«قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ باسشىلىعى اۋىسىپ، قازاقتىڭ ءداستۇرلى دىنىنەن حابارى بار سەرىكباي وراز سىندى تۇلعانىڭ باسشىلىققا كەلۋى قازاقتىڭ ءدىني ساناسىنا وڭ ىقپالىن تيگىزەرى انىق. ءبىز ونى ءمۇفتي حازىرەتتىڭ العاشقى قادامىن تۇركىستانعا كەلىپ، ازىرەت سۇلتانعا زيارات جاساپ، كونفەرەنتسيا وتكىزگەنىنەن-اق بايقاعانبىز. ەندى ماڭعىستاۋ جەرىنە بارىپ، بەكەت اتانى جانە ت.ب. اۋليەلەردى زيارات جاساۋى دا وتە قۇپتارلىق قادام. مەن بۇلاردى تىزبەكتەگەندە ءمۇفتيدى قۇر ماقتاپ جاقسى كورىنگىم كەلىپ وتىرعان جوق. ءدىنباسىنىڭ اۋليەلى جەرلەرگە بارىپ، قۇرمەت كورسەتۋىن جاقسىلىققا بالاپ وتىرمىن. ويتكەنى، سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدە مەشىتتەر مەن ناماز وقۋشىلاردىڭ سانى ەسەلەپ ارتقانىمەن، حالىقتىڭ ار-يمانى تۇزەلمەي-اق قويدى. كەرىسىنشە، سوڭعى ون-ون بەس جىل توڭرەگىندە قازاقتىڭ ءدىني تانىمى، سالت-ساناسى وزگەردى. مەشىتكە بارىپ، يماندىلىققا بەت بۇردىق دەگەن جاستار اراسىنان اۋليە دەسە، ارۋاق دەسە،  شورشىپ تۇسەتىندەر  كوبەيدى. مەشىتكە بارمايتىندارى ءتىپتى سوراقى. تەك، ءدىني تانىمى عانا  ەمەس، ساناسىنان دا،  ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردەن جۇرداي بولعان جاستار سانىنىڭ كۇن سايىن ارتۋى ادام شوشىرلىق دەڭگەيگە جەتكەنىن جاسىرا المايتىن بولدىق. وسىدان ءبىر-ەكى جىل بۇرىن «سۋيدتسيد» دەپ شۋلاپ ەدىك، ەندى كەلىپ جاستاردىڭ ءوز اناسىن، جاقىندارىن ءولتىرىپ، قولدارىن قانعا مالىپ جاتقاندىعىنا كۋا بولىپ وتىرمىز. سوڭعى ءبىر-ەكى اپتانىڭ اينالاسىندا تالدىقورعاندا، شىمكەنتتە، تۇركىستاندا بولعان قاندى وقيعالار تىزبەگى بۇل ءوزى زاڭدىلىققا اينالىپ بارا جاتقان جوق پا؟