Dialektikalyq materializm qaghidalary boyynsha qoghamdaghy qay­shylyqtar - damugha yqpal ete­tin qozghaushy kýsh. Biz múny óz elimizdegi memlekettik til tó­niregindegi birine-biri qarama-qay­shy jaghdaylargha baylanysty eske alyp otyrmyz.
Memlekettik til problemasy qa­zir kýn tәrtibine qatang qoyylyp, jan-jaqty talqylanuda, onyng tagh­dyryna alandaushylyq ashyq aitylyp jatyr, zang qabyldanyp, memleket tarapynan birshama ister qolgha alyndy da. Alayda, nәtiyje onsha emes, jetistikter mardymsyz. Qoghamdaghy shynayy ahualgha qay­shy kelip, býkil respublika aza­mattaryn bir sәtte, bir jylda qazaqsha sóileuge kóshiru nemese kóndiru, tipti mәjbýrleu kerek dep talap qoyatyndar da bar.
Áriyne, kópshilik onday úsh­qa­rylyqtan aulaq, biraq, Tәuel­sizdikting 20 jyly ishinde 20 sóz ýi­renbegen qandastarymyz, otandas­tarymyz turaly ne aitamyz?
Biz memlekettik tildi menger­megen ózge últ ókilderin aiyptaudy qoyyp, óz qandastarymyzdyn, jas­tarymyzdyng nigilistik psiho­logiyasyna qarsy kýresuimiz qajet. Til mәselesining kýrdeli teoriyalyq týisinderin ainalshyqtay bermey, problemany qarapayymnan kýr­delige qaray taldasaq: býginde biz, qazaqtar ana tilimizde sói­leudi qoydyq, tipti, jastar emes, jasamys eki qazaqtyng bir-biri­men orys tilinde shýldirlep oty­ratyny ýirenshikti kórinis. Al jas­tarymyz ana tilin bilmeytinine esh qymsynyp, namystanbaydy.

Dialektikalyq materializm qaghidalary boyynsha qoghamdaghy qay­shylyqtar - damugha yqpal ete­tin qozghaushy kýsh. Biz múny óz elimizdegi memlekettik til tó­niregindegi birine-biri qarama-qay­shy jaghdaylargha baylanysty eske alyp otyrmyz.
Memlekettik til problemasy qa­zir kýn tәrtibine qatang qoyylyp, jan-jaqty talqylanuda, onyng tagh­dyryna alandaushylyq ashyq aitylyp jatyr, zang qabyldanyp, memleket tarapynan birshama ister qolgha alyndy da. Alayda, nәtiyje onsha emes, jetistikter mardymsyz. Qoghamdaghy shynayy ahualgha qay­shy kelip, býkil respublika aza­mattaryn bir sәtte, bir jylda qazaqsha sóileuge kóshiru nemese kóndiru, tipti mәjbýrleu kerek dep talap qoyatyndar da bar.
Áriyne, kópshilik onday úsh­qa­rylyqtan aulaq, biraq, Tәuel­sizdikting 20 jyly ishinde 20 sóz ýi­renbegen qandastarymyz, otandas­tarymyz turaly ne aitamyz?
Biz memlekettik tildi menger­megen ózge últ ókilderin aiyptaudy qoyyp, óz qandastarymyzdyn, jas­tarymyzdyng nigilistik psiho­logiyasyna qarsy kýresuimiz qajet. Til mәselesining kýrdeli teoriyalyq týisinderin ainalshyqtay bermey, problemany qarapayymnan kýr­delige qaray taldasaq: býginde biz, qazaqtar ana tilimizde sói­leudi qoydyq, tipti, jastar emes, jasamys eki qazaqtyng bir-biri­men orys tilinde shýldirlep oty­ratyny ýirenshikti kórinis. Al jas­tarymyz ana tilin bilmeytinine esh qymsynyp, namystanbaydy.
