مىنە، مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 20 جىلدىعى، كەڭەستىك يمپەريانىڭ كوبەسىن سوككەن قاسىرەتتى دە قاستەرلى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ 25 جىلدىعى اتالار جىل دا تابالدىرىقتان اتتادى.

كوممۋنيستىك ءبىرتۇتاس مەم­لەكەتتىڭ ىدىراۋىنا، ءتيى­سىنشە، وداقتاس رەسپۋبليكا ءتا­جىن كيگەنمەن، ءىس جۇزىندە ۋني­تارلىق ەلدىڭ ساياسي قۇرساۋىمەن شىرمالعان وتار ايماقتارىن دەربەستەنۋگە باستاعان قازاق جاستارىنىڭ تاريحي قوزعالى­سىنا بيىل - شيرەك عاسىر. «جاڭا 37 جىل» كورىنىستەرى باسىلعالى بەرى جۇرتشىلىق سوناۋ ءدۇبىرلى كۇندەردىڭ سەبەپ-سالدارى جايىندا جىلما-جىل ءسوز ەتىپ كەلەدى. جەلتوقسانعا جيىرما جىل تولار قارساڭدا الماتى­داعى رەسپۋبليكا الا-ڭىنا - كوتەرىلىس الاڭىنا! - كى­رە­بەرىس­تە ەڭسەلى ەسكەرتكىش بوي تۇزەدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ بيىل­عى مەرەيلى 20 جىلدى­عىمەن بىرگە، جەلتوق­سان كوتەرىلىسىنىڭ 25 جىلدىعى دا اتالىپ وتەتىنىنە ءشۇبا كەلتى­رۋگە بولمايدى. ايتسە دە...

تاياۋدا الماتى قالالىق اكىم­دىگى 17 جەلتوقسانعا وراي ءداستۇرلى «دوڭگەلەك ستول» ءوت­كىزگەن-ءدى. نەگىزگى باياندامانى تاريح ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى جاسادى. ول ينستيتۋت ءازىر­لەگەن «قازاقستان تاريحىنىڭ» 5-تومى جاقىندا عانا جارىققا شىققانىن، تومنىڭ 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىن ارقاۋ ەتكەن جۇمىستاردى ساراپتاۋمەن باستالعانىن ايان ەتتى. وقيعاعا باعا بەرۋدىڭ قيىن ەكەنىن، سول كۇندەرى ءوزىنىڭ جاقىندارىنىڭ دا جاپا شەككەنىن اڭگىمەلەدى. ودان كەيىن سويلەۋشىلەر، نە­گىزىنەن، جەلتوقسانشىلار كوتە­رىلىستىڭ ءار قىرىنا توقتالدى.

مىنە، مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 20 جىلدىعى، كەڭەستىك يمپەريانىڭ كوبەسىن سوككەن قاسىرەتتى دە قاستەرلى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ 25 جىلدىعى اتالار جىل دا تابالدىرىقتان اتتادى.

كوممۋنيستىك ءبىرتۇتاس مەم­لەكەتتىڭ ىدىراۋىنا، ءتيى­سىنشە، وداقتاس رەسپۋبليكا ءتا­جىن كيگەنمەن، ءىس جۇزىندە ۋني­تارلىق ەلدىڭ ساياسي قۇرساۋىمەن شىرمالعان وتار ايماقتارىن دەربەستەنۋگە باستاعان قازاق جاستارىنىڭ تاريحي قوزعالى­سىنا بيىل - شيرەك عاسىر. «جاڭا 37 جىل» كورىنىستەرى باسىلعالى بەرى جۇرتشىلىق سوناۋ ءدۇبىرلى كۇندەردىڭ سەبەپ-سالدارى جايىندا جىلما-جىل ءسوز ەتىپ كەلەدى. جەلتوقسانعا جيىرما جىل تولار قارساڭدا الماتى­داعى رەسپۋبليكا الا-ڭىنا - كوتەرىلىس الاڭىنا! - كى­رە­بەرىس­تە ەڭسەلى ەسكەرتكىش بوي تۇزەدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ بيىل­عى مەرەيلى 20 جىلدى­عىمەن بىرگە، جەلتوق­سان كوتەرىلىسىنىڭ 25 جىلدىعى دا اتالىپ وتەتىنىنە ءشۇبا كەلتى­رۋگە بولمايدى. ايتسە دە...

