Eng aldymen basqa dinge tartu jayly әngime bolghanda missionerlik jóninde aitu kerek. Býginde Qazaqstan diny ekcperiyment alanyna ainalyp otyr. Basqasha aitqanda Qazaqstan diny ekspanciya alanyna ainalghan. Sol eksperiymentti qarqyndy, jýieli jәne úiymdasqan týrde jýrgizip otyrghan - hristian missionerleri. Olardyng basym kópshiligi AQSh-tan arnayy joldamamen jiberilgen - shoqyndyrushy-ýgitshiler armiyasy.

Eng aldymen basqa dinge tartu jayly әngime bolghanda missionerlik jóninde aitu kerek. Býginde Qazaqstan diny ekcperiyment alanyna ainalyp otyr. Basqasha aitqanda Qazaqstan diny ekspanciya alanyna ainalghan. Sol eksperiymentti qarqyndy, jýieli jәne úiymdasqan týrde jýrgizip otyrghan - hristian missionerleri. Olardyng basym kópshiligi AQSh-tan arnayy joldamamen jiberilgen - shoqyndyrushy-ýgitshiler armiyasy.

Hristian dini dýnie jýzinde eng kóp tarmaqqa bólingen din desek qatelespeymiz. Onda katoliyk, protestant, pravoslavie atty ýsh negizgi baghyt bar. Búlardyng ishinde, әsirese protestanttar kóptegen tariqattar men sektalargha bólingen. Osynday shirkeulerding 20-dan astamy Qazaqstanda missionerlik әreket jasauda. AQSh-taghy missioner úiymdary Qazaqstangha arnayy dayyndyqtan ótken, әbden aqparattandyrylghan, mәlimettendirilgen missionerlerdi ghana jiberedi. Olar bir jarym, eki jyl qazaqtyng tarihyn, mәdeniyetin senimin zerttep, keybiri qazaq tilimen qosa, orys tilin de mengerip keledi. Ábden dayyndalyp, ýgit-nasihat әdistemesi, tili shyqqan osynday dintaratushylardyng aldyna qazaqtardy hristiandyqqa kirgizu degen ýlken maqsat qoyylghan. Olar psihologiyalyq dayyndyqtan ótip, meylinshe qoyyna keltirilgen adamdar. Ijdihattylyqpen barlyq maqsaty, oiy qazaq halqyn hristiandyqqa kirgizu. Qatardaghy shirkeu qyzmetkeri, qatardaghy missioner úiymynyng mýsheleri búl jaqqa jiberilmeydi. Sondyqtan, olargha óz salasynyng mamany jәne ýgit-nasihat jasau isining sheberi retinde qarauymyz kerek. Keybiri adam psihologiyasyn tynshylargha, barlaushylargha tәn dәrejede zerttegen jәne ekonomikadan, sayasattan, qúqyqtan habary bar adamdar. Sondyqtan, búlardy kezdeysoq kelgen diuana, dәruish siyaqty kóru - qatelik.

