ديالەكتيكالىق ماتەرياليزم قاعيدالارى بويىنشا قوعامداعى قاي­شىلىقتار - دامۋعا ىقپال ەتە­تىن قوزعاۋشى كۇش. ءبىز مۇنى ءوز ەلىمىزدەگى مەملەكەتتىك ءتىل ءتو­ڭىرەگىندەگى بىرىنە-ءبىرى قاراما-قاي­شى جاعدايلارعا بايلانىستى ەسكە الىپ وتىرمىز.
مەملەكەتتىك ءتىل پروبلەماسى قا­زىر كۇن تارتىبىنە قاتاڭ قويىلىپ، جان-جاقتى تالقىلانۋدا، ونىڭ تاع­دىرىنا الاڭداۋشىلىق اشىق ايتىلىپ جاتىر، زاڭ قابىلدانىپ، مەملەكەت تاراپىنان ءبىرشاما ىستەر قولعا الىندى دا. الايدا، ناتيجە ونشا ەمەس، جەتىستىكتەر ماردىمسىز. قوعامداعى شىنايى احۋالعا قاي­شى كەلىپ، بۇكىل رەسپۋبليكا ازا­ماتتارىن ءبىر ساتتە، ءبىر جىلدا قازاقشا سويلەۋگە كوشىرۋ نەمەسە كوندىرۋ، ءتىپتى ماجبۇرلەۋ كەرەك دەپ تالاپ قوياتىندار دا بار.
ارينە، كوپشىلىك ونداي ۇش­قا­رىلىقتان اۋلاق، بىراق، تاۋەل­سىزدىكتىڭ 20 جىلى ىشىندە 20 ءسوز ءۇي­رەنبەگەن قانداستارىمىز، وتانداس­تارىمىز تۋرالى نە ايتامىز؟
ءبىز مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەر­مەگەن وزگە ۇلت وكىلدەرىن ايىپتاۋدى قويىپ، ءوز قانداستارىمىزدىڭ، جاس­تارىمىزدىڭ نيگيليستىك پسيحو­لوگياسىنا قارسى كۇرەسۋىمىز قاجەت. ءتىل ماسەلەسىنىڭ كۇردەلى تەوريالىق تۇيسىندەرىن اينالشىقتاي بەرمەي، پروبلەمانى قاراپايىمنان كۇر­دەلىگە قاراي تالداساق: بۇگىندە ءبىز، قازاقتار انا تىلىمىزدە ءسوي­لەۋدى قويدىق، ءتىپتى، جاستار ەمەس، جاسامىس ەكى قازاقتىڭ ءبىر-ءبىرى­مەن ورىس تىلىندە شۇلدىرلەپ وتى­راتىنى ۇيرەنشىكتى كورىنىس. ال جاس­تارىمىز انا ءتىلىن بىلمەيتىنىنە ەش قىمسىنىپ، نامىستانبايدى.

ديالەكتيكالىق ماتەرياليزم قاعيدالارى بويىنشا قوعامداعى قاي­شىلىقتار - دامۋعا ىقپال ەتە­تىن قوزعاۋشى كۇش. ءبىز مۇنى ءوز ەلىمىزدەگى مەملەكەتتىك ءتىل ءتو­ڭىرەگىندەگى بىرىنە-ءبىرى قاراما-قاي­شى جاعدايلارعا بايلانىستى ەسكە الىپ وتىرمىز.
مەملەكەتتىك ءتىل پروبلەماسى قا­زىر كۇن تارتىبىنە قاتاڭ قويىلىپ، جان-جاقتى تالقىلانۋدا، ونىڭ تاع­دىرىنا الاڭداۋشىلىق اشىق ايتىلىپ جاتىر، زاڭ قابىلدانىپ، مەملەكەت تاراپىنان ءبىرشاما ىستەر قولعا الىندى دا. الايدا، ناتيجە ونشا ەمەس، جەتىستىكتەر ماردىمسىز. قوعامداعى شىنايى احۋالعا قاي­شى كەلىپ، بۇكىل رەسپۋبليكا ازا­ماتتارىن ءبىر ساتتە، ءبىر جىلدا قازاقشا سويلەۋگە كوشىرۋ نەمەسە كوندىرۋ، ءتىپتى ماجبۇرلەۋ كەرەك دەپ تالاپ قوياتىندار دا بار.