تاياۋدا الماتى قالالىق اكىم­دىگى 17 جەلتوقسانعا وراي ءداستۇرلى «دوڭگەلەك ستول» ءوت­كىزگەن-ءدى. نەگىزگى باياندامانى تاريح ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى جاسادى. ول ينستيتۋت ءازىر­لەگەن «قازاقستان تاريحىنىڭ» 5-تومى جاقىندا عانا جارىققا شىققانىن، تومنىڭ 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىن ارقاۋ ەتكەن جۇمىستاردى ساراپتاۋمەن باستالعانىن ايان ەتتى. وقيعاعا باعا بەرۋدىڭ قيىن ەكەنىن، سول كۇندەرى ءوزىنىڭ جاقىندارىنىڭ دا جاپا شەككەنىن اڭگىمەلەدى. ودان كەيىن سويلەۋشىلەر، نە­گىزىنەن، جەلتوقسانشىلار كوتە­رىلىستىڭ ءار قىرىنا توقتالدى.

جەلتوقسانشىلاردىڭ قۇ­قىق­تىق جاعدايىن ناقتىلاۋعا قىزمەت ەتەتىن جاڭا زاڭ جوباسىن جاساۋ ماسەلەسى ناقتى قول­عا الىنعانى ايتىلدى. الداعى شيرەك عاسىرلىق داتاعا دەيىن جەلتوقسانعا ساياسي باعا بە­رىلەدى دەپ ۇمىتتەنەتىندەرىن جاريا ەتتى.

دەگەنمەن بايانداماعا بايلانىستى مەنىڭ كوڭىلىمە ورال­عان كۇدىك سەيىلمەدى. سوندىقتان دا ءسوز الىپ، جەلتوقسانشىلار كۇتكەن ساياسي باعانىڭ وسى جيىرما بەس جىلدىق كەزىندە دە بەرىلە قويۋى نەعايبىل ەكەنىن ايتىپ، كۇمان كەلتىردىم. ءويت­كەنى ەلىمىزدەگى تاريحي زەرتتەۋلەرمەن بىردەن-ءبىر تۇبەگەيلى شۇعىلداناتىن، تاۋەلسىز قازاق­ستان تاريحىن شيرەك عاسىردان بەرى جازىپ كەلە جاتقان عىلىمي مەكەمە، بايانداماشىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، جەلتوقساندى ءالى وقيعا دەپ سانايدى، وعان ءالى عىلىم تىلىمەن تياناقتى باعا بەرمەگەن.

وسى ۋاقىتقا دەيىن قا­لىپ­تاسقان قوعامدىق پىكىر بو­يىنشا، جەلتوقسان كوتەرىلىسى وتار­لىق داۋىردەگى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ سوڭعى، شەشۋشى سەرپىلىسى ىسپەتتى باعالاناتىنى بەلگىلى. ال ۇجىمدىق «قازاقستان تاريحى» كۇنى كەشە شىققان ارناۋلى تومىندا سول كەزەڭدى ارنايى قاراستىرعانمەن، ونى ءوز اتاۋىمەن اتاماعان. ەندەشە، بۇل كەزىندە بيلەۋشىلەر بۇزا­قىلىق كەلەڭسىز وقيعا رەتىندە بەتكە باسقان سوناۋ ەرەۋىلدەن بەرى 24 جىل وتسە دە، وعان ساياسي باعا بەرۋگە نەگىز بولاتىن عىلىمي تۇعىرناما جاسالماعا­نىن كورسەتەدى ەمەس پە؟ دەمەك، 2010 جىلعى ىرگەلى رەسمي عىلى­مي ەڭبەكتە ءدال انىقتاما بە­رىل­مەگەن، ءمان-ماعىناسى ايقىن تۇجىرىمدالماعان جەلتوقسان كوتەرىلىسى ساياسي باعاسىن 2011 جىلى الا قويۋى ەكىتالاي-اۋ دەگەن كۇدىك ءوز-وزىنەن تۋادى...

