«Qazaqstan músylmandary diny Basqarmasynyng basshylyghy auysyp, qazaqtyng dәstýrli dininen habary bar Serikbay Oraz syndy túlghanyng basshylyqqa kelui qazaqtyng diny sanasyna ong yqpalyn tiygizeri anyq. Biz ony Mýfty Haziretting alghashqy qadamyn Týrkistangha kelip, Áziret Súltangha ziyarat jasap, konferensiya ótkizgeninen-aq bayqaghanbyz. Endi Manghystau jerine baryp, Beket Atany jәne t.b. әuliyelerdi ziarat jasauy da óte qúptarlyq qadam. Men búlardy tizbektegende mýftiydi qúr maqtap jaqsy kóringim kelip otyrghan joq. Dinbasynyng әuliyeli jerlerge baryp, qúrmet kórsetuin jaqsylyqqa balap otyrmyn. Óitkeni, songhy jyldary elimizde meshitter men namaz oqushylardyng sany eselep artqanymen, halyqtyng ar-imany týzelmey-aq qoydy. Kerisinshe, songhy on-on bes jyl tónreginde qazaqtyng diny tanymy, salt-sanasy ózgerdi. Meshitke baryp, imandylyqqa bet búrdyq degen jastar arasynan әulie dese, әruaq dese,  shorshyp týsetinder  kóbeydi. Meshitke barmaytyndary tipti soraqy. Tek, diny tanymy ghana  emes, sanasynan da,  adamgershilik qasiyetterden júrday bolghan jastar sanynyng kýn sayyn artuy adam shoshyrlyq dengeyge jetkenin jasyra almaytyn boldyq. Osydan bir-eki jyl búryn «suidsiyd» dep shulap edik, endi kelip jastardyng óz anasyn, jaqyndaryn óltirip, qoldaryn qangha malyp jatqandyghyna kuә bolyp otyrmyz. Songhy bir-eki aptanyng ainalasynda Taldyqorghanda, Shymkentte, Týrkistanda bolghan qandy oqighalar tizbegi búl ózi zandylyqqa ainalyp bara jatqan joq pa?-degen súraqty qoigha mәjbýr etip otyr. Búl meshitterde qazirgi kýni aitylyp jaqan uaghyzdardyng adam sanasyn, ar-imanyn týzeuge qauqarsyz ekendigin kórsetedi. Solay boluy zandy da. Qoja Ahmet Yasauy babamyz ózining «Mirat al-Qulub» atty enbeginde «Sharighat syrt aghzalarmen amal etu bolsa, tariqat – «qalb-jýrekpen», yaghny kónilmen amal etu degen sóz, al haqiqat degeniniz – syrmen (jýrekting týbindegi substansiya, kónil) amal etu bolyp tabylady, - deydi.[1] Qazirgi kýni meshitterde aitylyp jatqan uaghyzdarda tek sharighat bar. Demek, jýrekke jetpegen uaghyzdan adamnyng ruhany bolmysyna payda joq. Búl qazirgi meshitter sany kóbeygenimen halyqtyng ruhany ózegin qalyptastyrugha, ruhany ózeginen ainyghan qoghamdy sauyqtyrugha qauqarsyz ekendigin kórsetedi. Mýfty Haziretting әuliyeli jerlerge baryp ziarat etuin osy ýzilgen jipti jalghaugha, ruhaniatty qayta qalpyna keltiruge degen әreketi dep týsinip, tileuin tilep otyrmyn. Alayda, Dinbasynyng bir ózining әuliyelerge ziarat jasap, qúrmet kórsetui azdyq etedi. Ol ýshin jyldam qimyldap, imamdardy qayta dayyndyqtan ótkizip, halyqty qazaqtyng dәstýrli diny tanymyna qaray moyynbúrghyzudy qolgha alu tiyis. Sonda ghana meshitter shyn mәnindegi ruhaniat ortalyghyna ainalady. Olay etpeyinshe, qazirgi meshitter óz qyzmetin tolyq atqara almaq emes. Ókinishke oray, kóptegen meshitter kezinde jinalghan qauymdy qazaq ruhaniatyna qarsy qoyghany ótirik emes. Shet jerlerge baryp, soghysyp, qan keship jýrgen adasqan bauyrlarymyzdyng kópshilgi osy meshitterden ketti. Osy qasiret qayta qaytalanbas ýshin meshitterdi ruhany oshaqtargha ainaldyru qazirgi kýnning eng ózekti mәselesi desek qatelespeymiz.  Kezinde ataqty Qashaghan jyrau meshitting qyzmeti turaly ózining jyrlarynda bylay degen bolatyn:

«Allalaghan pir ótken,

Tuyna júrttytýnetken.