Meni bir súraq qinaydy: ar­ghy uaqytty aitpay-aq qoyalyq, Tәuelsizdikting 20 jyly ishinde býgingi joghary bilimdi jastarymyz ne mektepte, ne institut-uniy­versiytette ana tilin bilu, qúrmetteu mәdeniyettiliktin, ziyalylyqtyng bas­ty sharty ekenin, últtyq na­mysy joq óren-otansyz, últsyz, teksiz jetim ekenin estip-bilmegeni me? Búghan kimdi kinәlaryndy bile almaysyn.
Til - ata-ana, otbasy, balabaq­shadan bastap, mektep, qogham­dyq orta arqyly ýiretilip, qalyp­tastyrylady. Últtyq tilde tәrbie beretin balabaqshalar әli jas sәbiydey balan, qalyptasu ýstinde. Tәuelsizdikting 20 jyldyghy qarsanynda Qazaq televiydeniyesinde «Balapan» degen arna әreng ashyldy. Al mek­tepter... әitip-býitip qazaq tilin oqytqan bolyp jatyr. Odan mem­lekettik tilde jatyq sóilep, ja­za biletin orys-qazaqty kóre qoy­maysyng (orys tilinde oqytatyn jәne aralas mektepterdi aitamyz).
Orys mektepterine qazaq tilin oqytu engizilgenine jarty ghasyr. Nәtiyje nege joq? Múghalimderge qyruar qarjy bosqa tólengeni me? Dәp solay. Múnyng ózi kózaldau júmys edi, әli de sol qalpynda. Bir mysal keltireyin. Odaq taramaghan, taraudyng qarsanyndaghy kez. Ob­komnyng iydeologiya jónindegi hat­shysy Quanysh Súltanov qazaq teatrynda kezdeysoq kezdese ketip, Qaraghandydaghy iri orys orta mektebinde qazaq tilin oqytatyn tamasha múghalima baryn aityp, sol kisini gazetke jazudy tapsyrdy. Ol mektep qalanyng ortasynda, Lenin kinoteatrynyng manynda eken, ertengilik kezde bardym. Mektep diyrektory múghalimany (aty-jó­nin әdeyi atamay otyrmyn, negizi qaladaghy jaqsy ústazdardyng biri.) jer-kókke tiygizbey maqtady. Qazaq tili pәnine kabiynetter bólu bastalghan kez ghoy, dagharaday bir bólme beripti. Ishi tolghan kórneki qúraldar, qazaqtyng túrmystyq búiymdary, qolóner, zergerlik zat­tary, qazaqsha kitaptar. Ishim jylyp qoya berdi. Joghary sy­nyptyng úl-qyzdary kabiynetti ju­yp, tazalap jýr, múghalimany qatty syilaydy eken. Juyrda osy joghary synyp oqushylary «Abay» piesasyn qoyypty. Tandanghannan esim shyqty. Múnday jetistikti estip bil­megen edim. Biraq, quanyshym úzaqqa barmady, janaghy «Abay piesasyn qoy­ghan oqushylardyng bir de biri bir auyz qazaqsha sóz bilmeydi eken! «Búl qalay?!» deuden basqagha shamam kelmey, múghalimanyng betine telmire qarap, otyryp qaldym. Ol kisi de aqtalargha sóz tappay: «...endi osy ghoy, qaraghym... eptep júmys istep jatyrmyz...» dep mingirley berdi.
Búl tandanugha bolmaytyn, sol kezdegi kәdimgi ýirenshikti kóz­boyau­shylyq jaghday edi. Qazaq tili pәnin bilmese de, únatpasa da әdeyi qúrmet kórsetken týr kórsetudi, sóitip joghary jaqqa jaqsy pikir tughyzudy asqan sheberlikpen úiymdastyryp jýrgen mektep diyrektory eken. Ol zamanda da, qazirde de, «anyqtama» degen pәlemen júmys isteu basym ghoy, demek, obkom hatshysyn bireuler ondyrmay aldaghan. Ár dengeydegi biylik basyndaghy she­neunikter isting naqty jaghdayyn ózderi nemese apparaty arqyly baqylap, ba­ghalap otyrugha uaqyt tappay, әitpese, moyny jar bermey, anyqtama arqyly qorytyndylaytyn qyrsyqtan qogham әli qútyla qoyghan joq.
