Qazaq diplomatiyasy qytay sayasatynyng yrqyna kóne beretindigin kezekti ret kórsetip aldy. Biz búl rette Beyjinde jýrgen QR Preziydenti Nazarbaevtyng emes,juyrda QHR-gha arnayy barghan Syrtqy ister ministri Qayrat Ábdirhmanovtyng sapary jayynda aityp otyrmyz. Syrtqy ister ministrligining syrtqy sayasatta memlekettik, últtyq mýddeler men múrattar mәselesinde solqyldaqtyq tanytuy belgili bir dengeyde memleket basshysynyng kelissózderine de yqpal etetindigin eskersek, onda Elbasy saparynan tútas qazaq halqy ýmit etip otyrghan erekshe jayt: qytaydaghy etnikalyq qazaqtardyng basyndaghy qiyn ahualdyng bir jaqty sheshim tabuy kýmәn tudyrady. Preziydent Nazarbaevtyng Shanhay Yntymaqtastyq Úiymynyng sammiytine qatysatyndyghy belgili bolysymen búqarashyl qazaq baspasózi men qogham belsendileri qytaydyng qazirgi territoriyasynda túryp jatqan irriydent qazaqtardyng jayyn aityp, jahangha jar saldy. Halyqaralyq úiymdardyng nazaryn audardy. Qazaq ziyalylarynyng janayqayyna, tipti, Europarlament deputattary qúlaq týrdi. Europarlamentpen arada dәnekerlik qyzmet jasaghan alystaghy bauyrymyz Ómirhan Altynnyng maqalalary men hattary Abai.kz saytynda ýzbey jariyalanghanyn oqyrman qauym bek jaqsy bilse kerek. Qala berdi, portalymyzdyng túraqty avtory Auyt Múqiybek, «Jebeu» respublikalyq qoghamdyq birlestigining tóraghasy Omarәli Ádilbek, kósemsózshiler: Kenjebek Qúdysúly, Qúl-Kerim Elemes (t.b.) Syrtqy ister ministrligine QHR-daghy әriptesterimen kezdesu barysynda ne isteu kerek ekendigin tәpishtep túryp úghyndyrumen boldy. Óitkeni búl azamattar resmy Beyjinning sayasaty men Jýngo memleketining zandaryn jaqsy biletin azamattar ghoy. Ásirese, Auyt Múqiybekting  «Bizding diplomattar: Sy Szinipin aitsa, kóndi, Shyn Chuanguo aitsa, boldy dep jýrmesin!» atty maqalasy soqyrgha tayaq ústatqanday bolyp edi.

Q. Ábdirahmanov reseylik әriptesi S. Lavrovpen ne kenes qúryp túr eken?..

Amal kem, Qayrat Qúdaybergenúlynyng komandasy, onyng ishinde baspasóz qyzmeti de bar, qazaq tilinde maqala oqyp, oghan mәn bermeytin bolyp shyqty. Sonyng saldarynan qytay tarapy auyzdaryna salyp bergen sózge maldanyp qaytyp oraldy. Ol sóz – «Qytaydaghy qazaqtar qos azamattyqpen jýr» degen sóz edi. Ishimiz biledi, osy sózdi sәl týsin suytynqyrap artynan jymsiya kýlip aitqan qytay diplomaty qazaq elshilerining sauatsyzdyghyna, dayyndyqtarynyng kemdigine, tabansyzdyqtaryna kýlgen bolar. Óitkeni qytayda qos azamattyq joq. Auyt myrzanyng maqalasyna jýgineyik, ol bylay dep jazdy: «Shyn mәninde, Qazaqstan azamattyghyn alghan qandastarymyzdyng eski tólqújatyn (Qytay pasportyn) qaytaryp almay, halyqty tyghyryqqa tirep otyrghan Qytay tarapynyng ózi!

Mine, 1980 jyly 10 qyrkýiekte QHR Býkil memlekettik besinshi kezekti Halyq qúryltayynyng ýshinshi jalpy mәjilisinde qabyldanghan "Qytay Halyq Respublikasynyng azamattyq turaly" Zanynyng 9 - tarmaghyn oqynyz:

9-tarmaq: Shetelge qonystanghan QHR azamaty óz erkimen shetel azamattyghyn qabyldasa, sol kýnnen bastap, QHR azamattyghynan avtomatty týrde shyqqan bolyp esepteledi.

Búl Zang kýni býginge deyin qoldanysta túr. Ózgertuler men tolyqtyrular engizilu ýshin Býkil memlekettik Halyq qúryltayy shaqyryluy kerek!»