Missionerlik hristiandyqtyng ejelgi dәuirlerinen bastau alady. Býgingi Injilderde basqa adamdardy hristiandyqqa shaqyrudy búiyratyn ýndeuler bar. Hristiandyqta «Isa Mәsih jer betine qaytyp kelip, Áke Qúdaydyng patshalyghyn ornatady» degen senim bar. Missionerlerlerding mindeti sol patshalyqtyng alghysharttaryn iske asyru. Olar әlem halqyn Isa Mәsihting biyligine dayyndaushylar retinde qyzmet jasaydy. Matfey jazghan Injilding songhy tarauynda «Barlyq últtargha bar jәne shәkirtter tap. Olardy shoqyndyr jәne búiryqtarymdy ýiret!» degen joldar bar. Missonerlikte Tarsústyq Pavelding ósiyetterining manyzy zor. Ol ózining korinftyqtargha jazghan birinshi hatynda (Bibliya, 9/19, 22): «Men azat edim. Kóbirek tabys tabayyn dep ózimdi barshagha qúl ettim. Yahúdiylerdi (evreylerdi) ózime baulyiyn dep, yahúdy siyaqty әreket jasadym. Ózim sharighatty (Tәuratty aitqany) tútpasam da, sharighat zanyndaghylardy ózime qaratu ýshin olargha sharighatqa baghynyshtymyn dep әreket jasadym. Ne istep, ne jasasam da, adamdardy ózime qaratu ýshin әrkimge jaghymdy halde boldym» deydi. Missionerlikte «adamdardy hristiandyqqa tartu ýshin kerek bolghan jaghdayda taqiyya jasaugha bolady» degen qaghida bar. «Taqiyya» -basqasha bolyp kórinu degen úghymgha sayady. Yaghni, jalpaq tilmen aitqanda ekijýzdilik dep týsindirse bolady. Demek, missionerlerding eng negizgi erejesi eshqashan da ózining shyn jýzin әshkerelemeu, kerek bolsa ortagha sәikestendirip bet-beynesin auystyryp túru bolyp tabylady. Týpki maqsat nysanadaghy adamdy inandyryp hristiandyqqa kirgizu.

Hristiandyqty taratatyn shirkeuler AQSh-taghy óte bay úiymdardyng qataryna jatady. Olardyng menshiginde ýlken territoriyalar, óndiris oryndary, baqylauynda biznes salalary, oqu oryndary, kitaphanalar, jataqhanalar, kәsiporyndar, búqaralyq aqparat qúraldary, baspahanalar bar. Amerikalyq missionerlerdi Kongres pen Senat mýsheleri, memleket qúrylymdarynda qyzmette otyrghan ziyalylar, arnayy barlau úiymdarynyng qyzmetkerleri, strategiyalyq jospar jasaytyn mekemelerge qatysy bar adamdar, әskeriyler, diplomattar qoldaydy. Jihandastyrudyng jyly lebin artqa alyp, әrtýrli sipatta kelip jatqan dintaratushylar halyqtyng osal túsyn andidy. Hristian missionerligi 1000 jyldan astam uaqyt tәjiriybe jinaqtaghandyqtan din taratu tәsilderi de qatty damyghan. Ásirese, zamanauy tehnologiyalyq jabdyqtardy óte tiyimdi paydalanady. Olar hristiandyq taratylatyn eldegi ishki, syrtqy sayasi, ekonomikalyq, demografiyalyq, mәdeny jәne ekonomikalyq ahualdy óz mýddeleri ýshin óte tiyimdi paydalana biledi. Mysaly, ol elde júmyssyzdyq kóp pe, osy mәselege ýgit-nasihattyng bir salasyna arnaydy. Studentter kóp pe? Studentter problemasyn sheshu ýshin qyzmet etedi. Olar neni qajet etedi. Studentke materialdyq kómek qajet pe, syrlas dostar kerek pe, oqu qúraly jetpey me, internet qajet pe, osy sekildi barlyq problemalaryn sheship beredi. Shәkirtaqy taghayyndap, onymen qosa, júmyspen qamtamasyz etedi. Shәkirtaqyny shәkirtaqy dep emes, aghylshyn tili men kompiuter ýiretemiz dep, grant útyp aldyng dep, aldap beretin kezderi de bolady. Ony student bayqamaydy. Búl batpan qúiryqtyng sony senbi-jeksenbi kýnderi ótetin «qúdayy dastarhandargha», seminarlargha, otyrystargha, kenes súhbattargha, qydyrulargha úlasady. Bizding adamdar oghan qalay barghanyn bayqamay qalatyn jaghdaylar da az emes. Osynday is-әreketter arqyly olar ýlken ortagha ie bolady.