ارينە، كوپشىلىك ونداي ۇش­قا­رىلىقتان اۋلاق، بىراق، تاۋەل­سىزدىكتىڭ 20 جىلى ىشىندە 20 ءسوز ءۇي­رەنبەگەن قانداستارىمىز، وتانداس­تارىمىز تۋرالى نە ايتامىز؟
ءبىز مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەر­مەگەن وزگە ۇلت وكىلدەرىن ايىپتاۋدى قويىپ، ءوز قانداستارىمىزدىڭ، جاس­تارىمىزدىڭ نيگيليستىك پسيحو­لوگياسىنا قارسى كۇرەسۋىمىز قاجەت. ءتىل ماسەلەسىنىڭ كۇردەلى تەوريالىق تۇيسىندەرىن اينالشىقتاي بەرمەي، پروبلەمانى قاراپايىمنان كۇر­دەلىگە قاراي تالداساق: بۇگىندە ءبىز، قازاقتار انا تىلىمىزدە ءسوي­لەۋدى قويدىق، ءتىپتى، جاستار ەمەس، جاسامىس ەكى قازاقتىڭ ءبىر-ءبىرى­مەن ورىس تىلىندە شۇلدىرلەپ وتى­راتىنى ۇيرەنشىكتى كورىنىس. ال جاس­تارىمىز انا ءتىلىن بىلمەيتىنىنە ەش قىمسىنىپ، نامىستانبايدى.
مەنى ءبىر سۇراق قينايدى: ار­عى ۋاقىتتى ايتپاي-اق قويالىق، تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلى ىشىندە بۇگىنگى جوعارى ءبىلىمدى جاستارىمىز نە مەكتەپتە، نە ينستيتۋت-ۋني­ۆەرسيتەتتە انا ءتىلىن ءبىلۋ، قۇرمەتتەۋ مادەنيەتتىلىكتىڭ، زيالىلىقتىڭ باس­تى شارتى ەكەنىن، ۇلتتىق نا­مىسى جوق ورەن-وتانسىز، ۇلتسىز، تەكسىز جەتىم ەكەنىن ەستىپ-بىلمەگەنى مە؟ بۇعان كىمدى كىنالارىڭدى بىلە المايسىڭ.
ءتىل - اتا-انا، وتباسى، بالاباق­شادان باستاپ، مەكتەپ، قوعام­دىق ورتا ارقىلى ۇيرەتىلىپ، قالىپ­تاستىرىلادى. ۇلتتىق تىلدە تاربيە بەرەتىن بالاباقشالار ءالى جاس سابيدەي بالاڭ، قالىپتاسۋ ۇستىندە. تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعى قارساڭىندا قازاق تەلەۆيدەنيەسىندە «بالاپان» دەگەن ارنا ارەڭ اشىلدى. ال مەك­تەپتەر... ءايتىپ-ءبۇيتىپ قازاق ءتىلىن وقىتقان بولىپ جاتىر. ودان مەم­لەكەتتىك تىلدە جاتىق سويلەپ، جا­زا بىلەتىن ورىس-قازاقتى كورە قوي­مايسىڭ (ورىس تىلىندە وقىتاتىن جانە ارالاس مەكتەپتەردى ايتامىز).
