Men jany dertti adammyn. Ói, biraq qazir kimning jany dertti emes dersin. Degenmen, meniki eshkimge úqsamaytyn bólekshe dert. Ol dert – bireudi kóre almaudan jәne bireuge tiyispesem túra almaytyn әdetten payda bolghan. Boyymdaghy osy dert búryndary anda-sanda mazalaytyn edi, qazir jasym eluding tórteuine kelgende tipti qútyryp ketti.

Negizi, men taza da jaqsy adammyn. Mening dertimdi qozdyratyndar ainalamdaghy adamdar ghoy. Olardyng bәri onbaghandar, jemqorlar, alayaqtar, elge, halyqqa ziyandyq oilaytyn suayaqtar bolyp kórinedi de túrady maghan. Rasyn aitsam, men múnday dertke bala kezden shaldyghyppyn. Shaldyqtyrghan – ózimning qazaq emes, biraq músylman júrtynan shyqqan anam. Mektepte oqyp jýrgen kezimde ol ýnemi sovhozdyng diyrektory men basqa da bastyqtardyng ýstinen aryz jazatyn. Olarmen qosa, kýlli auyldyng adamdaryn jamandap otyratyn. Osydan ba, óz anamnan jәne óz otbasymyzdan, qala berdi, ózimnen basqa adamdardyng barlyghy jaman degen pighyl mening sanama sinip ketken. Sodan bolsa kerek, mektepte oqyp jýrgen kezimde esh bolmasa, bir balamen shyn dostaspappyn. Óitkeni anamnan alghan tәrbiyem boyynsha, oqushylardyng bәrining boylarynda kemshilik kóp, tek ózim ghana tazamyn.

Men, osylaysha, jalghyz jortatyn bóri siyaqty bolyp óstim. Boyymdaghy әlgindey dert birge qosa ósti. Endi  bireuding sәl ghana kemshiligin aitpasam, ony syrttay keleke qylmasam, tek jýre almaytyn jaghdaygha jettim. Biraq ainalamdyghy jigitterding kemshilikterin ylghy kórsete beruge, keybirining jetistikterin kýndey beruge, shynymdy aitsam, qoryqtym. Sebebi, bir-eki ret osylay istep edim, onbay tayaq jep qaldym. Sonda da, óz tirligimdi turalyqqa balaytyn әdetten aryla almay, ylghy ózimdikin jón sanaytyn adam bop óstim.

Sóitip, tabighatymmen bite qaynasqan dert qansha tayaq jesem de, qansha sóz estisem de basylmady. Sóitip jýrgende ýilendim. Alghashqy mahabbatym mening tek turalyqty quatyn qylyqtaryma shydamady ma, әlde, sheshemning aduyndy minezine tózbedi me, keshikpey ketip qaldy. Men endi tiyisetin qara tappay, qatty qinaldym. Aqyry, «ózi asyraghan kýshik ózin qauiptinin» kerine týsip, tughan sheshemmen aitysqa týstim. Sodan sheshem de qaytpady, men de qaytpadym, ekeumizding aramyzda nebir aitystar jýrdi, qúlaq estuge úyalatyn nebir bylapyt sózder aityldy. Sonynda men baydan shyqqan bir qatyndy alyp, ýiden ketip tyndym.

Aqymaq júrt mening tirligimdi qate desti. Men ózimdikin jón dedim. Óitkeni erte ólgen әkemnen keyin sheshem jýris jasaghan. Áriyne, onyng jýrgishtigin kózben kórgenim joq. Júrt solay degen. Al maghan júrttyng aitqany jetkilikti. «Jel túrmasa, shópting basy qimyldamaydy» degen prinsipti qatty ústanatyn men, kóldeneng sózding beker shyqpaytynyna әrkez senimdimin. Osy senimmen men sheshemning әrkimmen oinas jasaghanyn  júrttyng kózinshe onyng betine basyp, ózimning qylyghymnyng dúrystyghyn dәleldep shyqtym. Ol azday, kýieuden ajyrasqan tughan qaryndasymnyng da jýrgishtigin kópke jariya qylyp, onyng da masqarasyn shyghardym. «Tughan qyzyndy әrkimning qúshaghynda jatatyn «tryapka» qylyp tәrbiyelegen – sen! Óitkeni ózing de sonday bolghansyn!» – dep aiqayladym shesheme so kezde.