-دەگەن سۇراقتى قويۋعا ءماجبۇر ەتىپ وتىر. بۇل مەشىتتەردە قازىرگى كۇنى ايتىلىپ جاقان ۋاعىزداردىڭ ادام ساناسىن، ار-يمانىن تۇزەۋگە قاۋقارسىز ەكەندىگىن كورسەتەدى. سولاي بولۋى زاڭدى دا. قوجا احمەت ياساۋي بابامىز ءوزىنىڭ «ميرات ال-قۋلۋب» اتتى ەڭبەگىندە «شاريعات سىرت اعزالارمەن امال ەتۋ بولسا، تاريقات – «قالب-جۇرەكپەن»، ياعني كوڭىلمەن امال ەتۋ دەگەن ءسوز، ال حاقيقات دەگەنىڭىز – سىرمەن (جۇرەكتىڭ تۇبىندەگى سۋبستانتسيا، كوڭىل) امال ەتۋ بولىپ تابىلادى، - دەيدى.[1] قازىرگى كۇنى مەشىتتەردە ايتىلىپ جاتقان ۋاعىزداردا تەك شاريعات بار. دەمەك، جۇرەككە جەتپەگەن ۋاعىزدان ادامنىڭ رۋحاني بولمىسىنا پايدا جوق. بۇل قازىرگى مەشىتتەر سانى كوبەيگەنىمەن حالىقتىڭ رۋحاني وزەگىن قالىپتاستىرۋعا، رۋحاني وزەگىنەن اينىعان قوعامدى ساۋىقتىرۋعا قاۋقارسىز ەكەندىگىن كورسەتەدى. ءمۇفتي حازىرەتتىڭ اۋليەلى جەرلەرگە بارىپ زيارات ەتۋىن وسى ۇزىلگەن ءجىپتى جالعاۋعا، رۋحانياتتى قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە دەگەن ارەكەتى دەپ ءتۇسىنىپ، تىلەۋىن تىلەپ وتىرمىن. الايدا، ءدىنباسىنىڭ ءبىر ءوزىنىڭ اۋليەلەرگە زيارات جاساپ، قۇرمەت كورسەتۋى ازدىق ەتەدى. ول ءۇشىن جىلدام قيمىلداپ، يمامداردى قايتا دايىندىقتان وتكىزىپ، حالىقتى قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنا قاراي مويىنبۇرعىزۋدى قولعا الۋ ءتيىس. سوندا عانا مەشىتتەر شىن مانىندەگى رۋحانيات ورتالىعىنا اينالادى. ولاي ەتپەيىنشە، قازىرگى مەشىتتەر ءوز قىزمەتىن تولىق اتقارا الماق ەمەس. وكىنىشكە وراي، كوپتەگەن مەشىتتەر كەزىندە جينالعان قاۋىمدى قازاق رۋحانياتىنا قارسى قويعانى وتىرىك ەمەس. شەت جەرلەرگە بارىپ، سوعىسىپ، قان كەشىپ جۇرگەن اداسقان باۋىرلارىمىزدىڭ كوپشىلگى وسى مەشىتتەردەن كەتتى. وسى قاسىرەت قايتا قايتالانباس ءۇشىن مەشىتتەردى رۋحاني وشاقتارعا اينالدىرۋ قازىرگى كۇننىڭ ەڭ وزەكتى ماسەلەسى دەسەك قاتەلەسپەيمىز.  كەزىندە اتاقتى قاشاعان جىراۋ مەشىتتىڭ قىزمەتى تۋرالى ءوزىنىڭ جىرلارىندا بىلاي دەگەن بولاتىن:

«اللالاعان ءپىر وتكەن،

تۋىنا جۇرتتىتۇنەتكەن.

تاسپيح، زىكىر جاريا،

مەشىتتىڭ ءۇشىن گۇل ەتكەن.» مىنە، مەشىتتەر وسىنداي رۋحانيات ورتالىقتارىنا اينالۋى ءتيىس. ول ءۇشىن مەشىتتەر قازاقتىڭ ءداستۇرلى دىنىنە قاراي تولىعىمەن بەت بۇرۋى كەرەك. مەشىتتەردىڭ ءرولىنىڭ قانداي بولعانىن كەزىندە ورىس زەرتتەۋشىلەرى دە جازعان بولاتىن. مىسالى، تۇركىستاندا، ازىرەت سۇلتان مەشىتىندەگى نامازدان سوڭ حالىقتىڭ جيىلىپ، جاريا زىكىر سالعانىن جازىپ تا، سۋرەتىن سالىپ تا،  سوڭدارىنا قالدىرعان. وسىلاردى قايتادان قالپىنا كەلتىرسەك قانا حالىقتىڭ رۋحاني بولمىسىن قايتادان قالپىنا كەلتىرە الامىز. ولاي بولماسا، حالىقتىڭ رۋحاني بولمىسى مەن تۇتاستىعىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ مۇمكىن ەمەس. ۋلانعان سانانى قالپىنا كەلتىرۋ وڭاي شارۋا ەمەس. «باتپانداپ كىرگەن كەسەل مىسقالداپ شىعادى»- دەيدى قازاق اتامىز. ءمۇفتي اۋىسىپتى، ەندى سونىڭ سوڭىنان ەرەيىك دەپ ەشكىم دە ايتپايدى. مەشىت قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءوزىن، يمامداردى دا قايتا دايىندىقتان وتكىزۋ كەرەك دەيتىنىمىز دە سوندىقتان. ويتكەنى، ول يمامداردىڭ كوپشىلگى اراب داستۇرشىلدىگى نەگىزىندە تاربيەلەنگەنى، ءالى ول باعىتتان باس تارتا قويماعانى دا جاسىرىن ەمەس.  مىنە، وسى ماسەلەلەردىڭ بارلىعى جاڭا ءمۇفتيدىڭ يىعىنا ۇلكەن سالماق بولىپ ارتىلعانى شىندىق. سوندىقتان بۇل ماسەلەنى جالپى حالىق بولىپ قولعا الۋ قاجەتتىگى تۋىنداپ وتىر. ولاي ەتپەسەك، مىنا زامان شالقاقتاپ، جايباسارلىققا سالىنۋدى كۇتپەيدى. مەن ونى كۇنى كەشە تۇركىستانعا زياراتقا كەلگەن ءبىر جىگىتتىڭ اڭگىمەسىنەن بايقادىم. جاستار جاعى «اۋليە دەسەڭ، اللاعا سەرىك قوسۋ»- دەپ شاپشىپ تۇر دەيدى. دەمەك، بۇل ءدىني احۋال جاعدايى  سىرتتاي قالىپقا تۇسكەندەي بولعانىمەن، ءالى سىرتتان كەلگەن ۋاححابيلىك-سالافيلىك ۋىتىنىڭ قايتپاعانىنان حابار بەرەدى. وسىعان وراي مەن ءوز تاراپىمنان مىنا ءبىر ۇسىنىستى ايتقىم كەلىپ وتىر. ول – قازاقتىڭ جىرشىلىق، جىراۋلىق ونەرىنە قولداۋ كورسەتىپ، ولاردى حالىقتىڭ الدىنا شىعارىپ، ءدىني تانىمدىق جىرلاردى حالىقتىڭ ساناسىنا قايتا جەتكىزۋ. وسى جىرشى، جىراۋلارىمىزدىڭ ءوزى حالىقتىڭ ساناسىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە كوپ جاردەم بەرگەن بولار ەدى. ويتكەنى، اقىن، جىرشى، جىراۋلار XVII-حح عاسىر ارالىعىندا مەشىتتتەردىڭ قازاقتىڭ ءداستۇرلى دىنىنە قارسى ارەكەتىنە قارسى تۇرعان، قازاق حالقىنىڭ رۋحاني-مادەني تۇتاستىعىن ساقتاپ قالعان قۇدىرەتتى كۇش بولعانتىن. سول ءداستۇردى قايتا جاڭعىرتىپ، سولاردىڭ ونەرىن پايدالانىپ حالىقتىڭ رۋحانياتىن قالپىنا كەلتىرۋگە جۇمىلدىرۋعا بولادى. قۇدايعا شۇكىر ازىرگە وسى كيەلى ونەرگە يەلىك ەتىپ وتىرعان تالانتتارىمىز بار. مۇمكىن مەنىڭ بۇل ايتقاندارىما كۇدىكتەنەتىن كىسىلەر تابىلار. بىراق تاريحي دەرەكتەن ەشقايدا قاشىپ قۇتىلا المايمىز. ەندىگى كەزەكتە نازارلارىڭىزعا سول اقىن، جىرشى، جىراۋلاردىڭ تاريحتاعى رولىنە قاتىستى از-كەم مالىمەت بەرگىم كەلىپ وتىر. ول ءۇشىن الدىمەن قازاق دالاسىندا ورىن العان سوڭعى ءۇش عاسىرلىق  تاريحىنا قىسقاشا شولۋ جاساۋ قاجەتتىگى تۋىندايدى.

XVII عاسىر سوڭىندا تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعى» زاڭىن قابىلداپ، قازاق دالاسىنداعى ءدىني-رۋحاني قىزمەتتىڭ تىزگىنىن ۇستاعان ياساۋي جولى وكىلدەرى بيلىك جۇيەسىنەن شەتتەتىلگەن سوڭ، ولاردىڭ بار قىزمەتى قازاق دالاسىنداعى اقىن، جىراۋلاردىڭ يىعىنا ءتۇستى. ياساۋيا تاريقاتى وكىلدەرىنىڭ قىزمەتىن سولار اتقاردى، قازاق حالقىنىڭ رۋحاني تۇتاستىعىن ساقتاپ قالۋ جولىنداعى كۇرەستى سول اقىن-جىراۋلار جۇرگىزدى.