Shoqynghan qazaqtardyng ishinde bilimdi, sauatty adamdar da bar. Olardy әrtýrli kategoriyalargha bóluge bolady. Jastar, oqyp jatqandar, bitirgender, halyqaralyq firmalarda isteytinder, ziyalylar, memleket qyzmetkerleri men sheneunikter. Olardyng kópshiligi shoqynghanyn әzirshe jasyrady. Olar ruhany ashyrqap jýrgender. Keremettey bilim alghan, júmys isteydi, tabysy ózine jetip, ekonomikalyq problemalaryn sheship, endi ruhany izdeniske týse bastaghandar dese de bolghanday. «Men qanday dindi ústanuym kerek, qay jol meni baqytty etedi?» degen saualdy sanaly týrde ózderine súraytyn osynday jandarmen de shúghyldanatyn missionerler bar. Olar dәl sonday adamdardy izdep tauyp, dәl sol adamdargha layyqtandyryp әzirlengen metodikamen ýgit-nasihat jasaydy. Al, osynday azamattarymyzdyng basym kópshiligi islamnyng ne ekenin terendep bilmeydi, qazaqsha sóiley almaytyndar da az emes. Sondyqtan, ruhany immuniyteti әlsiz azamattarymyzdy óz qataryna tartyp, olardyng milaryn әbden juyp, ózge dinning sana-sezimin qúyady. Osynday azamattarymyz basqa dinge engen song mýlde ózgerip, mýlde basqasha mentaliytettegi adamdargha ainalady.

Búdan basqa olardyng tolyq maghlúmat beretin internet sayttary bar. Onda Qazaqstan jayly jazylghan myndaghan betterge kóz jýgirtuinizge bolady. Olardy elimizde on jyldan asa túryp kele jatqan missionerler dayyndaydy. Árbir din taratushynyng jeke-jeke internet paraqshalary bar. Olar Amerikadaghy din qaryndastaryna, qojayyn úiymdaryna esep berip otyrady. Onda suretter, viydeorolikter, missionerlik әreketter turaly, qazaqtardy qalay shoqyndyrghany jóninde әngimeleydi. Shoqynghan qazaq jóninde arnayy esepter jazylghan. Onymen qalay tanysqany, qalay shoqynghany, dinge tartu joly qalay qiyngha soqqandyghy habarlanady. Kóp sayttardan «pәlenbay degen qazaqtyng Isa Mәsihting jolyna týsui ýshin dúgha jasanyzdar» - degen syndy ótinishterin de kóruge bolady. Keybir sayttargha shoqynghan qazaqtardyng moyyndaulary jazylghan. Demalys kezindegi, qalanyng ishinde, qalanyng syrtyndaghy, diny ritual kezindegi, shygharmashylyq keshterdegi suretterimen qosa berilgen. Búdan tys keybir jobalargha kómek súralady. Shirkeu salugha, hristian kitaptaryn qazaq tiline audarugha, kompakt disk nemese ýn taspa shygharugha, ofis ashugha, t. b qarjylay kómek súrap jazghan jazbalardy da oqugha bolady.

Búl sayttardyng taghy bir ereksheligi, keybir missioner sayttarynda Qazaqstandy qaralau nauqany da jýrgizilude. «Qazaqstanda missionerlerdi qudalaydy. Diny senim erkindigi joq, últtyq qauipsizdik komiyteti dindesimizdi tergegen, missionerimizdi iske tartyp jergilikti sot aiyppúl salghan, halyq aighaylap dindarlardy qughan, ol az bolghanday saqshy qyzmetkerleri әlimjettik kórsetken» - degen siyaqty kóptegen aqparattar taratu arqyly elimizdi qaralaugha, diktatorly memleket retinde kórsetuge tyrysady. Maqsaty, birinshiden Batystaghy hristian úiymdarynyng narazylyghyn tughyzu. Ekinshiden solar arqyly sayasatkerlerge, biznes salasyna, halyqaralyq úiymdargha yqpal jasau. Ýshinshiden, osynday aqparat taratu arqyly memleketimizding biyligine yqpal jasaudy kózdeydi. Halyqaralyq úiymnan elimiz dereu seskenedi. Bizdegi keybir sheneunikter Batysta osynday aqparattar tarasa, qorqyp, aiqara ashylghan esikti bylay qoyyp, terezeler men basqa da sanylaulardy missionerlerge ashugha dayyn túrady. Osyny kózdegen missionerler psihologiyalyq yqpal jasau arqyly ózderining búl nauqanyn qauyrt jýrgizip jatyr.