Sonda sheshemning auzyna qúm qúiylghan. Ári men alghash ret ýlken aitysta jeniske jetkem. Sodan bastap, kimmen aityssam da, tek jeniske jetudi múrat tútatyn pighyl singen sanama. Sol pighylmen sheshemdi aqyryna deyin jeneyin degen niyetpen «aytysqan osynday bolady» dep, eng sonynda, ony  әkemnen qalghan ýiden sot arqyly quyp shyghyp, ózin qariyalar ýiine ótkizip jiberdim. Qaryndasymdy el kezdirip, tentiretip jiberdim. Tirisinde jabayy bórige úqsas menimen aitysqany ýshin «ólmese, ómirem qapsyn» dep, keyin qariyalar ýiinde qaytys bolghan shesheme barghanym da joq.

Men, negizi, jazugha talantym bar adammyn. Elden erek janr – satiragha qalam tartqam. Bir-eki gazet shygharyp, jurnalist, redaktor  atangham. Biraq júrtty eleng etkizer qansha nәrse jazsam da, kórealmaushylar meni kózderine ilgileri kelmedi. Osydan keyin búrynghydan beter qataydym. Ózimdi mensinbegenderge kórseteyin degen oimen bireulerding ýstinen aryz ben jala maqalalar jaza bastadym. Osylay etip edim, qalay eken-ә, bәri óre týregelip, menimen sanasatyn, aitysatyn jaghdaygha jetti. Sóitsem, meni talantym – satirada da  emes, jurnalistikada da emes, bireuding sonynan sham alap týsetin qyraghylyq qasiyetpen astasady eken.

Syrttay estiymin, bireuler meni jaman adam deydi eken. Solay aitqandardyng ózderi jaman. Jigit bolghan shaghymnan osy kýngi  kisi aghasy bolghan jasyma deyin qanshama jigitter menimen dostasugha yntyqty. Jasyratyny joq, keybirimen jaqsy dostastym. Nebir syrlaryn aitty. Alayda mening boyymdaghy turashyl minez olardyng  keybir qylyqtaryn kótermeydi. Sóitem de, dereu solardyng artynnan «kompromat» jinay bastaymyn. Bir kezderi maghan aitqan syrlaryn endi ózderine jau qylam. Sodan beri janymda bir jan dosym, bir jaqyn joldasym joq. Oghan ókinbeymin. Kileng pәleqorlar men itminezdilermen dos bolghansha, adaldyq jolynda jalghyz jýrgenim, jalqy arpalysqa týskenim abzal. Qazir bayqasam, barghan, istegen oryndarymdaghy pәleqor, jalaqor, ishkish, jegish, jalpy nashar pendelerdi qoygha úqsatyp manyratyp, botagha úqsatyp anyratyp ketippin. Itke úqsatyp úlytyp ketkenderim de az emes. Jalpy, men barghan jerimde lang salyp jýrgendi jaqsy kórem. Óitpesem, ishim keuip, jýregim jasym, kónilim pәseyip, qatty auyryp qalam.  

Qansha degenmen, men shyly aqymaq adam  emespin ghoy, keyde ózimning de kótimnen boghym aghyp jatqan las ekenimdi sezem. Biraq maghan júrttyng  kemshilikteri menikinen on ese artyq bolyp kórinedi de túrady. Sonday senimge toqmeyilsigen mening bireuge aqyl  aytqym, barlyq jerde aqyldy kóringim, bolmasa әldekimdi múqatqym keledi de túrady.

Kóre almaytyndar meni oblystyq beldi telearnaldar men gazetterge júmysqa aldyrmady. Bilemin, olargha men tәrizdi bilimdi de talantty, ayaghynyng  izi týsken jerde turalyqty izdeytin talapshyl hәm qoghamshyl jan kerek emes.