ورىس مەكتەپتەرىنە قازاق ءتىلىن وقىتۋ ەنگىزىلگەنىنە جارتى عاسىر. ناتيجە نەگە جوق؟ مۇعالىمدەرگە قىرۋار قارجى بوسقا تولەنگەنى مە؟ ءداپ سولاي. مۇنىڭ ءوزى كوزالداۋ جۇمىس ەدى، ءالى دە سول قالپىندا. ءبىر مىسال كەلتىرەيىن. وداق تاراماعان، تاراۋدىڭ قارساڭىنداعى كەز. وب­كومنىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حات­شىسى قۋانىش سۇلتانوۆ قازاق تەاترىندا كەزدەيسوق كەزدەسە كەتىپ، قاراعاندىداعى ءىرى ورىس ورتا مەكتەبىندە قازاق ءتىلىن وقىتاتىن تاماشا مۇعاليما بارىن ايتىپ، سول كىسىنى گازەتكە جازۋدى تاپسىردى. ول مەكتەپ قالانىڭ ورتاسىندا، لەنين كينوتەاترىنىڭ ماڭىندا ەكەن، ەرتەڭگىلىك كەزدە باردىم. مەكتەپ ديرەكتورى مۇعاليمانى (اتى-ءجو­نىن ادەيى اتاماي وتىرمىن، نەگىزى قالاداعى جاقسى ۇستازداردىڭ ءبىرى.) جەر-كوككە تيگىزبەي ماقتادى. قازاق ءتىلى پانىنە كابينەتتەر ءبولۋ باستالعان كەز عوي، داعاراداي ءبىر بولمە بەرىپتى. ءىشى تولعان كورنەكى قۇرالدار، قازاقتىڭ تۇرمىستىق بۇيىمدارى، قولونەر، زەرگەرلىك زات­تارى، قازاقشا كىتاپتار. ءىشىم جىلىپ قويا بەردى. جوعارى سى­نىپتىڭ ۇل-قىزدارى كابينەتتى جۋ­ىپ، تازالاپ ءجۇر، مۇعاليمانى قاتتى سىيلايدى ەكەن. جۋىردا وسى جوعارى سىنىپ وقۋشىلارى «اباي» پەساسىن قويىپتى. تاڭدانعاننان ەسىم شىقتى. مۇنداي جەتىستىكتى ەستىپ ءبىل­مەگەن ەدىم. بىراق، قۋانىشىم ۇزاققا بارمادى، جاڭاعى «اباي پەساسىن قوي­عان وقۋشىلاردىڭ ءبىر دە ءبىرى ءبىر اۋىز قازاقشا ءسوز بىلمەيدى ەكەن! «بۇل قالاي؟!» دەۋدەن باسقاعا شامام كەلمەي، مۇعاليمانىڭ بەتىنە تەلمىرە قاراپ، وتىرىپ قالدىم. ول كىسى دە اقتالارعا ءسوز تاپپاي: «...ەندى وسى عوي، قاراعىم... ەپتەپ جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز...» دەپ مىڭگىرلەي بەردى.
بۇل تاڭدانۋعا بولمايتىن، سول كەزدەگى كادىمگى ۇيرەنشىكتى كوز­بوياۋ­شىلىق جاعداي ەدى. قازاق ءتىلى ءپانىن بىلمەسە دە، ۇناتپاسا دا ادەيى قۇرمەت كورسەتكەن ءتۇر كورسەتۋدى، ءسويتىپ جوعارى جاققا جاقسى پىكىر تۋعىزۋدى اسقان شەبەرلىكپەن ۇيىمداستىرىپ جۇرگەن مەكتەپ ديرەكتورى ەكەن. ول زاماندا دا، قازىردە دە، «انىقتاما» دەگەن پالەمەن جۇمىس ىستەۋ باسىم عوي، دەمەك، وبكوم حاتشىسىن بىرەۋلەر وڭدىرماي الداعان. ءار دەڭگەيدەگى بيلىك باسىنداعى شە­نەۋنىكتەر ءىستىڭ ناقتى جاعدايىن وزدەرى نەمەسە اپپاراتى ارقىلى باقىلاپ، با­عالاپ وتىرۋعا ۋاقىت تاپپاي، ايتپەسە، موينى جار بەرمەي، انىقتاما ارقىلى قورىتىندىلايتىن قىرسىقتان قوعام ءالى قۇتىلا قويعان جوق.