Internetten taghy bir bayqaghanym qazir olar auyldy jerlegi túrghylyqty halyqty shoqyndyru ýshin arnayy missionerler qosynyn qúryp jatqangha úqsaydy. Olardyng mynanday da taktikasy bar. Missioner әiel bolsa, jergilikti jigitterge túrmysqa shyghady, al erkekteri qazaq qyzdaryn alady. Búl da senimdi taratudyng eng manyzdy joly. Shetelge satylghan jetimekterding kópshiligin asyrap alghandar da hristian missionerler. Býginge deyin Qazaqstannan shetelderge 5000 bala «eksporttalghan» eken. Olar sol balalardy bolashaqta Qazaqstandy shoqyndyruda qoldanbaq.

Qoryta aitqanda, Qazaqstanda dendegen missionerler mәselesi bar. Búl islamgha qarsy jasalyp jatqan әreket. Islam dinining óz otanynda qarqyndy damuynyng aldyn alu ýshin. Tarihta qazaq dinge bólinbegen jәne basqa dinge kirmegen senimi taza últ bolatyn. Sol el qazir 40 shaqty konfessiyagha bólindi. Búl jerde tek hristiandardy ghana aityp otyrmyn. Al, basqa dinderding aghymy qanshama. Olar sayntologiya, hara krishna, budda aghymy, Batystan kelip jatqan bahaizm senimi, satanizm shirkeui t. t.. Búlardyng barlyghyn qosqanda qazaqtyng diny birligi jayly sóz qozghau qiyndau sekildi. Qayta diny bólinu jayly әngime qozghau onayyraq siyaqty jәne oghan mәjbýrmiz. Shirkeuler úiymdasqan týrde ýgit jýrgizip jatyr. Nәtiyjesinde bir derekterde 50 myng qazaq, al keybirinde 500 myng qazaq basqa dinge kirgen delingen. Onyng naqty sanyn dóp basyp eshkim aityp bere almaydy. Barlyghy da memleketimizding tútastyghy, halqymyzdyng bereke-birligi túrghysynan alghanda óte qauipti.