Á, aitpaqshy, «Otyrar» arnasynyng janynan shyghatyn «Rabat» gazetine bas redaktor bolghan ekenmin ghoy. Bir aidan keyin onyng qatyn basshysy barlyq syrymdy bilip qoyyp, júrtqa jariya etip jýrer dep qoryqty ma, meni qyzmetten quyp jiberdi. Sodan keyin bir gazetke bardym tilshi bolyp. Baghanadan beri aityp jatyrmyn ghoy, men barghan jerimde kemshilikti ashpasam, bolmasa, bolmaghandy boldy qylyp, tynysh ortany alatayday býldirmesem, artymnyng qyshuy qanbaydy dep. Múnda kelgende, jatqan bylyqtyng ýstinen týstim. Negizi, izdegenim de osy edi. Eki aidan song bas redaktormen aitysa bastadym. Taghy  eki ay ótkende onyng ayaghyn aspannan keltirip, jeti jylgha sottattym da jiberdim.

Men jaman kekshil adammyn. Kekshildigim, әlbette, tek turalyq jolynda. Qaybir jyly ortalyq bazarda shyghatyn gazetting  kompiuterin ýige jasyryp, iyelenip aldym. Sebebi bazarda aqsha kóp, kompiuter kerek bolsa, basqasyn alsyn dep oiladym.

Bir kezderi naqty qújatynyng bar-joghyn ózimnen basqa eshkim bilmeytin bir baspa ashyp, ótirik mәlimettermen talay kitap shyghardym. Qúdaydyng bir saqtaghany – osy qulyghymdy eshkim bilmedi. Áy, biraq bilse, ózderine shabuyl jasaytyn edim, sebebi, ondaylardyng shiyki tirlikterin bir-bir papka qylyp, jinastyryp qoyghanmyn.

Sol jyldary bir baylardyng  ghimarattaryn jalgha alyp otyrdym. Olardyng ishinde qonaqýy de bar edi. Biraq solardyng birde-biruine aqsha tólemeppin. Talayynan qashyp qútylyp  kettim, talayynyng aqshasyn «býgin erteng berem» dep aldap kettim. Olar men aqsha bermesem de, jútap qalmaytyn baylar ghoy jәne men siyaqty adal әri artyq dýniyesi joq adamnan aqsha alghansha, óle salmay ma...

Qaybir uaqytta birneshe pәterli bir kópqabatty ýiding túrghyndary meni sol ýiding «domkomy» etip saylady. Túrghyndarmen kelisim boyynsha, sol ýiding qyryqtan asa pәterlerining sulary men jaryghyna ketetin aqshany men jinaytyn boldym. Jinalghan aqshalardy ýkimetke ótkizuim kerek. Biraq túrghyndardyng ózderi aqymaq. Su men jyludyng aqshasyn bir uaqytta jinamaydy. Bes-alty ay boyy әr kýni jinalghan aqshany ózime jaratyp jiberdim. Keyin bәri maghan jabyldy. Men ózderining kemshilikterin, yaghny aqshany belgilengen kýni ótkizbegenderin algha tartyp, barlyghyn jenip kettim. Odan son, maghan senbeytinderi bar eken, neleri bar meni «domkom» saylap. Ony qoya bershi, bәrinen búryn túrghyndardyng maghan ótkizgen aqshalardyng barlyghy adal enbekpen kelgen emes. Búl jerde men «úryny qaraqshy tonaydynyn» qylyghyn jasadym. Bireui birdene istey aldy ma maghan?

Aynalamdaghy joly men qoly taza emester bir-birin tauyp, ylghy toptasyp  alady. Ondaylar meni qatarlaryna qosqysy kelmeydi. Aralaryna bara qalsam, bәrining kózderinen «Áy, ket!» «Á, ket!» dep túrghanday kózqarasty  sezem. Osynday kezde jýregimdegi adaldyq pen kónilimdegi tazalyq taghy bas kóterip, ziyankestermen ary qaray arpalysqym kelip ketedi. Biraq men bireudi múqatar aldynda eshqashan asyqpaymyn. Aldymen onymen jaqyn adamdardyng kónilin tauyp, ol turaly barlyq jaqsy-jaman mәlimetterdi jinap alamyn. Mәlimetterding ótirik-rastyghyna mәn bermeymin. Sodan song ghana oghan qarsy shabuyldy bastaymyn.