قازاق حالقى جوڭعار شاپقىنشىلارىمەن ارپالىسىپ جاتقاندا رەسەي يمپەرياسى قازاق دالاسىن يگەرۋدىڭ جولدارىن قاراستىرىپ جاتتى. ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان زەرتتەۋ جۇمىستارى ارقاسىندا، وتارشىلدار، قازاق قوعامىنىڭ رۋحاني تۇتاستىعىن ىدىراتپاي تۇرىپ، ونى تولىعىمەن ساياسي تۇرعىدان يگەرۋ مۇمكىن ەمەستىنگىن ايقىن سەزىندى. ورىس زەرتتەۋشىلەرى ول كەزەڭدە قازاق دالاسىن شارلاپ، ونىڭ ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرىن، جالپى رۋحاني، مادەني بولمىسىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن زەرتتەۋدە بولدى.  بۇل رەسەي يمپەرياسىنىڭ قازاق حاندىعى تاريحتان كەتپەي تۇرىپ، قازاق دالاسىن ءدىني-يدەلوگيالىق تۇرعىدان يگەرۋگە باعىتتالعان ارەكەتكە كىرىسۋىنە مۇمكىندىك بەردى. ول ارەكەت ۋفا جانە سيمبيرسك نامەستنيگى و.ا. ينگەلسترومنىڭ ۇسىنىسىنا سايكەس ءىى ەكاتەرينانىڭ جارلىعى بويىنشا ۋفا قالاسىندا مۇسىلمان ءدىني باسقارماسىنىڭ 1789 جىلى اشىلۋىنان باستالدى. ءسويتىپ، العاش رەت قازاق دالاسىن ءدىني-رۋحاني تۇرعىدان يگەرۋگە باعىتتالعان رەسەي يمپەرياسىنىڭ ساياساتى ىسكە قوسىلدى. ول ءدىني باسقارما ورىنبور مۋفتيلىگى دەپ اتالدى. ماقساتى – قازاق دالاسىن ءدىني، رۋحاني تۇرعىدان ىدىراتۋ، مۇسىلمانداردىڭ ءدىني نەگىزدە باس كوتەرۋلەرىنىڭ الدىن الۋ ەدى. ول ءۇشىن ارنايى وسى ماقساتقا دايىندالعان مولدالار قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى دىنىنە قايشى كەلەتىن ۋاعىزدار جۇرگىزۋگە ءتيىس بولدى. ولار قازاق اراسىنا كىرىپ، قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنان اجىراتۋ، تانىم نەگىزدەرىن وزگەرتۋگە كۇش سالدى. ول مولدالاردى قازاق اراسىندا «زاكازنوي مولدالار» دەپ اتادى. ويتكەنى، ءاربىر قازاق اۋلى ولاردى وقىعان قاراجاتى مەن وزگە شىعىندارىن تولەپ، ساتىپ الاتىن. ورىنبور مۋفتيلىگى قازاق اراسىندا ءوزىنىڭ مۇنداي رۋحاني ىدىراتۋشىلىق باعىتىنداعى ارەكتىنىڭ اۋقىمىن مىنا تسيفرلاردان-اق كورۋىمىزگە بولادى. XVIII عاسىر سوڭىندا قازاق اراسىندا رەسەي يمپەرياسىنىڭ ساياساتىن جۇرگىزەتىن 28 احۋن، 969 مولدا، 114 مەشىت، 1921 مۋدارريس بولدى. ولاردىڭ قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنا قارسى ارەكەتىن قازاق زيالىلارى كورمەي قالعان جوق. مارال يشان باستاعان ءدىندارلار ءدىن قىزمەتكەرلەرىن بۇحارادا دايىنداۋدى قولعات السا، اقىن-جىراۋلار حالىق اراسىندا ولەڭ-جىرىمەن كۇرەستى.  وسى «زاكازنوي مولدالاردىڭ» زياندى ارەكەتىنە ماڭعىستاۋ حالقى دا قارسى كۇرەسكەنىن، ەڭ باستىسى ورىس پاتشالىعىنىڭ سويىلىن سوعاتىن «زاكازنوي مولدالارعا» حالىقتىڭ  كوزقاراسىن ەسماعامبەت مەكەۇلى ءوزىنىڭ «جۇت قويان» تولعاۋىندا بىلاي باياندايدى:

جەر-جەردەن مەشىت سالدىرىپ
عۇلاما-يشان احۋنعا،
جاقسىلارىم تۇرعان پىرلەنىپ
ىشىمىزدەن بەكەت ءپىر شىعىپ
دۇشپانعا نامىس بەرمەدىك.
كەشەگى وتكەن عاسىردا
پاتشالى جۇرتپەن ۇرىسىپ
كوپكە دەيىن كونبەدىك.
كونسەك تاعى قاسارىپ،
مال مەن باستى بەرمەدىك…
كىشى ءجۇزدىڭ بالاسى
ءباس ەتپەگەن بىزبەن تەڭ كەلىپ…
ءدىنبۇزار دۇمشە كوبەيىپ
سولاردان بولدى ەلگە جىك.
ۋفا مەن قازان تاتارى
كوبەيىپ كۇندە قاتارى
ءدىن ەمەس، كەتتى جەم قورىپ.
ەستيار سوپى، يشاننىڭ
جولىنا ايتقان سەنبەدىك،
سىپسىڭداپ سىرتتا ايتىلعان
بۇرالقى ءسوزدى ءجون كوردىك…
عۇلامالاردىڭ سوزىنە
قانشا ايتسا دا كونبەدىك.
ساناسىن شايتان يەكتەپ
جۇرگەندى قالاي ءجون دەلىك
جەرىڭدى تارتىپ العاسىن،
ءشارىڭدى كاپىر سالعاسىن
قالدى ما، قازاق، سەندە ەرىك؟ – دەپ تولعايدى.

اقىن-جىراۋلار تەك، ورىستارعا عانا قارسى كۇرەسكەن جوق. قازاقتىڭ رۋحاني بولمىسىنا قارسى بارلىق ءدىني اعىم وكىلدەرىنە دە قارسى كۇرەستى. وعان مىسال رەتىندە بازار جىراۋدىڭ شاريعات وكىلى قالجان احۋنعا ارناعان مىنا ولەڭىنەن كەلتىرۋىمىزگە بولادى:

جانى ارداقتى جاقسىنىڭ،

كۇندە ءبىرى ءولسىن دەر.

«جانازاسىن وقى» -دەپ-

شاقىرۋشى كەلسىن!-دەر.

«سقات، قۇران شىعارىپ،

مال مەن مۇلكىن ءبولسىن!» دەر.

سول بولىنگەن ولجادان،

«وزگەلەردەن كوبىرەك،

سىباعاما بەرسىن!» دەر.

بۇل مولدالار تىلەگى.

ال، قاشاعان جىراۋدىڭ «ەسقالي سوپىعا ايتقانىنان» جىراۋلاردىڭ ياساۋي جولىنان وزگە تاريقاتتاردىڭ ءوزىن سىن تەزىنە العانىن كورەمىز. قاشاعان جىراۋدىڭ دومبىراسىن جاقتىرماي، ەسقالي سوپىنىڭ ايتقان اڭگىمەسى ءۇشىن سازايىن بەرەدى. ول بىلاي دەيدى:

بۇل سۇپىنىڭ مەن ءبىلدىم

ءدىنىنىڭ تۇتقان مۇكىسىن.

جاقسى بولساڭ، سۇپەكە،

يسلام ءدىننىڭ قۇتىسىڭ.

جامان بولساڭ، سۇپەكە،

يسلام ءدىننىڭ جۇتىسىڭ!

مۇسىلمانشىلىق قالىپقا

ۇقساماي وتىر ءبىتىسىڭ –

ءوزىڭ – قۇدايدىڭ جولىن كۇتكەن سۇپىسىڭ،- دەپ باستايدى دا، ارى قاراي بىلاي جالعاستىرادى:

راسۋلى پايعامبار

«قوناقپىن» دەپ كەلگەندە

تۇيەسىمەن ارقالاپ

قۇرمەت ەتكەن جوق پا ەدى

اتاسى باسقا كاپىردى؟

كەلە سالا، سۇپى-ەكە،

دومبىرامدى مەنىڭ بوقتادىڭ،

دومبىرام – مەنىڭ جولداسىم،

دومبىرامدى بوقتاساڭ

ءوزىمدى باسقا سوققانىڭ.

****

اتامىز ادام پايعامبار

جەتى سازبەن جەرگە كەپ

كۇي شەرتىپتى دەگەن بار.

