇشتى قوسساڭىز ەلدەگى ءدىننىڭ دىڭگەگىن بەكىتۋگە ۇلكەن ۇلەس قوسار ەدىڭىز.  ءدال قازىر ەلىمىزدىڭ جەرىنە بيسميللا دەپ اتتاپ باسقان ەرەكشە عىلىم ىلىمگە وسىنداي كەسەك وزىندىك پىكىرى بار عالىمدار كەرەك بولىپ تۇر.

ەسكەرتىلگەن ەكى تۇيىنگە  ءىلىم جولىمەن جاۋاپ بەرگەن سوڭ، سوڭعى اڭگىمەنى بۇگىندە ەلىمىزدە جوعارى وقۋ ورىندارى ءۇشىن وقۋلىق كىتاپ بولىپ باسپادان شىققان  بۇلاقتارداعى ورتا عاسىرلىق  ىلىم يەلەرىنىڭ ءىلىم تۋرالى پىكىرلەرىنە دە اۋدارعىم كەلىپ وتىر. ويتكەنى عالىم مەن ءىلىمشى جازۋىنداعى باستى ايىرماشىلىق  عالىم ءوز ەڭبەكتەرىندە  وزىنەن بۇرىن وتكەن دانىشپاندار مەن ءوز زامانىنىڭ عۇلامالارىنان مىسالدار كەلتىرەتىن بولسا، ءىلىم يەلەرى ونداي دالەلدەردى قۇراننان،  حاديستەردەن الادى، نە عايىپ اياندارىنان كەلتىرەدى. ءىلىم; «اقىلعا سيىمدى نارسەنىڭ ءبارىن ءوزىڭنىڭ ىشىڭنەن شىعار. سەندە ءبارى بار»- دەپ ۇيرەتەدى. ءبىزدىڭ عالىمدار اسىعىس، اسىعىستىقتان وزىندە جوعىن، وزگەدەن ىزدەيدى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە پىكىر قايشىلىقتارى بولادى.ءسىز بىلەسىز ەرتە عاسىردا ءوز ءورىسىن كەڭ  اۋقىمدا جايعان گرەك فيلاسوفياسى ورتا عاسىردا كۇيرەگەنى تاريحتان ءمالىم. گرەكتەر ءوز قازنالارىنا وزدەرى يەلىك ەتە الماي قالدى... وركەنيەت - مۇراعاتقا اينالدى... مىنە، وسى كەزدە تاريح ساحناسىنا، سول مۇراعاتقا كەتكەن گرەك فيلوسوفياسىن جاڭاشا ءتىرىلتىپ، ورتا عاسىردا مۇسىلمان نەمەسە ناقتىسى يسلام وركەنيەتى قادام باستى.

انتيكالىق فيلوسوفيا اراب تىلىندە ومىرگە كەلگەن يسلامدىق دۇنيەتانىم نەگىزىندە جاڭاشا جاڭعىرتىپ، «اريستوتەلدى قايتا تانۋ» ساباعىن ومىرگە اكەلدى. ونىڭ ءىلىمى رەنەسسانستىق دەڭگەيگە كوتەرىلدى. ءفالسافانىڭ دا، فيلوسوفيانىڭ دا ورتاق تىرەگى بولعان عۇلامالار ەڭبەكتەرى ەڭ الدىمەن تۇگەلدەي اراب تىلىنە اۋدارىلدى. اۋدارماشى عۇلامالار  سول كەزدە اريستوتەلدى يسلامدىق نەگىزدە تۇسىندىرۋگە دەن قويدى. سولاردان ءۇزىندى.

ءال فارابي; «ەسىڭدە بولسىن  دۇنيەدە سۋبستانتسيا مەن اكتسيدەنتسيادان جانە ولاردى جاراتۋشى ماڭگىلىك جاردان باسقا ەشنارسە جوق». «بۇل عىلىم جاراتىلىستانۋ عىلىمىنىڭ ورەسىنە سىيمايدى. ونى «مەتافيزيكا» نەمەسە «اكايد» (قۇداي تانۋ) عىلىمى دەپ اتايدى. بۇل عىلىم بارلىق عىلىمداردىڭ باسى مەن سوڭى بولىپ تابىلادى، ودان كەيىن زەرتتەۋلەردىڭ ەش ماعاناسى جوق. بارلىق زەرتتەۋلەردىڭ تۇپكى ماقساتى مەن تاعات تاباتىن جەتەر شەگى دە وسى عىلىم». («عىلىمداردىڭ شىعۋ تەگى» تراكتاتى)

ءىلىمشى باكىر، عۇلاما يبن رۋشدتىڭ; «ايان ارقىلى بەلگىلى بولعان ءىلىم مەن فيلوسوفيالىق پايىمداۋلار ارقىلى الىنعان ءبىلىم سايكەس كەلە مە؟»- دەگەن سۇراعىنا ول; «الەمنىڭ شەكسىز سۋبستانتسيالارىن تانۋدا كادىمگى بىلىمدەر دارمەنسىز، ول تەك ميستيكتەردىڭ قولىنان كەلەتىن ءىس» -دەپ جاۋاپ بەرگەن.   