Kórdiniz be, mәsele qayda jatyr? QHR azamaty óz erkimen shetel azamattyghyn qabyldasa, sol kýnnen bastap, QHR azamattyghynan avtomatty týrde shyghady eken. Demek, QHR-da qos azamattyq mәrtebesine «qosaqtalyp» jýrgen eshkim joq. Ózgelerge búiyrmaghan búl «nәpaqa» qazaqqa qaydan búiyrsyn? Osyny Auyt biledi, biz bilemiz. Al sonda biz bilgendi elimizding syrtqy isterine jauapty vedomstvo ókilderi nege bilmeydi? Bilui mýmkin, biraq, sony qytaydyng ózine aityp, kózine shúqityn qayrat pen erik-jiger Qayrattarymyzdyng boyyna bitpegen song qaytemiz... Onyng ýstine «degizbesing degizbes» demekshi, Qayrat Ábdirahmanovty dinkeletken myna bir әngime boluy da yqtimal. Ol ne әngime deseniz aitalyq: Batys baspasózi  afshorlyq aimaqtarda kóship jýrgen qazaqstandyq alpauyttardyng qarjysy osy kýnderi QHR bankterinen «qonys tauyp jatyr» degenge sayatyn әngime. Yaghni, sonday bir qanqu sóz. Alayda, búl sózdin  aqiqatqa ainalyp shygha keluine tang qalmaymyz. Óitkeni Batys tarapynan qazaq alpauyttarynyng kýmәndi qarajy-qarajatyna baylanysty birneshe ret eskertu jasaldy. Búnday jaghdayda bizding «altyn әulet» tapqan-tayanghandaryn әkelip, qúshaghyn ashyp yrjiyp otyrghan qytaygha tyqpaghanda qaytedi?.. Búnday boljam jasauymyzgha sebep: keyingi kezderi qazaq baylary qytayshyl bola bastady. Darigha Nazarbaeva, mysaly, qytay tilin ýirenuimiz kerek dese (búl kisi bir ózi jarty Ýkimet, jarty Paralament qoy), ýkimetimiz qytay dihandaryna jer beruge janyn salyp, qytaydyng tozyghy jetken zauyt-fabrikalaryn әkelip ornalastyrugha qúlshynyp jýr. Áytse de, búnyng bәri bizde qytaymen aradaghy dostyq pen «әi-әi» әriptestikting ayasynda kórinis tabuda. Oryspen dos edik, endi ol dostyghymyzgha qytay dostyghy qosyluda. Biraq,  biz búl dostyqtardyng qanday dostyq ekenin jaqsy týsinemiz. Qazaq biyligining Resey men QHR-gha qatysty dostyghyna Abai.kz portalynyng avtory Kenjebek Qúdysúly «aty bar da zaty joq dostyq» degen anyqtama berdi. Avtorgha alyp qosarymyz joq.

IYә, Beyjindegi Shanhay sammiytinde jýrgen, әri atalghan úiymnyng  «kindik әkesi» Núrsúltan Nazarbaev pen Shy Jypynnyng  (Sy Szinipiyn) arasynda irriydent qazaqtardyng jayy men kóshi-qongha qatysty sóz bolady. Biraq, aqparat pen mәlimet naqty bolmaghandyqtan QR Preziydenti de «qos azamattyq alyp, qoyqandap jýrgen qu qazaqtargha» keyip oraluy mýmkin.

QR Syrtqy ister ministrligining syrqaty

Bizding syrtqy ister mәselesine jauapty vedomstvonyng aiygha almay kele jatqan syrqaty bar. Ol syrqat Erlan Ydyrysov deytin ren-basy da, ruhy da qazaqtan alys azamattyng túsynda, tipti, asqynyp ketip edi, Ábdirahmanov ta sol Erlandardyng soyynan bolsa kerek, SIM-ning memlekettik tilde mәu degenin estuge әli kýnge zar bolyp jýrmiz. Bayqaghan shygharsyz, әngimemiz memlekettiligi bolghanymen memlekettik rәmizderining biri – tildi joq etuge erinbey enbek sinirip kele jatqan ministrligimiz turaly bolyp otyr.