Qysqasy, maghan jaqpaghandardyng barlyghy aram adamdar. Búl jolda eshkimdi ayamaymyn. Tughan sheshemdi de ayamaghynymdy jogharyda kórdinder ghoy. Osydan keyin  turalyq jolynda meni bireudi ayaydy, bireuge jaqsylyq tileytin dos bolady dep oilaysyndar ma... Osynday shynshyldyqtyng arqasynda (mayda-shúida adamdardy aityp qaytem) óz ruymnan shyqqan bir ýlken jazushymen, respublikagha belgili bir aqyn qatynmen sottastym. Anau jazushy mening ýlken balamnyng  bireudi atyp sotty bolghanyn, ekinshi balamnyng bireuding «sotkasyn» úrlap qamalghanyn aityp, al ana qatyn tireuishining myqtylyghynyng arqasynda osy sotta meni jenip ketti. Sot maghan aqshalay aiyppúl saldy. Biraq eki aiyppúldy da tólegen joqpyn. Mening aqylym, kerek bolsa, sudiyalar men sot oryndaushylaryn da aqymaq qylugha jetedi.

Bir kezderi men  QR Preziydentine, onyng sayasatyna, qazirgi biylikting júmys tәsiline qarsy shyqqam. N. Á. Nazarbaevty әbden jamandagham, sybaghym. 2000 jyldardyng basynda jekemenshik gazet shygharyp, onyng birinshi betine sol kezdegi bir oblystyng  әkimi bolghan, keyin Elbasygha qarsy shyghyp, shetelge qashyp ketken Ghalymjan Jaqiyanovtyng ýlken suretin basyp, «Bolashaq Preziydent – osy!» dep jazyp qoygham. Sol ýshin jauapqa da tartylghanmyn.

Artynsha, kýn kóruim qiyn bolyp ketui sebepti tamyr-dos, jora-joldas syndylargha biraz uaqyt tiyisuimdi qoydym da, ýkimetke degen kózqarasymdy dereu ózgerttim. Endi jýrgen jerimde Preziydent pen ýkimetti, әkimderdi maqtay bastadym. Joghary jaqtaghylargha jaghynu maqsatynda «Jemqorlyq – Qorlyq» degen gazet, ózderin maqtaghan eki-ýsh әkimnen basqa eshkim  oqymaytyn bir-eki sayt ashtym. Jemqorlyqpen ainalysqan talay sheneunikterdi gazetime basamyn dep qorqytyp, aqshalaryn ala bastadym. Saytymdaghy shala-púla stilidermen jazylghan maqalalarymdy oqyghan bir-eki әkimnen maqtau estidim. Maqtau ne, jolym bolyp, eshkim bilmeytin sol sayttar ýshin tender alyp, әkimderding ózderin aqymaq qyldym. Áytpese, jalpy júrt oqymaytyn, oqysa da ishteri pysyp ketetin  mәnsiz jazbalaryma bola, әkimder milliondap tender bere me?..

Rasynda, sayt degen nәrse  ashylghaly beri mening jolym qatty ashyldy. Sayt ashqan adam «bloger» atanady. Bloger – tehnologiyasy qatty damyghan,  aqparat tasqyny sel bop aqqan osy zamannyng jarshysy. Onyng júmysy kez kelgen gazet-jornaldardan myqty. «Zamanyng tazy bolsa, týlki bop shal» degendey, men osy blogerligimning arqasynda talay әkimderding auzyn anqaytyp jýrmin. Olar menen qorqady. Óitkeni qaysysynyng bolsa da arttary taza emes. Taza emestigin sol әkimdermen birge isteytin adamdardan súrastyryp bilip alamyn jәne kimning ne istegenin kýndelik etip jazyp jýremin. Bireui qit etse, sol jazbalardy kórsete salamyn. Jany qalmaghan olar, «Ne isteyik, Ákóte?!» dep jalynyp ólip qala jazdaydy. Al maghan bir-aq nәrse kerek...  Ony basshylar jaqsy biledi.