ادام ساناسىنىڭ باستاۋىن ىزدەگەن عۇلاما يبن ارابي - حاق تاعالا مەن پەندەنى ءبولىپ قاراستىرىپ، مىناداي تۇجىرىم ايتىپتى. “...كامىل ادام قۇدىرەتى - قۇدايدىڭ كولەڭكەسى نەمەسە ءابسوليۋتتى ماندەگى كەرەمەتتىڭ قىسقاشا شاعىن كورىنىسى. ادام ەشقاشان قۇدايدىڭ قاسيەتتەرىنە يە بولماق ەمەس. حاقتىڭ ءبىلىمى – ماڭگىلىك، ال ادامنىڭ ءبىلىمى پايدا بولعان. جاسالۋشىدا جاساۋ قۇدىرەتى بولمايدى. كىمدە جۇرەك بولسا سوعان وسيەت، كىمدە اقىل بولسا ەمەس. سەن اللاعا ونى كورىپ تۇرعانداي قۇلشىلىق جاسا. جاراتقاننىڭ ءمانىن پايعامبارلار مەن سوپىلار اراسىنان شىققان تەولوگتاردان وزگە ەشبىر عالىمدار بىلگەن ەمەس. تەورياشىلدىق ونى ەشۋاقىتتا اشا المايدى، ول جولداعىلار قاشان دا ايدالاعا لاعىپ كەتەدى...”.

ءال عازالي; “...مەن فيلوسوفتاردىڭ بىرنەشە پاراعا، ال ولاردىڭ عىلىمى – بىرنەشە ساتىلارعا بولىنەتىنىن كوردىم. بىراق،  ول تولىپ جاتقان پارالاردىڭ قايسىسىنا جاتپاسىن ولاردىڭ كونەلەرى مەن وتە كونەلەرىنىڭ جانە كەيىنگىلەرى مەن ەرتەدەگىلەرىنىڭ اراسىندا ءبىرىنىڭ شىندىققا جۋىق، ەكىنشىسىنىڭ قاشىق بولۋى ماعاناسىندا ۇلى الشاقتىق جاتقانىمەن، بارلىق فيلوسوفتاردا ءسوزسىز ءبىر عانا تاڭبا – سەنىمسىزدىك پەن قۇدايسىزدىق تاڭباسى جاتىر” (“فالسافا تاريحى” 131 بەت).

بۇعان دەيىن جاراتۋشى تۋرالى، ءدىن تۋرالى، عايىپ تۋرالى، پەرىشتەلەر الەمى مەن پايعامبارلار مۇراعاتى تۋرالى، جان جانە رۋح تۋرالى  ءار قيلى تۇجىرىم ايتىپ كەلگەن وتكەندەگىلەر مەن بۇگىنگىلەر - اللانىڭ ءوزى تۇسىرگەن  اشىق ايان-تاپسىرىنەن كەيىن، ءىلىم سالاسىندا بۇرىن-سوڭعى ايتىلىپ كەلگەن تۇجىرىمدارعا باسقاشا بەتبۇرىس، باسقاشا كوزقاراسپەن قاراۋى مۇمكىن. ويتكەنى، جوعارىدا اتتارى اتالىنعان ولمەيتىن جاندى رۋحتاردىڭ اللاھتىڭ امىرىمەن ارتىندا قالدىرعان ۇرپاقتارى ءۇشىن، بىزدەر ءۇشىن، سوڭعى ءدىن يسلام ءۇشىن، قانداي جۇمىستار ىستەي الاتىندىعىن، ولاردىڭ  جارتۋشى ماڭىنا قالاي توپتاسقاندىعىن، ولاردىڭ رۋحى جەتكىزگەن ايان اڭگىمەلەرىن وقىعان وقىرمان ءوز دارەجەلەرىندە ۇعىنا جاتار.