ەندى كوزبوياۋشىلىقتى توقتاتىپ، شىندىقپەن جۇمىس ىستەسەك، نە بو­لاتىنىن تالداپ كورەلىك. مەم­لەكەتتىك ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ باعدار­لاماسىنا ەنگەن پاندەردى مەڭگەرمەگەن وقۋشىلار، ستۋدەنتتەر اتتەستات نەمەسە ديپلوم الا المايدى، سىنىپتان سىنىپقا، كۋرس­تان كۋرسقا كوشىرىلمەيدى. قازاق ءتىلى دە سونداي ءپان قاتارىندا. وداق كەزىندە بۇل ءپاندى مەڭگەرمەگەندەر وقۋ ورىندارىن ەش كەدەرگىسىز ءبىتىرىپ جاتتى. قازىر دە سولاي. ويتكەنى، تالاپ زاڭعا سايكەس بولسا، مەكتەپتى دە، ۋنيۆەرسيتەتتى دە ساناۋلى عانا ادام ءبىتىرىپ شىعار ەدى نەمەسە وقۋ ورىندارى تۇگەلگە جۋىق جابىلىپ تىنار ەدى.
مەملەكەتتىك گرانتتى از العان جوو-رى قازىر قاتتى قيىندىق كورىپ وتىر. ول قيىندىقتىڭ ەڭ سوراقىسى ءۇل­گەرمەگەن ستۋدەنتتەردى شىعارىپ جىبەرە المايدى، ويتكەنى، وندا ءوزى قارجىسىز قالادى. ءسويتىپ، ۇلگەرسىن-ۇلگەرمەسىن، وقىسىن-وقىماسىن، ايتەۋىر ديپلوم بەرىپ شىعارىپ جاتىر. قازىردىڭ ءوزىن­دە وقىماعان، بىلىمسىزدەردەن گورى ديپ­لومدى اقىماقتاردىڭ قوعامعا قان­شالىقتى زارداپتى ەكەنىن كورىپ جاتىرمىز. ەكىنشى جاعىنان «ايتەۋىر وقىسا بولدى» دەگەن پيعىلمەن بالا­لارىن ينستيتۋتقا ءتۇسىرۋ ءبىزدىڭ قا­زاققا اۋەس ىسكە اينالدى. مۇنداي تا­لاپسىز، كۇيكى نيەت ديپلومدى جۇ­مىس­سىزدار ارمياسىن قاپتاتىپ، وسى­ناۋ قايشىلىقتى قۇبىلىس ەندى مەملەكەتتىڭ الدىنا كۇردەلى مىندەتتەر قويىپ وتىر.
جالپى، كەڭەستەر وداعىنىڭ ءبى­لىم بەرۋ جۇيەسى مەملەكەت پەن حا­لىق مۇددەسىنە سونشالىق قيعاش كە­لە قويمايتىن. قازىر مەملەكەتتىك ءتىل­دە وقىتۋدى ءبىرىنشى كەزەككە قويۋ ماقساتىنا ون ەكى جىلدىق وقۋ جۇيە­سىنە كوشۋ، زامانا تالابىنا وراي جاڭا پاندەر ەنگىزۋ ناۋقاندارى ارالاسىپ، جۇمىستى تىم اۋىرلاتىپ، جۇيەنى كۇر­دەلەندىرىپ جىبەردى. بۇلارعا توتا­ليتارلىق زاماننان قالعان قيسىنسىز قايشىلىقتار قوسىلىپ، ەسكى مەن جاڭا جەڭىسە الماي جاتىر.