Taspiyh, zikir jariya,

Meshitting ýshin gýl etken.» Mine, meshitter osynday ruhaniat ortalyqtaryna ainaluy tiyis. Ol ýshin meshitter qazaqtyng dәstýrli dinine qaray tolyghymen bet búruy kerek. Meshitterding rolining qanday bolghanyn kezinde orys zertteushileri de jazghan bolatyn. Mysaly, Týrkistanda, Áziret Súltan meshitindegi namazdan song halyqtyng jiylyp, jariya zikir salghanyn jazyp ta, suretin salyp ta,  sondaryna qaldyrghan. Osylardy qaytadan qalpyna keltirsek qana halyqtyng ruhany bolmysyn qaytadan qalpyna keltire alamyz. Olay bolmasa, halyqtyng ruhany bolmysy men tútastyghyn qayta qalpyna keltiru mýmkin emes. Ulanghan sanany qalpyna keltiru onay sharua emes. «Batpandap kirgen kesel mysqaldap shyghady»- deydi qazaq atamyz. Mýfty auysypty, endi sonyng sonynan ereyik dep eshkim de aitpaydy. Meshit qyzmetkerlerining ózin, imamdardy da qayta dayyndyqtan ótkizu kerek deytinimiz de sondyqtan. Óitkeni, ol imamdardyng kópshilgi arab dәstýrshildigi negizinde tәrbiyelengeni, әli ol baghyttan bas tarta qoymaghany da jasyryn emes.  Mine, osy mәselelerding barlyghy jana mýftiyding iyghyna ýlken salmaq bolyp artylghany shyndyq. Sondyqtan búl mәseleni jalpy halyq bolyp qolgha alu qajettigi tuyndap otyr. Olay etpesek, myna zaman shalqaqtap, jaybasarlyqqa salynudy kýtpeydi. Men ony kýni keshe Týrkistangha ziaratqa kelgen bir jigitting әngimesinen bayqadym. Jastar jaghy «әulie desen, Allagha serik qosu»- dep shapshyp túr deydi. Demek, búl diny ahual jaghdayy  syrttay qalypqa týskendey bolghanymen, әli syrttan kelgen uahhabiylik-salafiylik uytynyng qaytpaghanynan habar beredi. Osyghan oray men óz tarapymnan myna bir úsynysty aitqym kelip otyr. Ol – qazaqtyng jyrshylyq, jyraulyq ónerine qoldau kórsetip, olardy halyqtyng aldyna shygharyp, diny tanymdyq jyrlardy halyqtyng sanasyna qayta jetkizu. Osy jyrshy, jyraularymyzdyng ózi halyqtyng sanasyn qayta qalpyna keltiruge kóp jәrdem bergen bolar edi. Óitkeni, aqyn, jyrshy, jyraular XVII-HH ghasyr aralyghynda meshittterding qazaqtyng dәstýrli dinine qarsy әreketine qarsy túrghan, qazaq halqynyng ruhaniy-mәdeny tútastyghyn saqtap qalghan qúdiretti kýsh bolghantyn. Sol dәstýrdi qayta janghyrtyp, solardyng ónerin paydalanyp halyqtyng ruhaniatyn qalpyna keltiruge júmyldyrugha bolady. Qúdaygha shýkir әzirge osy kiyeli ónerge iyelik etip otyrghan talanttarymyz bar. Mýmkin mening búl aitqandaryma kýdiktenetin kisiler tabylar. Biraq tarihy derekten eshqayda qashyp qútyla almaymyz. Endigi kezekte nazarlarynyzgha sol aqyn, jyrshy, jyraulardyng tarihtaghy roline qatysty az-kem mәlimet bergim kelip otyr. Ol ýshin aldymen qazaq dalasynda oryn alghan songhy ýsh ghasyrlyq  tarihyna qysqasha sholu jasau qajettigi tuyndaydy.