«Qazaqtyng tili diplomatiyanyng tili emes» dep, qazaq tilining mandayyna «qara tanba» salyp bergen Ydyrysovtyng (surette)  tabuynan keyin búl vedomstvo qazaqsha aqparattargha monitoring jasaudan da mýlde qalghan siyaqty. Aytary joq, Toqaevtyng túsynda qazaq baspasózi kótergen mәselelerge SIM ókilderi jauap berip, qaysybir týitkildi isterding týiini tarqatylyp jatatyn. Al, qazir...qazir QR SIM-i qanqighan qara jartas siyaqty: «Jartasqa bardym, kýnde aiqay saldym, odanda shyqty janghyryq» (Abay). Bizding «qara jartastan» ókinishke qaray, janghyryq ta shyqpaydy. Aytudyn, jazudyng ózi úyat. Ótkende Abai.kz-den bastap tútas qazaq baspasózi, ony aitasyz, Týrik baspasózine deyin jazghan Jaynagýl men Sayragýldin basyndaghy ahual turaly ministr Ábdirahmanov estimepti. Ministr Ábdirahmanov Qazaqstan azamattarynyng tólqújatyn qytay biyligi sypyryp alyp, onymen qoymay jazalau lagerlerine aparyp, qamap jatqanynan da habarasyz otyrghan. Osynday habarsyz, dereksiz adam qytayda qos azamattyqtyng joqtyghyn,  shet memleketting azamattyghyn iyelengen búrynghy otandastaryna qytay ókimetining zeynetaqy tólep túratyndyghyn, shet memleketten túraq tapqan eks-otandasyn avtomatty týrde azamattyqtan bosatatyndyghyn  qaydan bilsin?.. Sóite túra halyqaralyq dauly mәselelerdi jiti baqylap otyrghan Jýngo memleketine jýgirip bara qoyady. Barady da auzy appaq bolyp qaytyp keledi. Qysqasynan qayyrghanda, Qanat Ábdirahmanovtyng qytaygha sapary qazaq diplomatiyasynyng әlsizdigin tanytqan sapar boldy.

Noqtagha basy syimaghan qazaqtyng noqtalana beretini nesi?  

QR SIM-ning key jaghdayda, әsirese, orys pen qytaydyng aldynda qauqarsyzdyq tanyta beruining sebebin tarih qoynauynda qalghan keybir  jayttardan izduge bolatyn shyghar. Ras, qazaqtyng óz erki ózinen ketken zaman boldy, qazaq shekarasyn orys pen qytay belgiley salghan da kýnder ótti. Sol kezde bolsa kerek, qazaq orysty «qayys noqta», qytaydy «temir noqta» atap ýrey shaqyrdy. Býgingi úrpaq ta sol ýreymen ósip kele jatyr. Orys noqtasyn «qayys» dep biletin qazaq osy kýnderi qytaydyng «temir» noqtasynan jaman shoshyp otyr. Al qazaqtyng «qytay noqtasynan» qorqa týskenine qarap orystyng jany kirude. Bizdegi qytay fobiyasyn orys baspasózi, әsirese, úlghaytyp, kýsheytip baghuda. Qit etse, «jerindi qytay alady», «qytay basyp qalady», «qazaqtyng memelekettik tútastyghyn qytay býldiredi», «qazaqtyng qyzdaryn qytay qatyn qylyp, jútyp qoyady» degen «nostradamustyq» «noqtaly» boljamdardy qazir Resey baspasózinen kýnde oqugha bolady. Onyng syrtynda qazaq biyligining qolynan jem jep, kekiriginen azyp otyrghan orystildi baspasóz jәne bar. Qytay tarapy da qazaqtyng ózinen qorqyp, ayaghyn tartyp jýruin ishtey qalaytyny belgili. Qazaq biyligin keulegen korrupsiyany ontayly paydalanyp otyrghan qytaylar әredik QR zandaryn belden basyp, ses kórsetip te jýr. Qytay daqpyrty da qazir alysqa ketude. «Aspan asty eli», «әlemning ekinshi ekonomikasy», «qytay qúbylysy», t.b. Tolyq kelisemiz, QHR ekonomikasy osy kýnderi damu ýstinde. Biraq, búl uaqytsha jaghday deydi qytaytanushylar men sarapshylar. Jan sanynyng ósui, әlemge kózi ashylyp, kózqaras kókjiyegi keny bastaghan qytay jastary, diny fanatizm, Jýngo memleketimen shekaralas elderdegi geosayasy ahualdar resmy Pekindi qatty oilandyryp otyr. Bizge myzghymastay kýshti kórinip túrghan qytay ontýstigindegi shaghyn eldermen qarym-qatynasynda geosayasy jenilisterge jol berude. Sózimizge mysal retinde qytaydyng ontýstigindegi teniz araldarynyng 75 payyzynan airylyp qalghanyn aitsaq ta jetkilikti shyghar. Al búl araldar – múnay men kógildir otyngha bay araldar. Qytay tiline jetik, portalymyzdyng belgili avtorlarynyng biri Beysen Ahmetúly «Araldar ýshin talastyng aqyry» deytin maqalasynda mynanday derekter kelitirip edi, qaranyz:

«Ontýstik qytay tenizi – әskery jәne strategiyalyq mәselede manyzdy  ghana emes,  mol baylyq bazasy. Ondaghy múnaydyn   qory 140 milliard tonnadan astam bolsa, gazdyng zapastaghy qory  250 milliard tekshe metrden asady. Onyng ýstine balyq sharuashylyghynyng qaynaghan ortasy. Qytay osy baylyqty armandaghanymen әzirshe mýmkindigi bolmay otyr.