ءبىر جاعداي ەسىمنەن كەتپەيدى. 1959 جىلى قاراعاندى پەدينستيتۋتىنىڭ تاريح-فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە قابىل­داۋ ەمتيحانى قاتارىنا نەمىس ءتىلى ءپانى دە ەنگىزىلدى. ال قازاق بولىمىنە تۇسۋگە تالاپ قويعاندار اراسىندا نەمىس ءتىلى تۇگىلى، ورىس تىلىندە ويىن ايتا الاتىن ءبىر ادام جوق-تى. الدەبىر قاۋلىعا وراي، كەيبىر بالالار مەكتەپتە نەمىس، اعىلشىن تىلدەرى وقىتىلماعانى (مۇ­عالىم جوقتىقتان.) تۋرالى انىق­تاپ اكەلىپتى. ەڭ قىزىعى، سو­عان قاراماي، فورمالدى تۇردە ەم­تيحان قابىلدانىپ، وقۋعا تۇستىك. قي­ىندىق ەندى باستالدى: نەمىس ءتىلى جوعارى وقۋ ورنىنىڭ باعدارلاماسى بويىنشا وقىتىلا باستادى. وقىتۋشى اۋديتورياعا ءتيىستى تالاپقا ساي نە­مىسشە سويلەپ كىرەدى، وسى تىلدە ءتۇ­سىندىرەدى. ءبىز ەشتەڭە ۇقپاي، كوزىمىز جىپىلىقتاپ، ءۇنسىز وتىرامىز. پاننەن «ۇشتىك» العان ستۋدەنت ستيپەنديا ال­مايدى، ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ اكەلەرى جوق، سوعىستا ولگەن جەتىمدەر. نەمىس تىلىنەن ەشتەڭە بىلمەسەك تە وسى تىلدەن مەملەكەتتىك ەمتيحان تاپ­سىرىپ، ينستيتۋتتى بىتىردىك. سون­دا مەملەكەت بۇلاي وقىتۋدان قانداي پايدا كوردى؟
وقۋ ورىندارىنداعى (اسىرەسە، جو­عارى وقۋ ورىندارىنداعى) قازىرگى جاعداي وسىنىڭ ءدال كوشىرمەسى، تەك تىلدەر ورىن اۋىستىرعان. مەك­تەپتە قازاق ءتىلىن ءبىز جوعارىدا اڭگى­مەلەگەندەي جاعدايدا «وقىپ-بىلگەن» وزگە ۇلت بالالارى ەندى قازاق ءتىلىن جوعارى مەكتەپ باعدارلاماسى بويىنشا يگەرىپ كەتە الا ما؟ امال جوق، ديپلوم بەرۋگە تۋرا كەلەدى.
مىنە، قايشىلىق وسى جەردەن تاعى شىعا كەلەدى: سوندا مەملەكەت ءتىلى وقىتىلماۋ كەرەك پە؟ بۇل ەش ناتيجە بەرمەيتىن اۋرەشىلىك دەيمىز بە؟ ماسەلەنى ءماسىموۆ ۇكىمەتى شەشۋگە ءتيىس.
ءتىل تۋرالى زاڭىمىز بويىنشا، مەملەكەتتىك لاۋازىمدى قىزمەتكە مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلەتىن كەز كەل­گەن قازاقستاندىق ازامات قابىل­دانادى. تۇسىنىكتى. ال زاڭنىڭ شى­نايى ورىندالىسى ەشكىمدى دە قا­ناعاتتاندىرمايدى. وزگە ۇلت وكىل­دەرى بىلاي تۇرسىن، جەرگىلىكتى ۇلتتان شىققان مەملەكەتتىك قىز­مەتكەرلەر انا ءتىلىن بەلدەن باسىپ سويلەيدى نەمەسە مۇلدە سويلەمەيدى. ءىس قاعازدارىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل­دە جۇرگىزىلە باستاۋىنا وراي مي­نيسترلىكتەردە، وبلىستىق مەكەمە-ۇجىمداردا اۋدارماشى دەگەن «قىز­مەت» پايدا بولدى. بۇل ما­ماندىقتىڭ تىلىمىزگە تيگىزىپ جات­قان شاپاعاتى شامالى، نەشە الۋ­ان قويىرتپاق اۋدارمالار پروب­لەماسىنا سوقتىقپاي-اق قويالىق، اۋدارماعا سۇيەنگەن ۇلتتىق كادر­لارىمىزدىڭ ءوزى ورىسشا وقىعانىن جەلەۋ ەتىپ، قازاقشا وقىپ-جازۋعا ماڭايلامايدى. بۇلار جوعارىدان مەملەكەتتىك تىلدە كەلگەن نۇسقاۋ حاتتاردى، قازاق بولا تۇرا، ورىسشاعا اۋدارتاتىن اۋرۋعا ۇشىراعان.