On bes jyl boyy missionerler elimizde qarqyndy júmys istedi. On myndaghan qandasymyzdy ózining dinine tartty. Búghan qanday kózqarastaghy adam da bolsa qarsy túru kerek. Sebebi, halyqtyng dinge bólinui asqandyqtyn, tasyghandyqtyn, erkindiktin, demokratiyanyn, adam qúqyqtarynyn, damyghandyqtyng kórinisi emes. Búl ydyrau men әlsireuding aighaghy. Búl baqytty óz dininen emes, basqa dinnen izdeushilikting kórinisi. Ghylymy teoriyalar basqa dinge ketken azamattar basqa etnosqa ainalatyndyghyn dәleldegen. Últtardyng qalyptasu teoriyalary bar. Osy teoriya boyynsha pendeler ortaq din ainalasynda bas qosady. Sektalarda býgin myng adam bolsa, erteng 10 myn, 100 myn, tipti million adamgha deyin óse beredi. Basqa dinning jeteginde ketken azamattarymyzdyng ómir sýru salty, kiygen kiyimi, ishken asy, toy-tomalaghy, ólim-jitimi, ómirge degen kózqarasy, mentaliyteti ózgeredi. Keybiri ózderine basqa at qoyady da, basqa últqa ainalady. Oghan tarih dәlel. Mysaly: Yugoslaviyadaghy horvat, serb, bosniya halyqtaryn alayyq. Búlar negizinen bir últ. Tilderi birdey, bet-әlpetteri birdey. Bólingen sebebi serbter - pravoslaviye, horvattar - katoliyk, bosniyalyqtar bolsa - islam dinin qabyldaghan. Búl tәjirbiyening tiri kuәsimin. Qazaq halqy ony qaytalamaugha tiyis. Ata-babamyz qabyldaghan islam dini 1250 jyl boyyna qazaqtarmen birge jayylyp keledi. Qazaq halqy monghol shapqynshylyghy kezinde de mongholdardyng dinin qabyldaghan joq. Qayta Shynghys han bastaghan mongholdar bizding salt-sanamyzgha sinisip týrkilendi, bizding dinimizdi qabyldady. Odan keyingi jongharlarmen bolghan ghasyrlyq soghysta qazaq jonghardyng dinin qabyldaghan joq. Jongharlar joyyldy, basqa últtargha sindi. Resey Patshalyghynyng bodandyghynda eki ghasyr bolghan qazaq dinge bólingen joq. Kenes biyliginde de dinge bólinbedik. Búl tarihy derekterding barlyghy da qazaqtyng dinge bólinbegendigin kórsetedi.

Endigi mәsele basqa dinning jeteginde ketken qandas bauyrlarymyzdy óz ata-babasynyng jolyna qaytaru qalay bolmaq degenge kelip tireledi. Osy uaqytqa deyin olardy islamgha qaytarumen shúghyldanatyn mekemeler men úiymdardy kórgenim joq. Birli-jarym músylman qoghamdary júmys istegen bolady. Biraq olar halyqqa islamdy týsindiruden arygha bara almauda. Qazaqstan zandary shenberinde, qoghamnyng ishki túraqtylyghyn eskere otyryp, orta jәne úzaq merzimdi josparlar jasap, basqa dinge kirgen bauyrlarymyzdy óz ortamyzgha qayta tartuymyz shart. Búl ýshin ýlken keshendi júmys atqaryluy kerek. Birinshiden, búl azamattar nelikten basqa dinge ótkendigin tekseruimiz kerek. Onyng eng basty eki sebebi bar tәrizdi. Onyng birinshisi ekonomikalyq, al ekinshisi әleumettik sebepter. Ekonomikalyq sebepterdi joi ýshin ne isteuge bolady? Áleumettik mәselelerding birazyn jogharyda aittyq. Búl jerde ókinishtisi azamattarymyz óz dinin bilmeytindigi bolyp otyr. Esh diny bilimi joq qazaq azamattary jetkilikti. Osyghan oraylastyryp, jospar jasauymyz kerek. Olar missionerlerge qarsylyqsyz birden beriledi. Al missioner onyng jýregine qalay jol tabu kerek ekendigin jaqsy biledi.

Qazirding ózinde qalamyzda aghylshyn tilin ýiretip jatqan kóp mekemeler bar. Álemdik tәjiriybede, әsirese Afrika elderinde, Tayau Shyghystaghy músylman elderindegi halyqtyng narazylyghynan qoryqqan missionerler bastapqyda ózderin aghylshyn tilining múghalimderi retinde tanytqan. Búl mәseleni de dúrystap jolgha qongymyz kerek. Myna qaptap ketken ýkimettik emes úiymdardyng (ÝEÚ) shyn mәninde qanday baghytta júmys istep jatqanyn baqylauymyz kerek. Dýniyejýzinde 20-dan astam býkil әlemge habar taratatyn missioner telearnalary bar. Olar aghylshyn tilinde, orys tilinde jәne basqa tilderde habar taratady. Bir qazaq tilinde habar taratatyn 3 missioner radiosy bar ekenin eskerelik.

