Býkil Kremli óre-týregelip ókpesi iskenshe ókirekshigen «Stalinning ólimi» degen filimdi qarap shyqtym. Qazirgi Putinning basqaruyndaghy zombiylengen Resey júrty men Kremli iydeologiyasy óz azamattaryna kórsetuge qatang tyiym salyp, Dumanyng dýmsheleri dýrlikken búl tuyndyny Britaniya men Fransiya birlesip týsirgen.

«Stalinning ólimi» sayasy satiralyq komediya janryndaghy enbek. Sujeti mynaday: 1953 jyldyng 5-nauryzy kýni Kenester odaghynyng tizginin ústaghan tiran - Iosif Stalin ajal qúshady.

Qandyqol Stalindi jerleu rәsimi ayaqtalysymen, KSRO taghyna talas bastalady. Taqtalasqa týsken baqtalastardyng biri – Nikita Hrushev bolsa, ekinshisi – Lavrentiy Beriya.  Búl ekeui politburonyng kәri sýiek, qu bas, yshqyry toqtamaytyn ylghy shaldaryn ózderine qaratpaqqa jantalasady. Ol az degendey, Stalinning balalary: Sveta degen sәusәlimin biri, Vasiliy degen nәkósin ekinshisi ainaldyra bastaydy. Ózine qaratpaqqa, әriyne. Sóitip, búl ekeuining talasyna Sәbet armiyasyn basqarghan Georgiy Jukov aralasady. Aqyrynda Hrushev pen Jukov auyzjalasyp jýrip, Beriyany yghystyryp shygharady.

Sóitip «Staliyning ólimi» Sәbetten qalghan sarqynshaq senzuragha ilindi. Orys pen Belaruste, sosyn bizde de ekranizasiyalanbady.

Jalpy kinodaghy dialogtar bәdik deuge kelmeydi. Auyzeki tilde bar leksikondar. Búl mәnerdegi dialog Batysqa da, orysqa da tәn. Al endi qazaq tiline tәrjimalanuyna kelsek, bәlkim mentaliytetimizge say mәtin jazugha bolar. Dese de filimdegi negizdi degen dialogtar men sitatalardy tizbelep jazdyq. Mine:

Mәskeu 1953 jyl

Stalinning tikeley baqylauynda bolghan jәne onyng qauipsizdigin qorghaghan «NKVD» 20 jyl ishinde Sovet halqynyng ýreyin úshyryp, uysynda ústap keldi. Stalinning qara tizimine jau bop engenning barlyghy ne jer audaryldy, ne tútqyndaldy, ne atyldy.

 

«Sol jyly Stalingradtyng suyq bolghany sonshalyq – biz jylynu ýshin ne istemedik desenizshi. Erikkende tútqyndaghylargha granata laqtyratyn edik. Ol bayqústar búttaryna jiberip, qoryqqannan mas jezóekshelershe sekiretin kep...»

«Otan ýshin, Stalin ýshin óluge de bolady»

Nikita Hrushev

 «Ol әkem men bauyrymdy óltirgendey meni de óltiremin dese de men onyng aldynda oinamaymyn. Meni mәjbýrley almaysyzdar! Qúday kuә!»

Mariya Veniaminovna N.Hrushevting ashynasy, pianinoshy

«Men sharshadym. Kimning tiri, kimning óli ekenin shatastyra bastadym...»

 Georgiy Malenkov

 

«Qosh bol, Molotov, eski dosym. Mәngi qosh bol! IYә, ol da tizimde bar. Tәtti úiyqtandar!»

Lavrentiyy Beriya

«Iosif Vissarionovich Staliyn! Siz bizding últty satyp, onyng halqyn óltirdiniz. Men sizding óliminizdi Qúdaydan súraymyn! Tiran!»

Mariya Veniaminovna N.Hrushevting ashynasy, pianinoshy

«O Qúday-ay! Ol ne shalbaryna siyip jibergen be?.. Biz odan qalay airylyp qaldyq. Ony eshkim almastyra almaytyn boldy ghoy…»

Georgiy Malenkov

«Oy, súmdyq-ay! Bәle ýiirildi basymyzgha. Ol jerde jatyr. Mening jýregim auyryp barady. Qúday atsyn, bizding Gensek boq-sidikke shylanyp jatyr ghoy. Meninshe ol dәriger shaqyrghanymyzdy qalar edi...»

Nikita Hrushev

«Barlyq bilimdi dәrigerler GULAG-ta nemese ólgen. Mәskeude qalghan barlyq dәriger – sauatsyz…»

Lazari Kaganovich

«Endi esh uayymsyz demala ber mening qymbattym! Ári qaray men ózim jalghastyramyn»

Lavrentiyy Beriya

«Molotovty tizimnen alyp tastady. Beriya biz kýtkennen jyldam qimyldap jatyr. Bәribir biz basymdyqqa ie bolamyz. Odaq ýshin janaru artyq etpes edi. Reforma kerek...»

 Nikita Hrushev

Dialog:

Malenkov: - Men osy siygen kezde ofiyserding túp-tura kózine qaraghandy jaqsy kórem. Áseri keremet...

