Mine, memlekettik tәuelsizdigimizding 20 jyldyghy, kenestik imperiyanyng kóbesin sókken qasiretti de qasterli Jeltoqsan kóterilisining 25 jyldyghy atalar jyl da tabaldyryqtan attady.

Kommunistik birtútas mem­leketting ydyrauyna, tiyi­sinshe, odaqtas respublika tә­jin kiygenmen, is jýzinde uniy­tarlyq elding sayasy qúrsauymen shyrmalghan otar aimaqtaryn derbestenuge bastaghan qazaq jastarynyng tarihy qozghaly­syna biyl - shiyrek ghasyr. «Jana 37 jyl» kórinisteri basylghaly beri júrtshylyq sonau dýbirli kýnderding sebep-saldary jayynda jylma-jyl sóz etip keledi. Jeltoqsangha jiyrma jyl tolar qarsanda Almaty­daghy Respublika ala-nyna - Kóterilis alanyna! - ki­re­beris­te enseli eskertkish boy týzedi. Tәuelsizdikting biyl­ghy mereyli 20 jyldy­ghymen birge, Jeltoq­san kóterilisining 25 jyldyghy da atalyp ótetinine shýbә kelti­ruge bolmaydy. Áytse de...

Tayauda Almaty qalalyq әkim­digi 17 jeltoqsangha oray dәstýrli «dóngelek stol» ót­kizgen-di. Negizgi bayandamany Tarih institutynyng diyrektory jasady. Ol institut әzir­legen «Qazaqstan tarihynyn» 5-tomy jaqynda ghana jaryqqa shyqqanyn, tomnyng 1986 jylghy Jeltoqsan oqighasyn arqau etken júmystardy saraptaumen bastalghanyn ayan etti. Oqighagha bagha beruding qiyn ekenin, sol kýnderi ózining jaqyndarynyng da japa shekkenin әngimeledi. Odan keyin sóileushiler, ne­gizinen, jeltoqsanshylar kóte­rilisting әr qyryna toqtaldy.

Mine, memlekettik tәuelsizdigimizding 20 jyldyghy, kenestik imperiyanyng kóbesin sókken qasiretti de qasterli Jeltoqsan kóterilisining 25 jyldyghy atalar jyl da tabaldyryqtan attady.

Kommunistik birtútas mem­leketting ydyrauyna, tiyi­sinshe, odaqtas respublika tә­jin kiygenmen, is jýzinde uniy­tarlyq elding sayasy qúrsauymen shyrmalghan otar aimaqtaryn derbestenuge bastaghan qazaq jastarynyng tarihy qozghaly­syna biyl - shiyrek ghasyr. «Jana 37 jyl» kórinisteri basylghaly beri júrtshylyq sonau dýbirli kýnderding sebep-saldary jayynda jylma-jyl sóz etip keledi. Jeltoqsangha jiyrma jyl tolar qarsanda Almaty­daghy Respublika ala-nyna - Kóterilis alanyna! - ki­re­beris­te enseli eskertkish boy týzedi. Tәuelsizdikting biyl­ghy mereyli 20 jyldy­ghymen birge, Jeltoq­san kóterilisining 25 jyldyghy da atalyp ótetinine shýbә kelti­ruge bolmaydy. Áytse de...

Tayauda Almaty qalalyq әkim­digi 17 jeltoqsangha oray dәstýrli «dóngelek stol» ót­kizgen-di. Negizgi bayandamany Tarih institutynyng diyrektory jasady. Ol institut әzir­legen «Qazaqstan tarihynyn» 5-tomy jaqynda ghana jaryqqa shyqqanyn, tomnyng 1986 jylghy Jeltoqsan oqighasyn arqau etken júmystardy saraptaumen bastalghanyn ayan etti. Oqighagha bagha beruding qiyn ekenin, sol kýnderi ózining jaqyndarynyng da japa shekkenin әngimeledi. Odan keyin sóileushiler, ne­gizinen, jeltoqsanshylar kóte­rilisting әr qyryna toqtaldy.