ول كۇندەگى ول دا ساز،

بۇل كۇندەگى بۇل دا ساز،

سازدى «كۇنا» دەپ جۇرگەن،

مولدا-ەكە، سەنىڭ اقىلىڭ از،- دەپ تۇقىرتادى. بۇل مىسالدان وزگە تاريقاتتى قابىلداعان ەسقالي سوپىنىڭ قازاقتىڭ كيەلى ونەرىن قابىلداي الماعان تەرىس ارەكەتىن كورىپ وتىرمىز. وسىنداي قازاقتىڭ كيەلى ونەرىنە كۇنى كەشە ءبىزدىڭ ۋاححابيلىك-سالفيلىك اعىمدى  قابىلداعان ونەرپازدارىمىز دا قارسى بولىپ، دومبىرا، قوبىز سياقتى كيەلى اسپاپتاردى تارتۋ كۇنا، دەپ قارسى شىققانىنا ءوزىمىز كۋا بولدىق. ال، ارمان قۋانىشباەۆ سياقتى ۋاعىزشىلار بالقى بازارعا جىن جەتەكتەتىپ، قازاق ساناسىنان مۇلدە وشىرۋگە ارەكەت جاسادى. سونداعى ولاردىڭ بار كۇناسى قازاق رۋحانياتىن قورعاۋى بولاتىن. ولار تەك قانا قورعاپ قويماي، قازاقتىڭ رۋحاني تۇتاستىعىن ساقتاۋ جولىندا كۇرەستى. التاي مەن اتىراۋ اراسىنداعى ۇلان عايىر دالانى مەكەندەگەن حالىقتىڭ رۋحاني تۇتاستىعىن ساقتاۋ وڭاي ەمەس بولاتىن. ولار حالىق ساناسىنا ءدىنىنىڭ يسلام، پايعامبارىنىڭ مۇحاممەد، جۇرەر جولى ازىرەت سۇلتان قوجا احمەت ياساۋي نەگىزىن سالعان سوپىلىق جول ەكەنىن، كيەلى مەكەنىنىڭ اۋەلگىسى مەككە، ەكىنشىسى قازاقتىڭ بار جاقسىسى ماڭگىلىك ساپارعا اتتانعان باسىن قوسقان تۇركىستانداعى ازىرەت سۇلتان كەسەنەسى ەكەندىگىن قازاق ەشقاشان ەسىنەن شىعارعان ەمەس. بۇل كيەلى مەكەندى جىرشى-جىراۋلارى جىرىنا ارقاۋ ەتتى. سوناۋ ماڭعىستاۋداعى ساتتىعۇل جىراۋ ءوز شىعارماسىندا بىلاي دەيدى:

ءانبيالاردىڭ اقىرى،

حاق راسۋلى مۇحاممەد

ابزالى اسىل نۇر وتكەن.

ارتىنان كەلىپ كوپ يمام

شاريعات جولىن كۇزەتكەن.

ءپىرادار ءپىردىڭ باسشىسى

قوجا احمەت ياساۋي

تۇركىستاندا بۇ دا وتكەن.

تۋىنا جۇرتتى تۇنەتكەن،

كەرەمەتىن اسرىپ،

جەتى ولىكتى ءتىرىلتىپ،

مۇسىلمانعا قايىر دۇعا ەتكەن.

ال، سول ماڭعىستاۋلىق اقتان كەرەيۇلى بولسا،

«اۋليە بەكەت ءپىرىمنىڭ
وعىلاندىدا وشاعى –
جالىنى شالقىپ شاقىرعان.
ءدىن-يسلامنىڭ جولىندا
باسپاعان قادام عافىلدان.
ءمۇريتى قويداي ماڭىراپ،
سوڭىنان ەرىپ قاپىلعان.
زىكىرمەن زارلاپ ەرتە-كەش،
اللاعا جىلاپ اھ ۇرعان.
ءدارىس ايتقان ۇستازى
ۇرگەنىشتە باقىرجان.
ۇستانعان ۇلگى جولى بار
قۇل قوجا احمەت تاقسىردان.
اللاسى قالاپ اۋەلدە
ۋاليلەرگە باس قىلعان.
ميعراجدا نۇرىن كورگەسىن
حاق ءراسۋلى پاش قىلعان.
ارىستان باپتاي دوسىنا
امانات-قۇرما تاپسىرعان.
سولاردىڭ ۇلگى جولىمەن
بەكەتىم شىقتى ءدىن تۇزەپ،
كوكىرەك كوزىن اشتىرعان»،- دەيدى.

ال، ارقانىڭ قازاعى بالماعامبەت بالقىبايۇلى بولسا،

«زىكىر تاھليل كوپ ايتقان
قاشار شايتان حالىقتان.
قاشقانداي شاباق شاشىراپ،
شورتان اتتى بالىقتان...