  Al mening osynau qylyqtarymdy paraqorlyq nemese alayaqtyq dep kim aita alady? Nege desenizder,  men jegishterding ýstinen jep jýrgen adammyn. Bir jaghy men – halyq aqshasyn talan-tarajgha týsirgenderden kek alyp jýrgen, olardyng aram aqshalaryn әketip jýrgen patriotpyn! IYә, әke-sheshem  mening atymdy bekerge – Áket dep qoyghan deysinder me...

Eluge kelgenshe eluden asa pәleqorlar men qisyq minezdilermen aitysyppyn. Alpysqa kelgenshe olardyng sany alpystan asuy zandy.  Jetpiske jetkenimshe eger bir qaskóiler jelkemdi qiyp tastamasa, jetpis ziyankesting tamyryna balta shapsam kerek.

IYә, men osylaysha, qoghamdy qisyqtardan tazartam dep alasúryp jýrsem, bireuler meni «Býkil oblysqa jeksúryn bolghan pәleqor», «Abyroyy qashqan albasty», «Qadirsiz onbaghan», «Reni qanday úsqynsyz bolsa, ishi de sonday las», «Haramdaghy esekten de ótken hayuan», «Bireuge jaqsylyq oilamaytyn qanypezer», «Kýshtilerding artyna kirgish jaghympaz, jәdigói», «Eshkimmen dos bola almaytyn satqyn», «Onyng aty Áket emes – Ákót!»  dep jamandaydy, kýndeydi eken. Kýndey bersin. Ózderi men siyaqty bola almaghan song әrdeneni ottaydy da olar. Atymdy da Ákót dey bersin. Qayta sóz ben kóz tiymeydi. Bir jaghy – Ákót degenge ýirenip te qalyppyn. Sodan shyghar, keyde bireulermen tanysqanda ózimdi Áket degenning ornyna Ákót dep te atap qoya beremin. Nesi bar deysin, bayaghyda Kóten, Sasyq, Qúiryqbay, Boqqaynat degen attardy iyelengen kisiler de ómir sýrgen ghoy.

Ápәndy degen familiya da ózime qúp berilgen. Oibay-au, men bir jyldary әpendilik jasap, artyma qaramay, oblystyq mәslihatqa deputattyqqa týskem ghoy. Men ýmitkerlikke týsken auyldan basqa basqa emes, tura óz aghayyndarym quyp shyqqan. Odan song dalbasalap, kezekti bir saylauda  «әlipti tayaq dep bilmeytin» sauatsyz qatynymdy saylaugha salgham. IYә, moyyndasam, әpendiligimde shek joq qoy, júrttyng bәrin osy kýnge deyin Mәskeudegi әdebiyet institutynda oqyghanmyn dep aldap kelem. Bayaghy mektepte birer jyl orys klasynda oqyghannymnyng paydasy sondayda tiyedi. Oryssha  әjepteuir biletinimdi kórip, bәri Mәskeude «oqyghanyma» senedi.

Ótken joly jýris-túrysy jaqpay qalghan bir jigitke tiyisip edim, ol pәleket myqty eken, meni bir úryp taldyryp tastady. Esimdi jighanda, ózimning patriot hәm halyqtyng sózin sóileytin adal qalamger ekenim esime týsip әri anau úrdajyq nemening pәpegin basyp qoyayyn degen oimen múrnymnan aqqan qandy bas-kózime, kóilegimning omyrau-jenine jagha  salyp, telefongha jarmastym da: «Sot! Prokuror! Polisiya! Qayda jýrsinder?! Halyq pen biylikting arasynda dәneker bolyp jýrgen jurnalist Ákót Ápendiyge qol kóterildi!» dep aiqay saldym. Ayqayda salghanymmen, ary qaray eshtene istemedim, Ayqayymnan onsyz da qorqyp ketken anau dәu pәleni odan beter qorqytpayyn dep, polisiya men sotqa aryz jazbay, rayymnan erkektershe dereu qayta qoydym. IYә, mening keyde osynday sotqarlargha kenpeyildilik tanytatyn adamgershiligim de bar.  

