Kezinde A.Baytúrsynúly shet tilderden engen sózder tilimizding tabighatyna, aitylu sazyna keri әser etetinin, sózimiz shúbarlanyp, әueni búzylatynyn aityp, basqa tilding sózderin óz tilimizding dybystyq ereksheligimen aitu kerektigin eskertken bolatyn. Mysaly sol kezderdegi «botinka», «kirpich», «samovar», «chayniyk», «chay», «krovati», t.b. sózderdi qazaqshagha beyimdep «bәtinke», «kirpish», «samauryn», «shәinek», «shәi», «kereuet» dep tildik qoldanysqa kirigip ketken. Latyngha alghash auysqan jyldarda «komiytet», «avgust», «okrug»,  «milisiya», t.b. sózder tilimizge beyimdelip kәmijtet [kәmiytet], aƣus [aghús], ókrig [ókrig], melitsija [melitsiya] bolyp jazyldy.

Álemning qay tilin alyp qarasaq ta, halyqaralyq terminderdi dybystyq erekshelikterine qaray  beyimdep iygeredi nemese audaryp alady. Terminderding kópshiligi ýndieuropa tilderine jatatyn latyn, grek, t.b. tilderden alynatyny belgili. Ýndieuropa tilderining bir tarmaghy sanalatyn qazirgi roman tilderi ejelgi latyn tilinen taraghan tilder. Sondyqtan da latynnyng "compositor" sózin roman tilderine jatatyn  italiyan tilinde «compositore», fransuz tilinde «compositeur», ispan tilinde «compositor», portugal tilinde «compositor», rumyn tilinde «compozitor» dep aitu zandylyq. Óitkeni olar tuystas tilder. Ýndieuropa tilderining jәne bir tarmaghy germen tilderi jaghrafiyalyq túrghyda roman tilderimen shekaralas tilder. Shekaralas tilderderding birinen biri sóz almasuy qalypty jaghday (týrki, parsy, arab tilderi sekildi). Sondyqtan da latynnyng "compositor" sózin german tobyndaghy aghylshyn tilinde «composer», golland, niyderland tilderinde «componist», nemis, dat, norveg tilderinde «komponist» dep aitu zandylyq. Bayqap otyrghanymyzday latynnyng "compositor" sózi kóptegen roman, german tilderinde fonetikalyq ózgeristerge úshyraghan. Halyqaralyq dep jýrgen latynnyng búl sózi keybir ýndieuropa tilderine jәne búl tilge  tuystyghy joq Europanyng kóptegen tilderine men shyghys tilderine audarylghan. Mysaly, grek tiline συνθέτης [synthétis], vengr tiline «zeneszerző», fin tiline «säveltäjä», island tiline «tónskáld», arab tiline ملحن [mulahhin], japon tiline 作曲家 [sakkyokka], kәris tiline 작곡가 [jaggogga], qytay tiline 作曲家 [zuòqǔ jiā], hindy tiline संगीतकार [sangeetakaar], týrik tiline «besteci», әzirbayjan tiline «bəstəkar», ózbek tiline «bastakor» dep audarylghan nemese balamasy berilgen. Qazaq tiline de «sazger» dep sәtti audarylghan.

Álemning kóptegen tilderine engen grekting mouseĩon (μουσεῖον) sózin aghylshyndar the museum, italiyandyqtar il museo, irlandyqtar an músaem, fransuzdar le musée, litvalyqar muziejus, norvegter museet, rumyndar muzeu, slovaktar múzeum, týrikter müze, orystar muzey dep óz tilderine beyimdegen. Al arabtar búl sózdi المتحف [al-muthaf], vietnamdar bảo tàng, japondar 博物館 [hakubutsukan], qytaylar 博物馆 [bówùguǎn], taylar พิพิธภัณฑ์ [phiphiṭhp̣hạṇṯh̒], islandyqtar safnið, kәrister 박물관 [bagmulgwan], ýndistandyqtar संग्रहालय [sangrahaalay] dep óz tilderine audaryp alghan. Yaghny latyn grafikasyn qoldanatyn elderding kópshiligi grekting mouseĩon (μουσεῖον) sózin grek tilindegidey dybystamaghan. Keybir elder (tipti latyn grafikasyn qoldanatyndar da) búl sózdi óz tilderine audaryp alghan. Búl sóz qazaq tiline de múrajay dep sәtti audarylghan.