Beriya: - Al men ofiyserding túp-tura ózine siygendi jaqsy kórem. Onyng әseri tipti keremet.

«Onbay qalghyr Hrushev. Men ómir boyy júrttyng tilin kesip jýrmin. Biraq myna esalannyng auzyn jaba almay-aq, qoydym. Bizge Mәskeuding qauipsizdigin kýsheytu kerek...»

Lavrentiy Beriya

 «Vasiliy araqqa sylqiya toyyp, sidigine túnshyghyp jatatyn esalan. Al Svetlana es biletin adam...»

Lazari Kaganovich

«Qazirden bastap kirisuimiz kerek. Bәige bastaldy, Kaaganovich. Bizge qamaudaghylardy bosatyp, tútqyndaudy toqtatuymyz kerek. Tipti shirkeudi reformalauymyz qajet...»

Nikita Hrushev

«Sovet úshaqtary eshqashan qúlamaydy. Stalin eshqashan qatelespeydi»

«Ónkey malghúndar, mening әkem senderdi Sibirge aidap jiberedi»

Vasiliy Staliyn, Stalinning alqash úly

«Shúghyl. Mәskeudi jabyndar. Eshkimdi qalagha kirgizbender. Barlyq punktterge NKVD ofiyserlerin qoyyndar. Molotovty songhy tizimnen alyp tastandar. Endi jana tizimmen júmys jasaymyz. Hanymdar men myrzalar! Jana dәuir bastaldy! Beriya dәuiri bastaldy!»

Lavrentiy Beriya

«Svetlana, qanday jaghday bolsa da men sizderding qauipsizdikterinizge jauapty bolamyn. Sizderdi eshkimge tiygizbeymin»

Nikita Hrushev

«Ey, itter! Mening әkemdi ne istemeksinder?! Sender ony óltiresinder ghoy. Biylikti bólispeksinder ghoy, iyә?! Al bólisinder onda. Mine, alyndar... Sender onyng miyn aqtaryp jatyrsyndar. Ony jayyna qaldyryndar»

Vasiliy Staliyn, Stalinning alqash úly

«Vasiliy, ainalamyzda ónkey jylandar jýr...»

Svetlana Stalina, Stalinning qyzy

«Kósem qazasynan keyin mindetti týrde traur boluy kerek»

17 bap, 4 bólim

«Mine, taghy kezdestik. Siz óte sabyrlysyz. Qúddy kóktegi qúsqa úqsaysyz. Bilesiz be, jelmen birge tensele biylegen japyraqtaysyz. Bir kezderi sizding synghyr ýniniz bәrimizdi elitip әketushi edi, Polina Molotova. Aytpaqshy, aitudy úmytyp ketippin. Stalin óldi. IYә, sizdi osy kýige týsirgen sol Stalin óldi...»

Lavrentiy Beriya

Dialog:

Hrushev: - Vyacheslav, men seni ertengi komiytet otyrysyna shaqyra keldim...

Molotov: - Ol ne qylghyn otyrys?.. Men nege ol turaly estigen joqpyn?

Hrushev: - Molotov, Stalin men Beriya seni tizimge engizdi.

Molotov: - Stalin be? Qúday-ay, men onyng seniminen shyqpasam kerek qoy…

Hrushev: - Sen әli týsinbeding be?.. Beriya seni biylikten yghystyrghysy keledi. Men tovarish Bulganinmen sóilestim. Biz basym dauysty jinauymyzgha bolady.

Molotov: - Stalin múnday sybaylastyqty qoldamaydy.

Hrushev: - Saytan alghyr Stalin ólgen. Men onyng aqtarylyp jatqan ishek-qarnyn kórdim. Saytan alsyn seni, biz iske kóshuimiz kerek...

Molotov: - Jo-joq. Sene almaymyn. Endi onyng joq ekenine sene almaymyn...

Hrushev: - Tynda beri, Beriya Polinany óltirgen adam. Sen ne, ósh alghyng kelmey me?

Molotov: - Nemene, partiyagha qarsy shyq deysing be? Polina – qylmysker. Men onyng tiyisti jazasyn alghanyna quanyshtymyn. Ol partiyany satyp ketti...

Hrushev: - Ol partiyany satyp, Stalinge qarsy júmys jasady. Ol qylmysker.

«Qazadan keyin orynbasar adam Bas hatshynyng qyzmetin atqarushy bolyp taghayyndalady»

18 bap, 3 bólim

«Men Sovet odaghynyng Bas hatshysymyn. Men halyqtyng aldynda jaqsy kórinuim kerek»

Georgiy Malenkov

«Tútqyndaudy toqtatyp, tipti qamaudaghylardy bosatsaq qaytedi? Stalin status kvo-nyng túqymyn túzday etti. IYә, janasyn oilap tapty.  Onyng jasaghan ózgirisi halyqtyq boldy ma, әlde radikaldy ma? Liyberalizasiya – halyqtyq bolady...»

Malenkov-Beriya

«Stalin qúshaqtap týsken qyzdyng sureti bar edi ghoy. Bizge de sonday suret kerek. Sol arqyly biz «Stalin bizding jýregimizde» degendi jetkizemiz. Dereu sol qyzdy tabyndar!»