... زىكىرشى ھاقتىڭ دوسى دەپ
ايتقانىنا نانايىق.
حاق جولىنا عاشىق بوپ،
تىرىدەي كۇيىپ، جانايىق»،-دەيدى.

ەگەردە وسى مىسالدارعا ويلاپ قارايتىن بولساق، قازاقتىڭ اقىن-جىراۋلارى قازاق دالاسىنىڭ رۋحاني قازىعى قايدا ەكەنىن، ونىڭ ەرەكشەلىكتەرىن حالىق ساناسىنا قۇيا وتىرىپ، ونى شەتجەرلىك ىقپالدان ساقتاپ قالۋ جولىندا قولدان كەلگەنىنىڭ ءبارىن جاساعان ەكەن. مىنە، وسى اقىن، جىرشى، جىراۋلاردىڭ سوڭىندا قالعان رۋحاني مۇراسىن قايتادان حالىق ساناسىنا قۇيۋ ارقىلى، حالىقتىڭ گەنەتيكالىق كودىن وياتىپ، قايتادان قازاقتىڭ رۋحاني تۇتاستىعىن قالپىنا كەلتىرۋگە بولادى. قۇدايعا شۇكىر، قازاق ءوزىنىڭ بۇل كيەلى ونەرىنەن ازىرگە اجىراي قويعان جوق. ونى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ وتىرعان ونەرپازدارىمىز بار. وكىنىشكە وراي، ولاردىڭ ونەرىن قازىرگى كۇنى قازاق قوعامى قاجەتسىنىپ وتىرعان جوق. قازىرگى كۇنگى قازاق قوعامىندا تۋىنداپ وتىرعان رۋحاني ازعىندىق پەن شاراسىزدىقتىڭ تۋىنداۋىنا ىقپال ەتىپ وتىرعان حيكمەت پەن تاربيەگە تولى كيەلى ونەردىڭ حالىق ساناسىنان ىعىستىرلۋى ەكەندىگىن تۇسىنە الماي كەلەمىز. ولاردىڭ ورنىن داڭعازا مۋزىكا مەن جەڭىل كۇلكى باستى. ادام ويلانۋدان، ءومىردىڭ مانىنەن، مازمۇنىنان اجىراپ قالدى. ادام تەك ماتەريالدىق قۇندىلىقتار تۇتقىنىنا اينالدى. ادام ماڭگىلىك ترانستسەندەنتتى ومىردەن باس تارتىپ، ءوزىن جانۋارلار دەڭگەيىنە ءتۇسىردى. ناتيجەسىندە ومىرىنەن ءمان مەن مازمۇن تابا الماعان جاستاردىڭ ءبىر بولىگى ءوز-وزىنە قول سالىپ، قۇربان بولىپ جاتسا، ەكىنشى بىرەۋلەرى وزدەرىنىڭ  حايۋاني قاجەتتىگىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن اتا-اناسىن، جاقىن تۋىستارىن قۇرباندىققا شالىپ جاتىر. وسىنىڭ استارىندا قازاق قوعامىنىڭ ءوزىنىڭ ءداستۇرلى ءدىنى مەن ءدىني تانىمىنان، سول كيەلى تانىم نەگىزىندە قالىپتاسقان سول تانىمنىڭ بەينەلى كورىنىسى بولىپ تابىلاتىن كيەلى ونەرىنەن اجىراپ قالۋى جاتقانىن   الى سەزىنگەنىمىز جوق. بۇل جاعىنان كەلگەندە قازىرگى قازاق قوعامى اۋرۋ. بىراق ءبىز سونى ءالى مويىنداعىمىز كەلمەيدى. سول كەسەلدىڭ قازاق ساناسىنا قانشالىقتى دەندەپ كەتكەنىن كورسەتەتىن ءبىر مىسال كەلتىرەيىن. جاقىندا ۋنيۆەرسيتەتىمىزدىڭ جاستارى ساناسىنا قازاقتىڭ ءداستۇرلى ونەرى ارقىلى حيكمەت ءىلىمىن ءسىڭىرۋ ماقساتىندا بەلگىلى سازگەر، جىرشى، اقىن جاكەن وماروۆ ءىنىمىزدى لەكتسيا-كونتسەرت وتكىزىپ بەرۋىن ءوتىنىپ، قوناققا