XVII ghasyr sonynda Tәuke hannyng «Jeti jarghy» zanyn qabyldap, qazaq dalasyndaghy diniy-ruhany qyzmetting tizginin ústaghan Yasauy joly ókilderi biylik jýiesinen shettetilgen son, olardyng bar qyzmeti qazaq dalasyndaghy aqyn, jyraulardyng iyghyna týsti. Yasauiya tariqaty ókilderining qyzmetin solar atqardy, qazaq halqynyng ruhany tútastyghyn saqtap qalu jolyndaghy kýresti sol aqyn-jyraular jýrgizdi.

Qazaq halqy jonghar shapqynshylarymen arpalysyp jatqanda Resey imperiyasy qazaq dalasyn iygeruding joldaryn qarastyryp jatty. Úzaq jyldargha sozylghan zertteu júmystary arqasynda, otarshyldar, qazaq qoghamynyng ruhany tútastyghyn ydyratpay túryp, ony tolyghymen sayasy túrghydan iygeru mýmkin emestingin aiqyn sezindi. Orys zertteushileri ol kezende qazaq dalasyn sharlap, onyng әdet-ghúryp, salt-dәstýrin, jalpy ruhani, mәdeny bolmysyn býge-shigesine deyin zertteude boldy.  Búl Resey imperiyasynyng Qazaq handyghy tarihtan ketpey túryp, qazaq dalasyn dini-iydelogiyalyq túrghydan iygeruge baghyttalghan әreketke kirisuine mýmkindik berdi. Ol әreket Ufa jәne Simbirsk namestniygi O.A. Ingelistromnyng úsynysyna sәikes II Ekaterinanyng jarlyghy boyynsha Ufa qalasynda músylman diny basqarmasynyng 1789 jyly ashyluynan bastaldy. Sóitip, alghash ret qazaq dalasyn diniy-ruhany túrghydan iygeruge baghyttalghan Resey imperiyasynyng sayasaty iske qosyldy. Ol diny basqarma Orynbor muftiyligi dep ataldy. Maqsaty – qazaq dalasyn dini, ruhany túrghydan ydyratu, músylmandardyng diny negizde bas kóterulerining aldyn alu edi. Ol ýshin arnayy osy maqsatqa dayyndalghan moldalar qazaq halqynyng dәstýrli dinine qayshy keletin uaghyzdar jýrgizuge tiyis boldy. Olar qazaq arasyna kirip, qazaqtyng dәstýrli diny tanymynan ajyratu, tanym negizderin ózgertuge kýsh saldy. Ol moldalardy qazaq arasynda «zakaznoy moldalar» dep atady. Óitkeni, әrbir qazaq auly olardy oqyghan qarajaty men ózge shyghyndaryn tólep, satyp alatyn. Orynbor muftiyligi qazaq arasynda ózining múnday ruhany ydyratushylyq baghytyndaghy әrektining auqymyn myna sifrlardan-aq kóruimizge bolady. XVIII ghasyr sonynda qazaq arasynda Resey imperiyasynyng sayasatyn jýrgizetin 28 ahun, 969 molda, 114 meshit, 1921 mudarris boldy. Olardyng qazaq halqynyng dәstýrli diny tanymyna qarsy әreketin qazaq ziyalylary kórmey qalghan joq. Maral ishan bastaghan dindarlar din qyzmetkerlerin Búharada dayyndaudy qolghat alsa, aqyn-jyraular halyq arasynda ólen-jyrymen kýresti.  Osy «zakaznoy moldalardyn» ziyandy әreketine Manghystau halqy da qarsy kýreskenin, eng bastysy orys patshalyghynyng soyylyn soghatyn «zakaznoy moldalargha» halyqtyng  kózqarasyn Esmaghambet Mekeúly ózining «Jút Qoyan» tolghauynda bylay bayandaydy:

Jer-jerden meshit saldyryp
Ghúlama-ishan ahungha,
Jaqsylarym túrghan pirlenip
Ishimizden Beket Pir shyghyp
Dúshpangha namys bermedik.
Keshegi ótken ghasyrda
Patshaly júrtpen úrysyp
Kópke deyin kónbedik.
Kónsek taghy qasaryp,
Mal men basty bermedik…
Kishi jýzding balasy
Bәs etpegen bizben teng kelip…
Dinbúzar dýmshe kóbeyip
Solardan boldy elge jik.
Ufa men Qazan tatary
Kóbeyip kýnde qatary
Din emes, ketti jem qoryp.
Estiyar sopy, ishannyn
Jolyna aitqan senbedik,
Sypsyndap syrtta aitylghan
Búralqy sózdi jón kórdik…
Ghúlamalardyng sózine
Qansha aitsa da kónbedik.
Sanasyn shaytan iyektep
Jýrgendi qalay jón delik
Jerindi tartyp alghasyn,
Shәrindi kәpir salghasyn
Qaldy ma, qazaq, sende erik? – dep tolghaydy.

Aqyn-jyraular tek, orystargha ghana qarsy kýresken joq. Qazaqtyng ruhany bolmysyna qarsy barlyq diny aghym ókilderine de qarsy kýresti. Oghan mysal retinde Bazar jyraudyng sharighat ókili Qaljan ahungha arnaghan myna óleninen keltiruimizge bolady:

Jany ardaqty jaqsynyn,

Kýnde biri ólsin der.

«Janazasyn oqy» -dep-

Shaqyrushy kelsin!-der.

«Sqat, Qúran shygharyp,

Mal men mýlkin bólsin!» der.

Sol bólingen oljadan,

«Ózgelerden kóbirek,

Sybaghama bersin!» der.

Búl moldalar tilegi.

Al, Qashaghan jyraudyng «Esqaly sopygha aitqanynan» jyraulardyng Yasauy jolynan ózge tariqattardyng ózin syn tezine alghanyn kóremiz. Qashaghan jyraudyng dombyrasyn jaqtyrmay, Esqaly sopynyng aitqan әngimesi ýshin sazayyn beredi. Ol bylay deydi:

Búl súpynyng men bildim

Dinining tútqan mýkisin.

Jaqsy bolsan, súpeke,

Islam dinning qútysyn.

Jaman bolsan, súpeke,

Islam dinning jútysyn!

Músylmanshylyq qalypqa

Úqsamay otyr bitising –

Ózing – Qúdaydyng jolyn kýtken súpysyn,- dep bastaydy da, ary qaray bylay jalghastyrady:

Rasuly Payghambar

«Qonaqpyn» dep kelgende

Týiesimen arqalap

Qúrmet etken joq pa edi

Atasy basqa kәpirdi?

Kele sala, súpy-eke,

Dombyramdy mening boqtadyn,

Dombyram – mening joldasym,

Dombyramdy boqtasan

Ózimdi basqa soqqanyn.

****

Atamyz Adam Payghambar

Jeti sazben jerge kep

Kýy shertipti degen bar.

Ol kýndegi ol da saz,

Búl kýndegi búl da saz,

Sazdy «kýnә» dep jýrgen,

Molda-eke, sening aqylyng az,- dep túqyrtady. Búl mysaldan ózge tariqatty qabyldaghan Esqaly sopynyng qazaqtyng kiyeli ónerin qabylday almaghan teris әreketin kórip otyrmyz. Osynday qazaqtyng kiyeli ónerine kýni keshe bizding uahhabiylik-salfiylik aghymdy  qabyldaghan ónerpazdarymyz da qarsy bolyp, dombyra, qobyz siyaqty kiyeli aspaptardy tartu kýnә, dep qarsy shyqqanyna ózimiz kuә boldyq. Al, Arman Quanyshbaev siyaqty uaghyzshylar Balqy Bazargha jyn jetektetip, qazaq sanasynan mýlde óshiruge әreket jasady. Sondaghy olardyng bar kýnәsi qazaq ruhaniatyn qorghauy bolatyn. Olar tek qana qorghap qoymay, qazaqtyng ruhany tútastyghyn saqtau jolynda kýresti. Altay men Atyrau arasyndaghy úlan ghayyr dalany mekendegen halyqtyng ruhany tútastyghyn saqtau onay emes bolatyn. Olar halyq sanasyna dinining Islam, Payghambarynyng Múhammed, jýrer joly Áziret Súltan Qoja Ahmet Yasauy negizin salghan sopylyq jol ekenin, kiyeli mekenining әuelgisi Mekke, ekinshisi qazaqtyng bar jaqsysy mәngilik sapargha attanghan basyn qosqan Týrkistandaghy Áziret Súltan kesenesi ekendigin qazaq eshqashan esinen shygharghan emes. Búl kiyeli mekendi jyrshy-jyraulary jyryna arqau etti. Sonau Manghystaudaghy Sәttighúl jyrau óz shygharmasynda bylay deydi:

Ánbialardyng aqyry,

Haq Rasuly Múhammed

Abzaly asyl núr ótken.

Artynan kelip kóp imam

Sharighat jolyn kýzetken.

Piradar pirding basshysy

Qoja Ahmet Yasauiy

Týrkistanda bú da ótken.

Tuyna júrtty týnetken,

Keremetin asryp,

Jeti ólikti tiriltip,

Músylmangha qayyr dúgha etken.

Al, sol manghystaulyq Aqtan Kereyúly bolsa,

«Áulie Beket pirimnin
Oghylandyda oshaghy –
Jalyny shalqyp shaqyrghan.
Din-islamnyng jolynda
Baspaghan qadam ghafyldan.
Mýriyti qoyday manyrap,
Sonynan erip qapylghan.
Zikirmen zarlap erte-kesh,
Allagha jylap ah úrghan.
Dәris aitqan ústazy
Ýrgenishte Baqyrjan.
Ústanghan ýlgi joly bar
Qúl Qoja Ahmet taqsyrdan.
Allasy qalap әuelde
Uәliylerge bas qylghan.
Miyghrajda núryn kórgesin
Haq Rasuli pash qylghan.
Arystan baptay dosyna
Amanat-qúrma tapsyrghan.
Solardyng ýlgi jolymen
Beketim shyqty din týzep,
Kókirek kózin ashtyrghan»,- deydi.

Al, Arqanyng qazaghy Balmaghambet Balqybayúly bolsa,

«Zikir tahlil kóp aitqan
Qashar shaytan halyqtan.
Qashqanday shabaq shashyrap,
Shortan atty balyqtan...

... Zikirshi haqtyng dosy dep
Aytqanyna nanayyq.
Haq jolyna ghashyq bop,
Tiridey kýiip, janayyq»,-deydi.