كەزىندە تاريحشى بەكماحانوۆ ءبىر ءوزى-اق كەنەسارىنىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس كوسەمى ەكەنىن دالەلدەيتىن ىرگەلى مونوگرافيا جازعان، راس، ونى مەت­روپوليا كەرى باعالادى، سەبەبى ءبىز وتار ەل احۋالىندا ەدىك. ەندى شە؟ قازىر ءبىز تاۋەلسىز مەملە­كەتپىز. الايدا ەلىمىزدىڭ رەسمي ۇجىمدىق عىلىمي-تاريحي مە­كە­مەسىنىڭ جەكەلەگەن زەرتتەۋ­شىلەر الدەقاشان دالەلدەگەن شىندىقتى راستاي الماي وتىر­عانى قالاي؟

عاسىرلارعا سو­زىلعان ۇلت-ازاتتىق قوزعا­لىس­تىڭ جەڭىستى شىڭى بولىپ تابىلاتىن جەلتوقسان تۋرالى ءادىل دە دۇرىس تۇجىرىمداما جاساۋدا نەلىكتەن دارمەنسىزدىك تانىتۋدا؟ مەنىڭشە، شيرەك عا­سىر­لىق قارالى-سالتاناتتى كۇنگە دەيىن بۇل ماسەلەنى قالاي دۇرىستاۋعا بولاتىنىن وسىناۋ عىلىمي مەكەمەنىڭ شۇعىل وي­لانعانى ءجون... مەنىڭ وسى پىكىرلەرىمنەن كەيىن بايانداماشى قايتا ءسوز الدى، وقيعانى كىتاپتا تاپ سولاي - ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس دەپ باعالاعاندارىن، ونى بايانداماسىندا كورسەتكەنىن (مەن اڭداماسام كەرەك), 5-تومعا تاپ سولاي جازعاندارىن ايتتى. بۇل حابارعا وتىرعاندار تۇگەل ريزا بولدى. جەلتوق­سانشىلار قاتا­رىندا ءبىز دە قول سوقتىق...

***

ارينە، مۇنداي ءمالىم­دەمەدەن كەيىن قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى، عىلىم كو­ميتەتى، ش.ش.ءۋاليحانوۆ اتىن­داعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينس­تيتۋتى، ءا.ح.مارعۇلان اتىن­داعى ارحەولوگيا ينستيتۋتى اتىنان 2010 جىلى جارىققا شىققان ىرگەلى «قازاقستان تاري­حىنىڭ» 5-تومىنداعى جەلتوق­سانعا قاتىستى عىلىمي تۇجى­رىم­دارمەن تىكەلەي تانىسىپ بايقاۋعا اسىققانىمىز تۇسىنىكتى بولسا كەرەك. تەك، وكىنىشتىسى، كىتاپتى وقي كەلە، لاپىلداعان كوڭىلىمىز سۋ سەپكەندەي باسىلدى. جاسىراتىن نەسى بار، ونى قۇددى ماركستىك-لەنيندىك ءادىس­تەمەمەن قارۋلانعان كەڭەس تاريحشىلارى جازعانداي اسەر قالدىردى...

«قازىرگى قازاقستان» دەپ اتال­عان 5-تومدا جەلتوقسان جايى ەكى جەردە ءسوز بولىپتى: «قازاقستاننىڭ قازىرگى زامان تاريحىنىڭ تاريحناماسى مەن دەرەكتەرى» ءبولىمىنىڭ «تاريحناما» اتتى 1-تاراۋىندا جەلتوق­ساندى زەرتتەگەن ەڭبەكتەردى شولعان ءۇش بەت (19-21-بب.), «قازاقستان تاۋەلسىزدىك الۋ قار­ساڭىندا» دەگەن 1-ءبولىمنىڭ «كەڭ­ەستىك قوعام داعدارىسىنىڭ تەرەڭدەي ءتۇسۋى» اتتى 2-تارا­ۋىندا بولعان وقيعالاردى حرونولوگيالىق رەتپەن بايان­داعان بەس بەت (90-95-بب.) بار.

19-بەتتە: «قازاقستاننىڭ قازىرگى زامان تاريحىندا 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعالارى ەرەكشە ورىن الادى، بۇل وقي­عالارعا مۇراعات دەرەكتەرى بو­يىنشا 60 مىڭنان استام ادام قاتىستى، 8 مىڭنان استام ادام قاماۋعا الىندى، 200 قاتىسۋشى سوتتالدى، ءبىر جارىم مىڭنان استام ادام قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، اكىمشىلىك جازالاۋعا تارتىلدى. قانشاما جاس قىر­شىن قازا تاپتى»، - دەگەن حابارلاما كەلتىرىلگەن.