Halyqaralyq sanalyp jýrgen aghylshyn tilindegi privatization termiyni orys tiline privatizasiya, irland tiline príobháidiú, island tiline einkavæðing, fin tiline yksityistäminen, eston tiline erastamine, qyrghyz tiline menchikteshtirýý, ózbek tiline xususiylashtirish, týrik tiline özelleştirme, әzirbayjan tiline özəlləşdirmə, arab tiline خصخصة [khaskhasa], tәjik tiline hususigardonӣ, monghol tiline huvichlal, hindy tiline निजीकरण [nijeekaran], kәris tiline 민영화 [min-yeonghwa], japon tiline 民営化 [min'ei-ka] dep audarylghan nemese balamasymen berilgen. Qazaq tiline de jekeshelendiru bolyp óte sәtti audarylghan. Múnday sózderdi óz tilderine audaryp alghan elderding eshqaysysy ghalamdyq kóshten qalyp otyrmaghany belgili. Tilimizge audarylyp, sinisti bolyp ketken sazger, múrajay, jekeshelendiru sekildi t.b. terminderdi kompozitor, muzey, privatizasiya dep orys tiline iygerilgen núsqasymen qayta aitudyng qajeti joq.

Latynnyng institutum sózin orystar institut, aghylshyndar institute, italiyandar istituto, fransuzdar men nemister institut, ispandar instituto, grekter ινστιτούτο [institoúto], irlandyqtar institiúid, latyshtar institūts, litvandar institutas, estondar instituut, finder instituutti, týrikter enstitüsü dep óz tilderine beyimdep iygerse, islandyqtar stofnun, arabtar معهد [ma‘had], vietnamdar viện, ýndistandyqtar संस्थान के [sansthaan ke] dep óz tilderine audarghan nemese balamasyn bergen. Sonymen qatar latynnyng universitās sózin de latyn grafikasyn qoldanatyn elder latyn tilindegidey tanbalamaghan jәne sol tildegidey etip dybystamaghan. Barlyghy derlik óz tilderine beyimdep alghan, tipti kóptegen elder búl sózdi de óz tilderine audaryp alghan.

A.Baytúrsynúly atyndaghy Til bilimi institutynyng diyrektory Erden Qajybek bir súhbatynda «Qazaq qazir oryssha aksentsiz sóileydi. Biz qazaqsha sóilep kele jatyp, kirme sózderdi ainytpay aitamyz. Ol negizinen maqtanatyn dýnie emes. Orys mәtindi dauystap túryp oqyp kórinizshi. Orys mәtindi dauystap oqyp kele jatyp, keybir qazaqsha sózderdi taza qazaqsha aityp kórinizshi. «Segodnya v epohu jahandanu nujno gharyshqa otpravlyati raketu» degen sóilemdi bir minberden aitynyzshy. Orystar qalay qabyldaydy eken. Kýledi ghoy. Dәl solay, biz qazaqsha sóiley túryp, bóten sózben tilimizdi búzyp otyrmyz» degen bolatyn. Sondyqtan tilimizge enip otyrghan terminder men ózge de kirme sózderdi mýmkindiginshe qazaqshagha audaryp, audarylmaytyndaryn tilimizge beyimdep alghanymyz jón. Orys tilinen ózgerissiz alamyz dep orystargha, aghylshyn tilinen ózgerissiz alamyz dep aghylshyntildilerge kýlki bolmayyq.

Latyn grafikasyna kóshkenimizdi paydalana otyryp audarylmaytyn halyqaralyq terminderdi A.Baytúrsynúlynyng izimen әlemdik tәjiriybege sýiene otyryp, qazaq tiline beyimdeuimiz kerek, tipti sәtti balamasy tabylyp jatsa audarghanymyz jón. Orys tili arqyly engen latynnyng uniyversiytet, institut sekildi t.b. halyqaralyq terminderdi latyn grafikasymen üniwersitet [ýniuersitet], enstetӧt [enstetót] t.b. dep qazaq tiline barynsha iykemdegenimiz jón. Múnday sózderdi latyn grafikasyna tәn jana emle erejeler týzu júmystarynyng alghashqy kezendernde beyimdep almasaq, keyin kesh bolmaq.

Qydyrbaev Qaldybay Arystanbekúly,

Ál-Faraby atyndaghy QazÚU shyghystanu fakuliteti Tayau Shyghys jәne Ontýstik Aziya kafedrasynyng dosenti, PhD doktory

 Abai.kz