شاقىردىم. جاكەن ءىنىمىز قۋانا كەلىستى. ەكى اپتا بۇرىن جارناماسىن جاساپ، جاستاردىڭ تولىق قامتىلۋى ءۇشىن ارەكەت جاسادىق. قالالىق وقۋ بولىمىمەن كەلسىپ، مۇعالىمدەردى دە شاقىردىق. كونتسەرتكە كەلگەن جاستاردىڭ سانى زالدىڭ جارتىسىن تولتىرۋعا دە جەتپەدى. كونتسەرت وتە جوعارى دەڭگەيدە ءوتتى. كونتسەركە كەلىپ، ءمان بەرىپ، تىڭداعان جاندارىڭ كوزدەرىنەن جاس كوردىم. جۇرەكتەن شىققان ءسوز جۇرەككە جەتتى. ال مەنىڭ ءىشىم اشىدى. ويتكەنى، وسىدان ەكى جىلداي بۇرىن سول زالعا سىرتتان كەلگەن ءدىني اعىمنىڭ ءبىر وكىلى كەلىپ، ۋاعىز ايتقاندا جاستار سول زالعا سىيماي كەتىپ ەدى. سول جاستار ىشىنەن قازاقتىڭ كيەلى ونەرىن تىڭداپ، عيبرات الاتىن جانداردىڭ از بولۋى مەنىڭ جانىمدى اۋىرتتى.  مەن بۇدان قازاق قوعامىنداعى رۋحاني كەسەلدىڭ دەڭگەيىن بايقادىم. ەگەردە بۇل كەسەلدىڭ الدىن الماساق، ەرتەڭگى كۇنى قازاقتىڭ رۋحاني، مادەني بولمىسىنان تولىق اجىراپ قالۋعا اينالىپپىز. ءمۇفتيىمىزدىڭ بەكەت اتاعا بارىپ، زياراتقا بارعانىنا قۋانىپ، ەلدەن ءسۇيىنشى سۇراپ وتىرعانىم دا سوندىقتان.    ءمۇفتي ءداستۇرلى دىنگە بەت بۇرسا، مەشىتتەر بەت بۇرسا، ەرتەڭگى كۇنى ءتاڭىر تاعالا بۇيىرتسا، قايتادان قازاق دەگەن حالىقتىڭ رۋحانياتىن، مادەنيەتىن قايتا قالپىنا كەلتىرەرمىز دەگەن ىلگەرگى ءۇمىت. مەشىتتتەر ەستەرىن جيىپ، قازاق رۋحانياتىنا تولىعىمەن بەت بۇرعانىن كۇتپەي-اق، كۇنى بۇگىن قازاقتىڭ كيەلى ونەرى يەلەرىن حالىق الدىنا شىعارىپ، قازاق ساناسىن قايتا وياتۋدى باستاۋ كەرەك. مەنىڭشە، وعان كيەلى ونەر يەلەرى دە دايىن. بۇل ۇسىنىسىمدى مەن بىلەتىن الماس الماتوۆ، اماندىق كومەكوۆ، ايگۇل ەلشىباەۆا سياقتى ت.ب. كيەلى ونەر يەلەرى قولدايدى دەگەن ۇمىتتەمىن. تەك، قارجى تاۋىپ، ولاردى حالىق الدىنا شىعارا بىلسەك بولدى. بۇل ونەردىڭ قانشالىقتى قۇدىرەتتى ەكەنىن كوزىمەن كورگەن جايىم بار. جاڭىلماسام، 2004 جىلى پاۆلودار قالاسىنىڭ قازاق دراما تەاترىندا «ياسساۋي» توبى كونتسەرت قويدى. سول كونتسەرتتى كورىپ وتىرعان ورىس كەمپىرلەردىڭ جىلاپ وتىرعانىن كوزىم كوردى. ءتىلىن تۇسىنبەسە دە، قۇر اۋەننىڭ ءوزى قارت كىسىلەردىڭ جۇرەگىنە جەتتى. سول كيەلى ونەردىڭ بۇگىن دە قازاق رۋحىن قايتا وياتا الاتىنداي قاۋقارى بار. تەك، قولداۋ كەرەك. ەل-جۇرت بولىپ جۇمىلايىق، اعايىن. ويتكەنى، بۇل قازاقتىڭ ەرتەڭى!
[1] كەنجەتاي د. قوجا احمەت ياساۋي دۇنيەتانىمى. –الماتى: «ارىس» باسپاسى، 2008. 239 ب.

زىكىريا جانداربەك

Abai.kz