ودان ءارى: «كەزىندە پارلا­مەنتتىڭ ارناۋلى كوميسسياسى 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعا­لارىنىڭ سە­بە­بىن زەرتتەپ، زارداپتارىنا تال­داۋ جاسادى. الايدا بۇل وقي­عالار وتاندىق عىلىمدا ءالى لايىقتى كورىنىسىن تاپقان جوق»، - دەپ ءبىر تۇيىندە­لەدى. نازار اۋدارىڭىز: «بۇل وقيعالار» سودان بەرى 24 جىل وتسە دە، «وتاندىق عىلىمدا ءالى لايىقتى كورىنىسىن تاپقان جوق»!

20-بەتتە: «الماتىنىڭ الا­ڭ­ىندا بولعان وقيعالارعا» «سول كەزدەگى پارتيا باسشى­لىعى» بەرگەن «باستاپقى باعانى تە­رىس­كە شىعارۋعا مۇمكىندىك» تۋ­عاندا، 1997 جىلى شىققان «1986 جىلدىڭ جەلتوقسانى: داقپىرت پەن شىندىق» دەگەن «كولەمى شاعىن، الايدا ما­ڭىزدى» ەڭبەگىندە اكادەميك م.ق.قوزىباەۆ «وسىناۋ تاريحي وقيعاعا جاڭاشا قاراپ، ...بول­عان وقيعانى تۇڭعىش رەت «جەل­توقسان كوتەرىلىسى» دەپ اتاپ، وعان شىنايى تالداۋ جاساي ءبىلدى»، - دەلىنگەن. بىراق وسىدان ون ءۇش جىل بۇرىن: «1986 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى ءوز دامۋى­نىڭ جاڭا كەزەڭىنە اياق باستى.

ول وداقتىڭ ىدىراۋىمەن جانە رەسپۋبليكالاردىڭ ەگە­مەندىك جاريالاۋىمەن اياقتال­عان تۇتاس ءبىر تاريحي بەلەستىڭ باستاۋى بولدى»، - دەپ قورىت­قان م.ق.قوزىباەۆتىڭ تۇجى­رىمىن بۇگىنگى ۇجىمدىق اۆتور­لاردىڭ تاۋەلسىز ەل عالىم­دارىنا لايىقتى دەڭگەيدە ءتيى­سىنشە دامىتا دا، تياناقتاي دا الماعانى بايقالادى. ولار جاس­تار قوزعالىسىنىڭ جەر-جەردە ورىستەپ، جاپپاي سيپات العانىن ەسكەرمەي، تەك الماتىدا بول­عان احۋالدى عانا قاراستىرادى، ءارى ونى كوبىنە «جەلتوقسان وقي­عالارى» دەپ باعالاۋعا بەيىم تۇرادى.

ۇجىمدىق اۆتورلار: «قازاق جاستارى 1986 جىلدىڭ جەلتوق­سانى كۇندەرى ونداعان جىلدار بويى ۇستەمدىك قۇرىپ كەلگەن توتاليتارلىق رەجيمگە باتىل قارسى تۇردى، ءسويتىپ، بۇرىنعى كسرو كەڭىستىگىندە ۇلتتىق-دە­موكراتيالىق قوزعالىستى دا­مى­تۋعا ولشەۋسىز ۇلەس قوستى. وقيعا باسقا حالىقتارعا قارسى باعىتتالماعان-دى، بۇل ەلدەگى ەكى كۇشتىڭ: بۋىنى قاتپاعان دەموكراتيا مەن ول كەزدە قىلى­شىنان قان تامىپ تۇرعان اكىم­شىل-ءامىرشىل جۇيەنىڭ تۇڭعىش قاقتىعىسۋى بولاتىن» (93-ب.), - دەپ تۇجىرىمدايدى. تەك بۇل، شىنداپ كەلگەندە، وسىدان جيىرما شاقتى جىل بۇرىن شاحانوۆ كوميسسياسى بەرگەن باعا...

سونداي-اق، 654-بەتتەگى «حرو­نولوگيالىق كورسەتكىشتە» جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە بار بولعانى: «1986 ج.، 17-18 جەل­توقسان - الماتىداعى جاستار مەن ستۋدەنتتەردىڭ كوكپ مەن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ۇلتتىق سايا­ساتىنا قارسى جاپپاي تولقۋ­لارى» دەگەن انىقتاما بەرىلگەن...