Jeltoqsanshylardyng qú­qyq­tyq jaghdayyn naqtylaugha qyzmet etetin jana zang jobasyn jasau mәselesi naqty qol­gha alynghany aityldy. Aldaghy shiyrek ghasyrlyq datagha deyin Jeltoqsangha sayasy bagha be­riledi dep ýmittenetinderin jariya etti.

Degenmen bayandamagha baylanysty mening kónilime oral­ghan kýdik seyilmedi. Sondyqtan da sóz alyp, jeltoqsanshylar kýtken sayasy baghanyng osy jiyrma bes jyldyq kezinde de berile qoiy neghaybyl ekenin aityp, kýmәn keltirdim. Óit­keni elimizdegi tarihy zertteulermen birden-bir týbegeyli shúghyldanatyn, tәuelsiz Qazaq­stan tarihyn shiyrek ghasyrdan beri jazyp kele jatqan ghylymy mekeme, bayandamashynyng aituyna qaraghanda, Jeltoqsandy әli oqigha dep sanaydy, oghan әli ghylym tilimen tiyanaqty bagha bermegen.

Osy uaqytqa deyin qa­lyp­tasqan qoghamdyq pikir bo­yynsha, Jeltoqsan kóterilisi otar­lyq dәuirdegi últ-azattyq qozghalystyng songhy, sheshushi serpilisi ispetti baghalanatyny belgili. Al újymdyq «Qazaqstan tarihy» kýni keshe shyqqan arnauly tomynda sol kezendi arnayy qarastyrghanmen, ony óz atauymen atamaghan. Endeshe, búl kezinde biyleushiler búza­qylyq kelensiz oqigha retinde betke basqan sonau ereuilden beri 24 jyl ótse de, oghan sayasy bagha beruge negiz bolatyn ghylymy túghyrnama jasalmagha­nyn kórsetedi emes pe? Demek, 2010 jylghy irgeli resmy ghyly­my enbekte dәl anyqtama be­ril­megen, mәn-maghynasy aiqyn tújyrymdalmaghan Jeltoqsan kóterilisi sayasy baghasyn 2011 jyly ala qoyy ekitalay-au degen kýdik óz-ózinen tuady...

Kezinde tarihshy Bekmahanov bir ózi-aq Kenesarynyng últ-azattyq qozghalys kósemi ekenin dәleldeytin irgeli monografiya jazghan, ras, ony met­ropoliya keri baghalady, sebebi biz otar el ahualynda edik. Endi she? Qazir biz tәuelsiz memle­ketpiz. Alayda elimizding resmy újymdyq ghylymiy-tarihy me­ke­mesining jekelegen zertteu­shiler әldeqashan dәleldegen shyndyqty rastay almay otyr­ghany qalay?

Ghasyrlargha so­zylghan últ-azattyq qozgha­lys­tyng jenisti shyny bolyp tabylatyn Jeltoqsan turaly әdil de dúrys tújyrymdama jasauda nelikten dәrmensizdik tanytuda? Meninshe, shiyrek gha­syr­lyq qaraly-saltanatty kýnge deyin búl mәseleni qalay dúrystaugha bolatynyn osynau ghylymy mekemening shúghyl oi­langhany jón... Mening osy pikirlerimnen keyin bayandamashy qayta sóz aldy, oqighany kitapta tap solay - últ-azattyq kóterilis dep baghalaghandaryn, ony bayandamasynda kórsetkenin (men andamasam kerek), 5-tomgha tap solay jazghandaryn aitty. Búl habargha otyrghandar týgel riza boldy. Jeltoq­sanshylar qata­rynda biz de qol soqtyq...

***

Áriyne, múnday mәlim­demeden keyin QR Bilim jәne ghylym ministrligi, Ghylym ko­miyteti, Sh.Sh.Uәlihanov atyn­daghy Tarih jәne etnologiya ins­tituty, Á.H.Marghúlan atyn­daghy Arheologiya instituty atynan 2010 jyly jaryqqa shyqqan irgeli «Qazaqstan tariy­hynyn» 5-tomyndaghy Jeltoq­sangha qatysty ghylymy tújy­rym­darmen tikeley tanysyp bayqaugha asyqqanymyz týsinikti bolsa kerek. Tek, ókinishtisi, kitapty oqy kele, lapyldaghan kónilimiz su sepkendey basyldy. Jasyratyn nesi bar, ony qúddy markstik-lenindik әdis­tememen qarulanghan kenes tarihshylary jazghanday әser qaldyrdy...