  Qazir men búrynghy júrt mensinbeytin Ákót emespin. Pysyqtyghymnyng arqasynda әkimdermen qatar otyratyn dәrejege jetken – Ákótpin! Men bilemin, qazirgi әkimderdi maqtasan, sayttaryma tenderding aqshasy týgili óz jýrekterin de suyryp beruge dayar túrady. Taghy da, bәrining ózderin maqtaghandy jaqsy kóretinin jәne tek qoryqqandaryn ghana syilaytynyn bilemin. Mine, men sonday jolmen sotty bolghandyghyma qaramay bir audannyng «Qúrmetti azamaty» ataghyn, «Oblysqa singen enbegi ýshin» medalin, sonday-aq birneshe Maqtau qaghazdaryn alghanmyn.

Qysqasy, men býgingi kýnmen kýn kórip jýrgen adammyn. Ertenim, bala-shaghamnyng bolashaghy, olargha keyingiler men turaly ne aitatyndary  meni tipti oilandyrmaydy. Erteng ýkimet auysyp býgingi biyliktegilerdi jamandasa, men qazir ózime jaqsylyq jasap jýrgenderdi op-onay satyp, analargha qosyla  ketemin. Óitkeni qazir kózimning naqty jetkeni – qay zamanda da biylikpen dos bolu kerek eken. Al adamdarmen dos bolu – әureshilik eken. Sebebi men ómirde qúbylmaly, «kimning tarysy pisse, sonyng tauyghy» bolugha daghdylanghan adammyn.

Men keyde Qúdaygha da senbeytin adammyn. Qúdaygha, onyng  aqiqatyna seneyin desem, «Nege ol myna ómirge osynshama jaman adamdardy keltiredi?» degen kýdik kónildimdi torlaydy. Meni bala-shaghamnyng bolashaghy da, aralasatyn ortasy da oilandyrmaydy. Bir kezderi olargha әldekimder: «Senderding әkelering ózinshe әdildik izdeude býkil elmen qyrylysyp, tughan sheshesimen de sottasqan, jesir qatyndarmen jagha jyrtysyp, ózining boghymen jasty jas qyz-jigittermen salghylasqan, aghayyn-tuysymen soyyldasyp, dos-jaranymen shabysqan, ózi bilmeytin beytanystarmen de qyrqysqan. Qasyna ózi siyaqty ylghy sauatsyzdardy, bir-birin jamandaytyn ekijýzdilerdi jiyp jýretin. Ákim-basshylardyng kótine kiretin jaghympaz, qaltasyna bes tiyn artyq bitse, kózine shel bitip ketetin, bireuding ýstinen pәle  izdegende ótirikti susha sapyryp jazatyn naghyz nәkәs, esi auysqan, jýikesi auytqaghan túrlausyz adam edi. Onyng ózi aitatyn әdildik jolyndaghy kýresi – jeke basynyng mýddesine jәne aqsha tabugha arnalushy edi. Ol osy jolda oblystaghy eng súmyray adam atandy» dese, balalarym ondaylargha layyqty jauap tauyp aita alatynyna senemin. Jәne de bolashaqta kimdermen qúda bolatynymdy, toy jasay qalsam kimderdi shaqyratynymdy, bәrinen búryn qartayghanda qasymda qarayyp jýretin bir dosym bola ma, bolmay ma, búlar jayyn da esh oy tezine salmaytyn oisyz, qu kókirek, zәntalaq adammyn...

Qazir  tenderding  arqasynda biraz aqshagha ie boldym. Sodan biytim semirip, tiyiserge qara tappay jýrmin. Jo-joq, tiyisetin adamdardy tauyp qoydym. Kýni keshe bir arbagha tanylghan bir mýgedek qyzgha: «Balasyz, túldyr sorly» dep tiyistim. Sizderge ótirik, ózime shyn, osy sózden keyin sәl jenildep qaldym. Al býgin taghy da denem qúrysyp, shekem  tyrysyp túr. Demek, tizimime alyp qoyghan jәne bir qisyqtardy tezirek tezge salugha kirisuim kerek. Onday qisyqtardyng kimder ekenin bilgileriniz kelse, ashyp qalsang pәle tógilip túratyn, bolmasa kez kelgen biylik ókilin ótirik maqtaytyn mening jeke paraqshamnan kóz almay jýrinizder. IYә, qyzyq bolady, qaray jýrinizder...    

Ákót Ápәndiy

Abai.kz