Endi kózboyaushylyqty toqtatyp, shyndyqpen júmys istesek, ne bo­latynyn taldap kórelik. Mem­lekettik bilim beru jýiesining baghdar­lamasyna engen pәnderdi mengermegen oqushylar, studentter attestat nemese diplom ala almaydy, synyptan synypqa, kurs­tan kursqa kóshirilmeydi. Qazaq tili de sonday pәn qatarynda. Odaq kezinde búl pәndi mengermegender oqu oryndaryn esh kedergisiz bitirip jatty. Qazir de solay. Óitkeni, talap zangha sәikes bolsa, mektepti de, uniyversiytetti de sanauly ghana adam bitirip shyghar edi nemese oqu oryndary týgelge juyq jabylyp tynar edi.
Memlekettik grantty az alghan JOO-ry qazir qatty qiyndyq kórip otyr. Ol qiyndyqtyng eng soraqysy ýl­germegen studentterdi shygharyp jibere almaydy, óitkeni, onda ózi qarjysyz qalady. Sóitip, ýlgersin-ýlgermesin, oqysyn-oqymasyn, әiteuir diplom berip shygharyp jatyr. Qazirding ózin­de oqymaghan, bilimsizderden góri diyp­lomdy aqymaqtardyng qoghamgha qan­shalyqty zardapty ekenin kórip jatyrmyz. Ekinshi jaghynan «әiteuir oqysa boldy» degen pighylmen bala­laryn institutqa týsiru bizding qa­zaqqa әues iske ainaldy. Múnday ta­lapsyz, kýiki niyet diplomdy jú­mys­syzdar armiyasyn qaptatyp, osy­nau qayshylyqty qúbylys endi memleketting aldyna kýrdeli mindetter qoyyp otyr.
Jalpy, Kenester Odaghynyng bi­lim beru jýiesi memleket pen ha­lyq mýddesine sonshalyq qighash ke­le qoymaytyn. Qazir memlekettik til­de oqytudy birinshi kezekke qoy maqsatyna on eki jyldyq oqu jýie­sine kóshu, zamana talabyna oray jana pәnder engizu nauqandary aralasyp, júmysty tym auyrlatyp, jýieni kýr­delendirip jiberdi. Búlargha tota­litarlyq zamannan qalghan qisynsyz qayshylyqtar qosylyp, eski men jana jenise almay jatyr.
Bir jaghday esimnen ketpeydi. 1959 jyly Qaraghandy pedinstitutynyng tariyh-filologiya fakulitetine qabyl­dau emtihany qataryna nemis tili pәni de engizildi. Al qazaq bólimine týsuge talap qoyghandar arasynda nemis tili týgili, orys tilinde oiyn aita alatyn bir adam joq-ty. Áldebir qaulygha oray, keybir balalar mektepte nemis, aghylshyn tilderi oqytylmaghany (mú­ghalim joqtyqtan.) turaly anyq­tap әkelipti. Eng qyzyghy, so­ghan qaramay, formalidy týrde em­tihan qabyldanyp, oqugha týstik. Qi­yndyq endi bastaldy: nemis tili joghary oqu ornynyng baghdarlamasy boyynsha oqytyla bastady. Oqytushy auditoriyagha tiyisti talapqa say ne­misshe sóilep kiredi, osy tilde tý­sindiredi. Biz eshtene úqpay, kózimiz jypylyqtap, ýnsiz otyramyz. Pәnnen «ýshtik» alghan student stiypendiya al­maydy, olardyng basym kópshiligining әkeleri joq, soghysta ólgen jetimder. Nemis tilinen eshtene bilmesek te osy tilden memlekettik emtihan tap­syryp, institutty bitirdik. Son­da memleket búlay oqytudan qanday payda kórdi?
Oqu oryndaryndaghy (әsirese, jo­ghary oqu oryndaryndaghy) qazirgi jaghday osynyng dәl kóshirmesi, tek tilder oryn auystyrghan. Mek­tepte qazaq tilin biz jogharyda әngi­melegendey jaghdayda «oqyp-bilgen» ózge últ balalary endi qazaq tilin joghary mektep baghdarlamasy boyynsha iygerip kete ala ma? Amal joq, diplom beruge tura keledi.