«Qazirgi Qazaqstan» dep atal­ghan 5-tomda Jeltoqsan jayy eki jerde sóz bolypty: «Qazaqstannyng qazirgi zaman tarihynyng tarihnamasy men derekteri» bólimining «Tarihnama» atty 1-tarauynda Jeltoq­sandy zerttegen enbekterdi sholghan ýsh bet (19-21-bb.), «Qazaqstan tәuelsizdik alu qar­sanynda» degen 1-bólimning «Ken­estik qogham daghdarysynyng terendey týsui» atty 2-tara­uynda bolghan oqighalardy hronologiyalyq retpen bayan­daghan bes bet (90-95-bb.) bar.

19-bette: «Qazaqstannyng qazirgi zaman tarihynda 1986 jylghy Jeltoqsan oqighalary erekshe oryn alady, búl oqiy­ghalargha múraghat derekteri bo­yynsha 60 mynnan astam adam qatysty, 8 mynnan astam adam qamaugha alyndy, 200 qatysushy sottaldy, bir jarym mynnan astam adam qughyn-sýrginge úshyrap, әkimshilik jazalaugha tartyldy. Qanshama jas qyr­shyn qaza tapty», - degen habarlama keltirilgen.

Odan әri: «Kezinde Parla­mentting arnauly komissiyasy 1986 jylghy Jeltoqsan oqigha­larynyng se­be­bin zerttep, zardaptaryna tal­dau jasady. Alayda búl oqiy­ghalar otandyq ghylymda әli layyqty kórinisin tapqan joq», - dep bir týiinde­ledi. Nazar audarynyz: «búl oqighalar» sodan beri 24 jyl ótse de, «otandyq ghylymda әli layyqty kórinisin tapqan joq»!

20-bette: «Almatynyng ala­n­ynda bolghan oqighalargha» «sol kezdegi partiya basshy­lyghy» bergen «bastapqy baghany te­ris­ke shygharugha mýmkindik» tu­ghanda, 1997 jyly shyqqan «1986 jyldyng jeltoqsany: daqpyrt pen shyndyq» degen «kólemi shaghyn, alayda ma­nyzdy» enbeginde akademik M.Q.Qozybaev «osynau tarihy oqighagha janasha qarap, ...bol­ghan oqighany túnghysh ret «Jel­toqsan kóterilisi» dep atap, oghan shynayy taldau jasay bildi», - delingen. Biraq osydan on ýsh jyl búryn: «1986 jyldyng jeltoqsanynda últ-azattyq qozghalysy óz damuy­nyng jana kezenine ayaq basty.

Ol Odaqtyng ydyrauymen jәne respublikalardyng ege­mendik jariyalauymen ayaqtal­ghan tútas bir tarihy belesting bastauy boldy», - dep qoryt­qan M.Q.Qozybaevtyng tújy­rymyn býgingi újymdyq avtor­lardyng tәuelsiz el ghalym­daryna layyqty dengeyde tiyi­sinshe damyta da, tiyanaqtay da almaghany bayqalady. Olar jas­tar qozghalysynyng jer-jerde óristep, jappay sipat alghanyn eskermey, tek Almatyda bol­ghan ahualdy ghana qarastyrady, әri ony kóbine «jeltoqsan oqiy­ghalary» dep baghalaugha beyim túrady.