جاعداي وسى كۇيىندە قالا بەر­سە، وزگە ۇلت وكىلدەرى تۇگىلى، ءوز قا­زاعىمىزعا انا ءتىلىن ۇيرەتە الما­سىمىز اقيقات. ال قازاقشا قۇجاتتاردى شەنەۋنىك قازاقتارعا ورىسشا اۋدارىپ بەرىپ وتىرساق، ءتىل ۇيرەنۋدىڭ قاجەتى قانشا.
جالپى، مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىل­مەيتىن ادامدار ءۇشىن اۋدارماشى جالداپ قىزمەتكە الۋ قاي مەم­لەكەتتە بار؟ قازاقشا-ورىسشا ءسوي­لەيتىن قازاقتاردى فرانتسيا، گەر­مانيا، يتاليا، انگليا، ت.ب. ەلدەر مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەسە، قىزمەتكە، ءتىپتى قارا جۇمىسقا الار ما؟ ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك الەۋەتى ءبىر عانا قاراعاندى وبلىسىنا جەتە المايتىن مونعوليانىڭ ءوزى ونداي كوزبوياۋشىلىققا بارمايدى. بىراق، قازاقستاندا تۋىپ-وسكەن ورىس، ۋكراين جانە باسقا ۇلتتار وكىلدەرى تىم قۇرىسا قازاقشا سالەمدەسۋدى دە ۇيرەنبەي-اق، اياعىن الشاڭ باسىپ، ءىرى-ءىرى مەملەكەتتىك قىزمەتتەردى يەلەنىپ ءجۇر. نەگە بۇلاي؟ الدە باسشى كادرلار جەتىسپەي مە؟ پرەمەر-ءمينيسترىمىز كارىم ءماسىموۆ بايىرعى قازاقستاندىق، سونىڭ ىشىندە تۇركى تىلدەس ناسىلدەن ەكەنىنە قاراماستان، ۇكىمەت باسشىسى رە­تىندە مەملەكەت زاڭدارىن، كونس­تيتۋتسيالىق تالاپتاردى قورعاۋدى مىندەت سانامايتىن سياقتى. ونىڭ قازاقشاسى تۋرالى ءسوز شى­عىنداۋدىڭ قاجەتى جوق. ءويتىپ ءوزىن دە، مەملەكەتتىك ءتىلدى دە قور قىلعانشا، بيىك لاۋازىمدى تاستاپ شىققانى ءجون بولار ەدى.
بالكىم، مۇنداي ازاماتتاردىڭ بىزگە تىلىنەن گورى ميى كوبىرەك قا­جەت بولار؟ ول دا مۇمكىن. الايدا، پاراقورلىق، جالاقورلىق، سىبايلاس جەمقورلىق، باققۇمارلىق، پروتەك­تسيونيزم سياقتى سان الۋان سيىقسىز قۇبىلىستار ەلىمىزدى كەرنەپ بارا جاتسا، ءتىلىمىزدى قۇربان ەتىپ ۇستاپ وتىرعان ميلى باستاردان ەندى نە كۇتە الامىز؟ وسىنداي شىم-شى­تىرىق جاعدايدا ءتىلىمىزدىڭ تاع­دىرىنا تەك كۇرسىنە بەرمەي، بىلەك سىبانا كىرىسپەك كەرەك. ول ءۇشىن عابيت مۇسىرەپوۆ اعامىز ايتقانداي بارىنە دە «اۆگيدىڭ اتقوراسىنان» باستاۋ ءلازىم.

سەرىكباي الپىسۇلى،
قازاقستاننىڭ
قۇرمەتتى ءجۋرناليسى
قاراعاندى قالاسى

«ورتالىق قازاقستان» گازەتى