سوندىقتان مەنىڭ ازان شاقىرىپ ايتارىم; «ەي، الەم پاندالەرى، ءدىن قايراتكەرلەرى مەن عۇلاما عالىمدار، كوز مايلارىڭدى تاۋىسىپ سەندەر ىزدەگەن سول ۇلى جاراتۋشى مەن سول جاراتۋشىسىن ىزدەپ تىرشىلىكتەن وتكەن پايعامبارلارمەن، ساحابالارمەن، ءىلىم يەلەرىمەن جانە اللاھتىڭ سۇيىكتى پەرىشتەلەرمەن تىلدەسۋدە، اللانىڭ امىرىمەن ادەمى مۇمكىندىك تۋىپ وتىر.  اللاھ،  قۇراندا ايتقان ءوز سەرتى، ءوز ۋادەسى بويىنشا، ءوزى جاراتقان قۇلدارىمەن اشىق تىلدەسۋگە و باستان بەت بۇرعان. قانە، قۇلاق قوي، ءبارىمىز، ءوزىمىزدى جاراتقان، جالعىز جاراتۋشى يەمىز، اللاھپەن تىلدەسەيىك، اللاھپەن اشىق سويلەسەيىك.

ءىلىم – ەرەكشە عىلىم.  عىلىمداردىڭ باسى مەن سوڭى بولىپ سانالاتىن بۇل مۇعجيزا ءىلىم عىلىمنىڭ بارلىق سالاسىن قامتيدى. جالپى بۇل ءىلىم- سەنىم يەلەرىنىڭ جۇرەك تازالىعىنا وراي جاراتۋشى تاراپىنان كەلەتىن قۇبىلىس. ولار قازىرگى عىلىمي تىلدە - ەزوتەريكتەر. بۇل ءىلىمنىڭ قۇپياسى مەن سىرى ىشىنە بۇگىلگەن. بويىندا تۋمىسىنان ەرەكشە قابىلداۋ قاسيەتى جوق ادام يگەرىپ تۇسىنە المايدى.

ءوزىمنىڭ ىلىمگە بايلانىستى ارا قاتىناسىم تۋرالى ايتا كەتكىم كەلىپ وتىر - بۇل تەك اللاھتىڭ قالاۋى. بۇل ادام بالاسىنا بەرىلگەن ءىلىم بولعادىقتان، ول ءتىرى ادام بولعاندىقتان، مەن دە وزىمە قاتىستى، ءبىزدىڭ وسكەن ورتامىزبەن، وقىپ جاتقان قۇراندى تۇسىنبەي، اق پەن قارانى شەشۋ ماسەلەسىندە، ناقتى اللاھقا قويعان سۇراقتىڭ ارقاسىندا العان جاۋابىم. مۇنى ءىلىم ماسەلەسىندە عايىپ ۇيرەتتى. عايىپ – اللانىڭ ءىلىم قازىناسى جيناقتالعان ورىن.  عايىپ - اللانىڭ عۇزىرىندا بولعاسىن ماعان جەتكىزدى.

ءسوز سوڭىندا تاعى قايتالىپ ايتارىم، ءىلىمشى  رەتىندە جازىپ وتىرعان بۇل ماقالام  بۇگىندە ءار ۇيدە بەتى اشىلىپ وقىلماي سانگە تۇرعان اللاھ پەن ادامنىڭ اراسىنداعى اسىل جول قۇرانعا اۋدارۋ. قۇران – ءار ۇيگە سانگە قويۋ  ءۇشىن تۇسىرىلگەن ەمەس،  اللاھتىڭ سوڭعى ءدىنى يسلامنىڭ جولىمەن ءجۇرۋدى، جاراتۋشىڭدى ۇمىتپاۋدى، ونىمەن سويلەسە ءبىلۋدى، ءبىر جاراتۋشى يەڭە عانا باس ءيۋدى، ونىمەن دوس بولۋدى تۇسىندىرەتىن - قازىنا.  تورىڭدە سول بەتى اشىلماي تۇرعان قۇراندى اشىپ وقىپ، ونى جۇرەگىڭنىڭ تورىنە شىعار دەۋ.    مۇحاممەد عالەيھيسسالام پايعامبار; «اللاھتىڭ قادىر قاسيەتىن سەندەر بىلمەيسىڭدەر، اللاھ قۇلىمەن اداممەن ادام سويلەسكەندەي سويلەسەدى. بولماسا ادام ارقىلى، ارۋاق ارقىلى، جان-جانۋارلار ارقىلى، جوعارى جاقتا ءتۇرلى تۇسكە بەينەلەنگەن رۋحتارى ارقىلى، اللاھ اداممەن سويلەسەدى. كۇننىڭ نۇرىنداعى جەتى ساۋلە جەتى ءتۇس ارقىلى، اللاھ ادام بالاسىنا قىزىل، جاسىل، كوك، سول كۇن نۇرىنداي تۇستەر ارقىلى، ادام بالاسىنا اياندارىن جىبەرىپ، سول ارقىلى رۋحتاندىرادى-دەدى.        