Qazir Qytay ózine tiyeseli sanaytyn Ontýstik Teniz aumaghynyn  80 payyzy –  talastaghy aumaqqa ainalyp, Qytaydyng ashyq tenizdegi mýddesine shekteu qoydy. Tipten teniz joldaryn bógep tastady. Ol az bolghanday әr el ózining iyelik úqqyq kólemin belgilep, mol múnay jәne gaz baylyghyn ashty.

Qazir Vietnam, Malayziya, Filippiyn   elderi ózderining iyelik etip otyrghan teniz aidyndaryn qorghau ýshin әskery dayyndyqtaryn kýsheytip jiberdi. Sonymen qatar teniz aumaqtarynda múnay-gaz salasy boyynsha ónerkәsipti barynsha qolgha alyp otyr. Ásirese, ekonomikalyq quaty kýshti Malayziyanyng tebini qatty. Malaiziya kýnine 645 myng barell múnay óndirse (1991), Malayziyagha tәueldi sanalatyn osy teniz aumaghyndaghy múnaydyng zapas qory 16 milliard tonnadan asady dep mejelenude, al 260 myng adamy bar Bruneyding negizigi tabys kózi – múnay eksporty. Bruney múnayy eksportynyng jartysyn Japoniya alatynyn da eskeru kerek. Vetnam 4 múnay alabyn ashsa, Filippin shetel kompaniyalarymen birlese otyryp múnay búrghylay bastady».

Jogharyda atalghan elder qytaymen aradaghy dauly araldargha qalay ie bolyp otyr deysiz ghoy? Halyqaralyq zandardyng arqasynda ie bolyp otyr. «Teniz aumaghyndaghy iyelik qúqyna qatysty 1982 jyly qabyldanghan halyqaralyq Konvensiyagha sәikes,  qúrlyq jerden 370.4 shaqyrymgha deyingi (200 mill) aumaq –  arnauly ekonomikalyq aimaqqa jatady.Mine, búl, tenizben kórshiles elderding iyelik qúqyq mәselesi boyynsha negizge alatyn normalary. Qytaymen teniz arqyly shektesetin Filippiyn, Indoneziya, Bruney, Malayziya, Vietnam, qatarly elder de búl tenizge   iyelik qúqyqtary bar ekenin algha tartyp qana qoymay, óz mýddelerine say araldardy iygerip te  otyr» dep jazady Beysen Ahmetúly Abai.kz aqparattyq portalynda jariyalaghan maqalasynda.

Transshekaralyq ózender turaly da halyqaralyq zang normaly bar. Alayda biz sony qytay tarapynan talap ete almay kelemiz. «Sonyng saldarynan Balqashtyng «balyghyn tayday tulatyp, baqasyn qoyday shulatatyn» Ilening suy azayyp, úly múhiytqa baryp qúyatyn Ertisting de ekpini tejelip barady».

Teginde, adam resursy men su resursy Qazaqstan ýshin kýn tәrtibinen esh týspeui kerek. Óitkeni, qazaqtyng besten biri әli syrtta jýr, qazaq dalasyna ýlken ózender tek syrttan keledi. Demek, qazaq diplomatiyasy osy eki mәseleni ozyq әm tereng biletin mamandar dayarlap, solardy aldygha shygharuy qajet. Qazir biz qazaq diasporasy men tarnasshekaralyq ózender mәselesin jetik biletin diplomattarymyzdy kóre almay jýrmiz. Baspasóz qyzmeti men vedomstovosy tegis qazaqsha qaqpaytyn Qayrat pen onyng komandasyna, sirә, búl tilegimiz jeter qoyar ma eken? Áy, qaydam... Áytse de, maqalamyzdyng týiininde «qayys noqta» men «temir noqta» degen sózdi qoldanystan alyp tastau kerektigin aitqymyz keledi. Sebebi: sózding de óz missiyasy bolady. Missiyasy ayaqtalghan sózdi mәn-maghynasyz qoldana bersek, qoryqqangha qos kórine de bermek. Dúrys: bir kezde babalarymyz bizge myqty eskertu jasady, biraq, basyndy noqtagha berip, noqtalanyp qal degen joq. Bizding shendi shekpendiler, mine, osyny eskerui kerek!

Dәuren Qasenúly

Abai.kz