Mine, qayshylyq osy jerden taghy shygha keledi: sonda memleket tili oqytylmau kerek pe? Búl esh nәtiyje bermeytin әureshilik deymiz be? Mәseleni Mәsimov ýkimeti sheshuge tiyis.
Til turaly Zanymyz boyynsha, memlekettik lauazymdy qyzmetke memlekettik tildi biletin kez kel­gen qazaqstandyq azamat qabyl­danady. Týsinikti. Al zannyng shy­nayy oryndalysy eshkimdi de qa­naghattandyrmaydy. Ózge últ ókil­deri bylay túrsyn, jergilikti últtan shyqqan memlekettik qyz­metkerler ana tilin belden basyp sóileydi nemese mýlde sóilemeydi. Is qaghazdarynyng memlekettik til­de jýrgizile bastauyna oray miy­nistrlikterde, oblystyq mekeme-újymdarda audarmashy degen «qyz­met» payda boldy. Búl ma­mandyqtyng tilimizge tiygizip jat­qan shapaghaty shamaly, neshe alu­an qoyyrtpaq audarmalar prob­lemasyna soqtyqpay-aq qoyalyq, audarmagha sýiengen últtyq kadr­larymyzdyng ózi oryssha oqyghanyn jeleu etip, qazaqsha oqyp-jazugha manaylamaydy. Búlar jogharydan memlekettik tilde kelgen núsqau hattardy, qazaq bola túra, orysshagha audartatyn aurugha úshyraghan.
Jaghday osy kýiinde qala ber­se, ózge últ ókilderi týgili, óz qa­zaghymyzgha ana tilin ýirete alma­symyz aqiqat. Al qazaqsha qújattardy sheneunik qazaqtargha oryssha audaryp berip otyrsaq, til ýirenuding qajeti qansha.
Jalpy, memlekettik tildi bil­meytin adamdar ýshin audarmashy jaldap qyzmetke alu qay mem­lekette bar? Qazaqsha-oryssha sói­leytin qazaqtardy Fransiya, Ger­maniya, Italiya, Angliya, t.b. elder memlekettik tildi bilmese, qyzmetke, tipti qara júmysqa alar ma? Ekonomikalyq-әleumettik әleueti bir ghana Qaraghandy oblysyna jete almaytyn Mongholiyanyng ózi onday kózboyaushylyqqa barmaydy. Biraq, Qazaqstanda tuyp-ósken orys, ukrain jәne basqa últtar ókilderi tym qúrysa qazaqsha sәlemdesudi de ýirenbey-aq, ayaghyn alshang basyp, iri-iri memlekettik qyzmetterdi iyelenip jýr. Nege búlay? Álde basshy kadrlar jetispey me? Premier-ministrimiz Kәrim Mәsimov bayyrghy qazaqstandyq, sonyng ishinde týrki tildes nәsilden ekenine qaramastan, Ýkimet basshysy re­tinde memleket Zandaryn, kons­titusiyalyq talaptardy qorghaudy mindet sanamaytyn siyaqty. Onyng qazaqshasy turaly sóz shy­ghyndaudyng qajeti joq. Óitip ózin de, memlekettik tildi de qor qylghansha, biyik lauazymdy tastap shyqqany jón bolar edi.
Bәlkim, múnday azamattardyng bizge tilinen góri miy kóbirek qa­jet bolar? Ol da mýmkin. Alayda, paraqorlyq, jalaqorlyq, sybaylas jemqorlyq, baqqúmarlyq, protek­sionizm siyaqty san aluan siyqsyz qúbylystar elimizdi kernep bara jatsa, tilimizdi qúrban etip ústap otyrghan mily bastardan endi ne kýte alamyz? Osynday shym-shy­tyryq jaghdayda tilimizding tagh­dyryna tek kýrsine bermey, bilek sybana kirispek kerek. Ol ýshin Ghabit Mýsirepov aghamyz aitqanday bәrine de «Avgiyding atqorasynan» bastau lәzim.

Serikbay Alpysúly,
Qazaqstannyng
Qúrmetti jurnaliysi
Qaraghandy qalasy

«Ortalyq Qazaqstan» gazeti