Georgiy Malenkov

Dialog:

Beriya: - Men deportasiyagha toqtau salyp, qamaudaghylardy bosatu turaly úsynys aitamyn. 31-bapqa sәikes, 3 kýn búryn sanksiya salynghan tizimdegilerdi tútqyndaudy dogharyp, búiryqtyng kýshin jongdy úsynamyn!

Kaganovich: - Búl degen – Stalinning songhy tizimimen qúiryq sýrtkenmen birdey ghoy. Jo-joq.

Molotov: - Búl revolusionerlik pighyl...

Beriya: - Tyndandar, Stalin qatelesti. Biz qatelestik. Men búghan jauaptylardy tabamyn. Olar tiyisti jazasyn alady...

Kaganovich: - Kimdi aldamaqsyn, Lavrentiy?.. Ózindi-ózing be? Biz búl tizimge qol qoyarda aqyry nemen ayaqtalatynyn bildik!

Malenkov: - Stalin status kvo-nyng kózin joydy. Janasyn jasaqtady. Ol – liyberal boldy. Radikal-liyeral boldy.

Hrushev: - Búl Beriyanyng júrt aldynda úpay jinau ýshin jasap otyrghan tirligi...

Malenkov: - Sonymen tútqyndaudy toqtatudy kim qoldaydy?

Molotov: - Men әrdayym Stalinge adal bolyp keldim. Ol búl tizimdi jazdy. Biraq, Stalin újymdyq biylikke sendi ghoy... Biraq, ol bireuding yqpalyna onay berile salmaytyn. Ol óz degeninde túratyn adam edi. Bәlkim, bizge sol joldy ústanyp, ózimiz sengen shyndyqqa arqa sýiegenimiz dúrys shyghar?.. Joq. Újymdyq jetekshilikke bas iyzep, újymmen sheshim qabyldasaq dúrys bolady.

Malenkov: - Dauys beremiz. Bir auyzdan qabyldandy.

 

«Stalin sonday qortyq adam eken ghoy...»

Mariya Veniaminovna N.Hrushevting ashynasy, pianinoshy

«Men óte kóp ólim kórdim. Biraq, búl shyn mәninde eng ýlken qaza»

Georgiy Jukov, Sovet armiyasynyng marshaly

«Stalinning denesi ýlken zalda ýsh kýn jatady»

18 bap, 5 bólim

«Ónsheng basyn bit basqan beyshara maqúlyqtar! Áy, sheteldik qonaqtar, senderding kózderinshe eng ýlken qylmys jasalyp jatyr. Mynalar mening әkemning miyn oiyp alyp, Amerikagha jiberdi. Myna satqandar, Niu Yorktegi sionisterge tabynushy satqyndar solay istedi...»

Vasiliy Staliyn, Stalinning alqash úly

«Shirkeu qyzmetkerlerin men shaqyrghan joqpyn. Ol Qúdaydyng naqsýierlerin men shaqyrghan joqpyn. Olardy shaqyrghan Beriya...»

«Jana ereje. Qalagha kiretin barlyq poyyzdardyng jolyn ashyndar. Mәskeuding qaqpasyn ashyndar. Olar da Kósemmen qoshtasugha haqyly...»

 Nikita Hrushev

«Men Berlindi alghanmyn. Myna boqqaryngha shamam jetpeydi dep oilaysyng ba? Ol Qyzyl Armiyagha mensiz búiyryq berdi. Jazasyn alady!»

Georgiy Jukov, Sovet armiyasynyng marshaly

Lavrentiy Beriyanyng sot ýkimi:

«Siz óz mansabynyzdy Sovet odaghyna qarsy kelisim jasau arqyly asyra paydalanghanynyz ýshin; sheteldik basqarushylardyng mýddesine júmys istegeniniz ýshin; sonday-aq kisi zorlau baby boyynsha 347 iske qatysynyz bolghany ýshin; satqyndyq pen antisovettik kózqarasynyz ýshin aiyptalasyz! Sot sizdi aiypty dep tauyp, atu jazasyna kesedi!»

Ýkimdi oqyghan – Nikita Hrushev

«Men seni tarihta jerledim. Ei, shoshqaday semirgen, boqqaryn Beriya, estiysing be?!»

Nikita Hrushev

1953 jyly Lavrentiy Beriya ólgennen keyin Ortalyq komiytet baqylaudy óz qolyna alady. 1956 jyly Hrushev partiyanyng ózge de mýshelerin biylikten birjolata yghystyryp shygharady. Olardyng qatarynda Malenkov pen Molotov boldy. Aqyry bar biylikti óz qolyna alady. 1964 jyly Hrushevty biylikten shettetken – Leonid Brejnev boldy.

Týiin. Týiindeytin týgi joq. Aq orys pen sary orystan keyin «Stalinning ólimin» Qazaqstan da ekrangha jibermedi. Onyng sebebin ótken joly týsindirdik. Búl joly filimning dialogtaryna sholu jasadyq.

Núrgeldi Ábdighaniyúly

Abai.kz