Egerde osy mysaldargha oilap qaraytyn bolsaq, qazaqtyng aqyn-jyraulary qazaq dalasynyng ruhany qazyghy qayda ekenin, onyng erekshelikterin halyq sanasyna qúya otyryp, ony shetjerlik yqpaldan saqtap qalu jolynda qoldan kelgenining bәrin jasaghan eken. Mine, osy aqyn, jyrshy, jyraulardyng sonynda qalghan ruhany múrasyn qaytadan halyq sanasyna qúy arqyly, halyqtyng genetikalyq kodyn oyatyp, qaytadan qazaqtyng ruhany tútastyghyn qalpyna keltiruge bolady. Qúdaygha shýkir, qazaq ózining búl kiyeli ónerinen әzirge ajyray qoyghan joq. Ony kózding qarashyghynday saqtap otyrghan ónerpazdarymyz bar. Ókinishke oray, olardyng ónerin qazirgi kýni qazaq qoghamy qajetsinip otyrghan joq. Qazirgi kýngi qazaq qoghamynda tuyndap otyrghan ruhany azghyndyq pen sharasyzdyqtyng tuyndauyna yqpal etip otyrghan hikmet pen tәrbiyege toly kiyeli ónerding halyq sanasynan yghystyrluy ekendigin týsine almay kelemiz. Olardyng ornyn danghaza muzyka men jenil kýlki basty. Adam oilanudan, ómirding mәninen, mazmúnynan ajyrap qaldy. Adam tek materialdyq qúndylyqtar tútqynyna ainaldy. Adam mәngilik transsendentti ómirden bas tartyp, ózin januarlar dengeyine týsirdi. Nәtiyjesinde ómirinen mәn men mazmún taba almaghan jastardyng bir bóligi óz-ózine qol salyp, qúrban bolyp jatsa, ekinshi bireuleri ózderinin  hayuany qajettigin iske asyru ýshin ata-anasyn, jaqyn tuystaryn qúrbandyqqa shalyp jatyr. Osynyng astarynda qazaq qoghamynyng ózining dәstýrli dini men diny tanymynan, sol kiyeli tanym negizinde qalyptasqan sol tanymnyng beyneli kórinisi bolyp tabylatyn kiyeli ónerinen ajyrap qaluy jatqanyn   әli sezingenimiz joq. Búl jaghynan kelgende qazirgi qazaq qoghamy auru. Biraq biz sony әli moyyndaghymyz kelmeydi. Sol keselding qazaq sanasyna qanshalyqty dendep ketkenin kórsetetin bir mysal keltireyin. Jaqynda uniyversiytetimizding jastary sanasyna qazaqtyng dәstýrli óneri arqyly hikmet ilimin siniru maqsatynda belgili sazger, jyrshy, aqyn Jәken Omarov inimizdi leksiya-konsert ótkizip beruin ótinip, qonaqqa shaqyrdym. Jәken inimiz quana kelisti. Eki apta búryn jarnamasyn jasap, jastardyng tolyq qamtyluy ýshin әreket jasadyq. Qalalyq oqu bólimimen kelsip, múghalimderdi de shaqyrdyq. Konsertke kelgen jastardyng sany zaldyng jartysyn toltyrugha de jetpedi. Konsert óte joghary dengeyde ótti. Konserke kelip, mәn berip, tyndaghan jandaryng kózderinen jas kórdim. Jýrekten shyqqan sóz jýrekke jetti. Al mening ishim ashydy. Óitkeni, osydan eki jylday búryn sol zalgha syrttan kelgen diny aghymnyng bir ókili kelip, uaghyz aitqanda jastar sol zalgha syimay ketip edi. Sol jastar ishinen qazaqtyng kiyeli ónerin tyndap, ghibrat alatyn jandardyng az boluy mening janymdy auyrtty.  Men búdan qazaq qoghamyndaghy ruhany keselding dengeyin bayqadym. Egerde búl keselding aldyn almasaq, ertengi kýni qazaqtyng ruhani, mәdeny bolmysynan tolyq ajyrap qalugha ainalyppyz. Mýftiyimizding Beket Atagha baryp, ziaratqa barghanyna quanyp, elden sýiinshi súrap otyrghanym da sondyqtan.    Mýfty dәstýrli dinge bet búrsa, meshitter bet búrsa, ertengi kýni Tәnir Taghala búiyrtsa, qaytadan qazaq degen halyqtyng ruhaniatyn, mәdeniyetin qayta qalpyna keltirermiz degen ilgergi ýmit. Meshittter esterin jiyp, qazaq ruhaniatyna tolyghymen bet búrghanyn kýtpey-aq, kýni býgin qazaqtyng kiyeli óneri iyelerin halyq aldyna shygharyp, qazaq sanasyn qayta oyatudy bastau kerek. Meninshe, oghan kiyeli óner iyeleri de dayyn. Búl úsynysymdy men biletin Almas Almatov, Amandyq Kómekov, Aygýl Elshibaeva siyaqty t.b. kiyeli óner iyeleri qoldaydy degen ýmittemin. Tek, qarjy tauyp, olardy halyq aldyna shyghara bilsek boldy. Búl ónerding qanshalyqty qúdiretti ekenin kózimen kórgen jayym bar. Janylmasam, 2004 jyly Pavlodar qalasynyng qazaq drama teatrynda «Yassaui» toby konsert qoydy. Sol konsertti kórip otyrghan orys kempirlerding jylap otyrghanyn kózim kórdi. Tilin týsinbese de, qúr әuenning ózi qart kisilerding jýregine jetti. Sol kiyeli ónerding býgin de qazaq ruhyn qayta oyata alatynday qauqary bar. Tek, qoldau kerek. El-júrt bolyp júmylayyq, aghayyn. Óitkeni, búl qazaqtyng erteni!
[1] Kenjetay D. Qoja Ahmet Yasauy dýniyetanymy. –Almaty: «Arys» baspasy, 2008. 239 b.

Zikiriya Jandarbek

Abai.kz