Bir qorqynyshty mәsele taghy bar. Bóten dinge ótken azamattarymyzdyng ózderi de uaqyt óte kele missionerlerge ainalady. Músylman kezinde dinimizge shorqaq bolyp jýrgenimen, basqa dinge kirgende olardyng jan-tәnimen berilip ketetinine tang qalamyn. Olardyng ishinde, әsirese, әielder kóp. Áyeldi kirgizu arqyly kýieuin, balasyn, bauyrlaryn, әke-sheshesin onay tartady. Qazaq halqy әielge jauapsyz da bodausyz erkindik berip qoyghan. Ózbek, tәjik, týrik sekildi bauyrlarymyz qyz balanyng tәrbiyesine erekshe kónil bóledi. Basqa dinge dendep enude múnyng da ózindik orny bar sekildi. Protestanttyqqa kirgen keybir qazaqtardyng tughan dinin, elin, ruhaniyatyn úmytyp, Isa Mәsihti madaqtaghan qazaqsha әnderdi kóz jasyn kól etip aitqanyn kórgenim bar. Olar diny rәsim kezinde dombyra jәne gitaramen hor bolyp óleng aitady. Múnda da bir sәikessizdik bar siyaqty. Osy jerden óz kemshiligimizdi izdeuimiz kerek. Olay bolsa, Qazaqstan músylmandar basqarmasyna ýlken jauapkershilik artylyp otyr degen sóz. Olar halyqqa aghartushylyq qyzmet atqaryp, diny sauat ashatyn sharalardy kýsheytu kerek. Ol ýshin diny basqarmanyng mәrtebesin kóterip, mýmkindikterin keneytuimiz kerek.

Missionerler kóbine dinimizding keybir qaghidalaryn búrmalau arqyly degenderine jetedi. «Múhammed payghambar da Isany moyyndaghan, keledi dep aitqan» degen syndy týsiniktermen halyqty ózderine tartady. Osynday últ tamyryna balta shabylyp túrghanda eli ýshin shybyn janyn shýberekke týietin ziyaly qauym bolushy edi. Bizde biren-saran bolmasa, olardyng dausy estilmeydi. Ár nәrse zanmen sheshile bermeydi. Ýkimet sayasy mehanizm bolghandyqtan halyqaralyq sayasatpen sanasugha mәjbýr. Al, ózimizding ishimizdi jegi qúrttay jegenderge jalpy halyq, al birinshi kezekte ziyaly qauym narazylyq tanytuy kerek. Onday ziyalylar joqtyng qasy. Qayta keybiri «dinimiz ózgerse ózgersin, biraq mәdeniyetimiz ózgermesin» - degendi aityp, missionersiz-aq halyqty shatastyrayyn dep jýr. Keyde missionerding jasay almaghanyn ziyalylarymyz istep berude, olargha material bolarlyqtay orynsyz mәselelerdi kóterude. Sonymen qosa, bilim jýiesin jolgha qoiymyz kerek. 4-synyptan bastap, dintanu sabaghyn orta jәne arnauly mektepterge engizetin kez keldi. Jas órenge «sen músylmansyn, qazaqsyn, týrki halqysyn» dep ýiretu kerek. Al, basqa dindegiler de óz dinderin osylay ýirensin. Sonda esh diny qaqtyghystar bola qoymaydy. Uniyversiytet studentterine de Qazaqstan tarihy, filosofiya sabaqtary sekildi dintanu dәrisin beru kerek. Sebebi qazaq halyq dinge bólindi. Qaytadan biriktiru óte qiyn sharua. Ol ýshin shoqynghan qazaqtyng jýregine, sanasyna, oiyna jol tabu kerek.

Múrtaza BÚLÚTAY,

Filosofiya ghylymdarynyng kandidaty,

Dintanushy, mәdeniyettanushy

«izgilik.blogspot.com»