مەكەمتاس اعا، اسىل ءسوزدىڭ يەسى اللانىڭ ءوزى عانا. ايتتىراتىن دا، ايتتىرماسا - اۋزىڭدى بايلايتىن دا، اشاتىن دا اللام.  ءار دىبىستىڭ، سىبىستىڭ دا بەلگىسى قۇدايدان. وسىنىڭ ءبارى اللانىڭ جاقسىلىعىنان.

جاراتقان يەمنىڭ، ادام بالاسىنا دەگەن ماحابباتى، ونىڭ ادام بالاسىنا دەگەن سەنىمى، ادام بالاسىنا دەگەن جاناشىرلىعى، ەشتەڭەمەن تەڭدەسپەيدى. ادامعا دەگەن اللانىڭ ماحابباتىن بارلىق تىرلىگىمىزدە كورە تۇرا سونى سەزبەي كەتسەك ەكى دۇنيەدە دە قور بولادى ەكەنبىز، اللامنىڭ ايتار ءسوزى ادام بالاسىنا «مەنىڭ ايتىپ جاتقانىمدى عالىمدار عانا ۇعادى»- دەيدى. اللام «عالىم يمام»- دەپ ءبولدى قۇراندا، مۇسىلمان، تاقۋا دەپ ءبولدى، كاپىر دەپ ءبولدى، ەكى جۇزدىلەر دەپ ءبولدى. اتى بار، بارىنە قويىلعان اتى بار. عالىم بولسا ول ناعىز عالىم بولۋى كەرەك. مۇنى نەگە ايتىپ وتىرمىن، ناعىز عالىم عانا ءدىننىڭ جاناشىرى بولا الادى ەكەن.   ول عالىمنىڭ اللانىڭ الدىندا اتقاراتىن قىزمەتىنە وراي الاتىن رازىلىعى دا، ريزىعى دا مول ەكەن. ونىڭ دىنگە جاناشىرلىعى ءدىننىڭ دىڭگەگىن قاتايتا الادى. سەبەبى، اللا عالىمنىڭ اۋزىمەن ءدىندى تارقاتادى.

بۇگىنگى ماقالانى حات دەپ جازىپ وتىرعانىم، سوڭعى كەزدە ماعان جازۋدىڭ وسى ءبىر ءتۇرى ەتەنە ءسىڭىستى. «ەلباسىمەن ەلىمىزدەگى يسلامنىڭ جايى تۋرالى ەركىن اڭگىمە»، («ءتورتىنشى بيلىك» گازەتى، №9. 2017 ج.) «ءىلىم – ەرەكشە عىلىم. قر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى م. جۇرىنوۆپەن بولعان كەزەسۋدەن سوڭ عايىپتان جەتكەن «ءىلىم – ەرەكشە عىلىم» كىتابى تۋرالى سۇيىنشىلەۋ» («ءتورتىنشى بيلىك گاەتەتى، №10. 2017 ج) «اعرافتا» ات اۋىستىرۋعا قالايسىڭ، اكادەميك عاريفوللا ەسىم مىرزا» («ءتورتىنشى بيلىك» گازەتى №17-22. 2017 ج)- دەپ عالىم قايراتكەرى عاريفوللا ەسىمگە، «ءبىر اللاھقا سيىنىپ، كەل قۇراندى وقىلىق»(«ءتورتىنشى بيلىك» گازەتى، №1-3. 2018 ج)- دەپ حالقىمىزعا ارناعان اشىق حاتتارىم جارىق كوردى. اقىر سوڭىندا  سونىڭ ناقتىلى قورىتىندىسى باسپاعا وسى ۇلگىدە جازىلعان حاتتاردىڭ باسىن جيناستىرىپ «حاھقا جاقىنداتار حاتتار» دەگەن اتاۋمەن قوماقتى ءبىر ءىلىم كىتابىن باسپاعا ازىرلەپ تە قويدىم. سىزگە جازىلىپ وتىرعان مىنا حاتقا نۇكتە قويسام، وتكەن جىلى جارىق كورگەن «ءىلىم الىپپەسىنەن» سوڭ ەلىمىزدەگى عالىمدار مەن جاماعاتتى ىلىمگە شاقىرۋمەن بىرگە، عىلىمنىڭ  ەرەكشە ءتۇرى ء–ىلىمنىڭ ەلىمىزگە، الەمگە نىق قادام باسىپ كەلگەنىن، «ەسىگىڭدى اش، ەلىم، ءىلىم كەلىپ تۇر!» دەپ سۇيىنشىلەيتىن، ەل نازارىن اۋدارار ءتاپ-ءتاۋىر ءىلىمي وقۋلىق بولعالى تۇر. اللانىڭ رازىلىعى بولىپ تۇرسا، ول كۇن دە ۇزاق ەمەس. سول كۇنگە جەتەيىك دەپ دۋا قىلامىن.

باقتىباي اينابەكوۆ

ىلىمگەر جازۋشى

Abai.kz