***

ءبىزدىڭ كۇتكەنىمىز نە ەدى؟ ارينە، جەلتوقساننىڭ ناقتىلى ساياسي سيپاتىن اشاتىن ءادىل عىلىمي باعا. وتاندىق عىلىم، تاۋەلسىز ەلدىڭ تاريح عىلىمى جان-جاقتى دالەلدەپ، قورىتقان عىلىمي دايەك. وسى رەتتە وتكەن تاريحىمىزعا ءبىر ءسات كوز جۇگىرتەيىكشى...

كسرو دەگەن ورتاق شاڭى­راعىمىزدىڭ تاۋەلسىز رەسپۋبليكالار وداعى بولۋعا ءتيىس اۋەلگى مارتەبەسى ساقتالمادى: قاتاڭ ءبىر پارتيالىق ورتالىققا باعىندىرۋ ارقىلى ول جاڭا يمپەرياعا اينالدىرىلدى.رەس­پۋبليكالار الدامشى دا استار­لى يدەولوگيا ارقىلى جاڭا وتار دەڭگەيىنە ءتۇسىرىلدى. تيىسىنشە، ەلىمىزدە ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس ءىس جۇزىندە تولاستاعان جوق: ۇلت مۇددەسىن كوزدەيتىن ويلار استىرتىن دا، رۇقسات ەتىل­گەن اۋقىمدا دا ءتۇرلى قارقىن­مەن دامىپ جاتتى. سونىڭ ءناتي­جەسىندە حالىقتىڭ ۇلتتىق ساناسى ءوستى، اقىرى، جاعداي ۋشىق­قاندا، بۇرق ەتىپ، ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس تۇتاندى.

مىنە، وسى جايتتەر «قازاق­ستان تاريحىندا» عىلىمي تۇردە تياناقتالىپ كورسەتىلسە دەپ ەدىك. كەڭەستىك سوتسياليستىك رەس­پۋبليكالار وداعى دەگەن ادە­مى اتاۋى بار يمپەريانى تۇتاس­تاندىرعان كوممۋنيستىك رەجيم­نىڭ قازاقتاردى وتار قۇلدارى دەڭگەيىنە ءتۇسىرىپ، باسىپ-جان­شۋى - بۇگىندە تاريح ساحناسىنان كەتكەن وكىمەتتىڭ مەملە­كەتتىك قىلمىسى عوي، سونى عالىمدارىمىز اتالعان ىرگەلى تاريح كىتابىندا سيىرقۇيىم­شاقتاتپاي، عىلىمي جولمەن اشكەرەلەسە دەپ تىلەپ ەدىك. الايدا بۇل ءۇمىت اقتالمادى.

وسىدان بارىپ مىنانداي ساۋال ەرىكسىز ويعا ورالادى: عىلىمي دايەگى جاسالماسا، ءبىزدىڭ وكىمەتىمىز ساياسي باعا بەرە قويار ما ەكەن؟

نە ىستەۋ كەرەك؟ شۇعىل ارنايى كوميسسيا قۇرۋدى سۇراۋ كەرەك شىعار؟ الدە جەلتوقسان جايى ەكى مۇشەل ۋاقىت بويى جان-جاقتى ايتىلىپ كەلە جات­قاندىقتان، ءتيىستى ساياسي باعانى جوعارعى بيلىكتىڭ، ايتالىق، پارلامەنتتىڭ ءوزى-اق بەرەر مە ەكەن؟ ال نۇسقاۋ كۇتىپ وتىرعان عىلىم، بالكىم، بيلىك تاراپىنان بەرىلگەن باعانى دايەك­تەيتىن قوماقتى عىلىمي ەڭبەگىن سودان كەيىن جازا جاتار... ەسكى زامانعى ادەتىنشە... وكىنىشتى-اق، ارينە...

الدە وتاندىق عىلىم تۇت­قاسىن ۇستاعاندار وسى وزەكتى ماسەلەگە قاتىستى كەمشىلىك­تە­رىن مويىنداپ، شۇعىل دا باتىل ارەكەت جاسار ما ەكەن؟

قالاي بولعاندا دا، جەلتوق­سانشىلار ءۇمىتى، حالىق ءۇمىتى ال­دان­باۋعا ءتيىس. ويتكەنى بۇل ءتا­ۋەل­سىزدىگىمىزدى نىعايتىپ، باياندى ەتە ءتۇسۋ ءۇشىن كەرەك.

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 02 (85) 19 قاڭتار  2011 جىل.