Újymdyq avtorlar: «Qazaq jastary 1986 jyldyng jeltoq­sany kýnderi ondaghan jyldar boyy ýstemdik qúryp kelgen totalitarlyq rejimge batyl qarsy túrdy, sóitip, búrynghy KSRO kenistiginde últtyq-de­mokratiyalyq qozghalysty da­my­tugha ólsheusiz ýles qosty. Oqigha basqa halyqtargha qarsy baghyttalmaghan-dy, búl eldegi eki kýshtin: buyny qatpaghan demokratiya men ol kezde qyly­shynan qan tamyp túrghan әkim­shil-әmirshil jýiening túnghysh qaqtyghysuy bolatyn» (93-b.), - dep tújyrymdaydy. Tek búl, shyndap kelgende, osydan jiyrma shaqty jyl búryn Shahanov komissiyasy bergen bagha...

Sonday-aq, 654-bettegi «Hro­nologiyalyq kórsetkishte» Jeltoqsan kóterilisine bar bolghany: «1986 j., 17-18 jel­toqsan - Almatydaghy jastar men studentterding KOKP men Kenes ýkimetining últtyq saya­satyna qarsy jappay tolqu­lary» degen anyqtama berilgen...

***

Bizding kýtkenimiz ne edi? Áriyne, Jeltoqsannyng naqtyly sayasy sipatyn ashatyn әdil ghylymy bagha. Otandyq ghylym, tәuelsiz elding tarih ghylymy jan-jaqty dәleldep, qorytqan ghylymy dәiek. Osy rette ótken tarihymyzgha bir sәt kóz jýgirteyikshi...

KSRO degen ortaq shany­raghymyzdyng Tәuelsiz Respublikalar Odaghy bolugha tiyis әuelgi mәrtebesi saqtalmady: qatang bir partiyalyq ortalyqqa baghyndyru arqyly ol jana imperiyagha ainaldyryldy.Res­publikalar aldamshy da astar­ly iydeologiya arqyly jana otar dengeyine týsirildi. Tiyisinshe, elimizde últ-azattyq qozghalys is jýzinde tolastaghan joq: últ mýddesin kózdeytin oilar astyrtyn da, rúqsat etil­gen auqymda da týrli qarqyn­men damyp jatty. Sonyng nәtiy­jesinde halyqtyng últtyq sanasy ósti, aqyry, jaghday ushyq­qanda, búrq etip, últ-azattyq kóterilis tútandy.

Mine, osy jaytter «Qazaq­stan tarihynda» ghylymy týrde tiyanaqtalyp kórsetilse dep edik. Kenestik Sosialistik Res­publikalar Odaghy degen әde­mi atauy bar Imperiyany tútas­tandyrghan kommunistik rejiym­ning qazaqtardy otar qúldary dengeyine týsirip, basyp-jan­shuy - býginde tarih sahnasynan ketken ókimetting memle­kettik qylmysy ghoy, sony ghalymdarymyz atalghan irgeli tarih kitabynda siyrqúiym­shaqtatpay, ghylymy jolmen әshkerelese dep tilep edik. Alayda búl ýmit aqtalmady.

Osydan baryp mynanday saual eriksiz oigha oralady: ghylymy dәiegi jasalmasa, bizding ókimetimiz sayasy bagha bere qoyar ma eken?

Ne isteu kerek? Shúghyl arnayy komissiya qúrudy súrau kerek shyghar? Álde Jeltoqsan jayy eki mýshel uaqyt boyy jan-jaqty aitylyp kele jat­qandyqtan, tiyisti sayasy baghany Jogharghy biyliktin, aitalyq, Parlamentting ózi-aq berer me eken? Al núsqau kýtip otyrghan ghylym, bәlkim, biylik tarapynan berilgen baghany dәiek­teytin qomaqty ghylymy enbegin sodan keyin jaza jatar... Eski zamanghy әdetinshe... Ókinishti-aq, әriyne...

Álde otandyq ghylym tút­qasyn ústaghandar osy ózekti mәselege qatysty kemshilik­te­rin moyyndap, shúghyl da batyl әreket jasar ma eken?

Qalay bolghanda da, jeltoq­sanshylar ýmiti, halyq ýmiti al­dan­baugha tiyis. Óitkeni búl tә­uel­sizdigimizdi nyghaytyp, bayandy ete týsu ýshin kerek.

«Obshestvennaya pozisiya»

(proekt «DAT» № 02 (85) 19 qantar  2011 jyl.