Aghylshyn tarihshysy Piyter Frankopannyng «Shelkovyy puti. Doroga tkaney, rabov, iydey y religiy» atty kitabynyng «Sozdanie Shelkovogo puti» degen birinshi tarauyn yqshamdap audarylghan núsqasyn jariyalap otyrmyn. 

«Baghzy bir zamandarda Aziyanyng kindiginde úly imperiyalar tirshilik etti. Tigr men Evfrattyng sularynan nәr alghan Mesopotamiyanyng malta tasty jazyq dalasy órkeniyetting órken jangyna qolayly meken edi. Alghashqy qonystar, tipti iri qalalardyng ózi osy ónirde boy kóterdi. Bir jýiege keltirilgen auyl sharuashylyghy da Mesopotamiya jerinde payda bolyp, býkil «qúnarly jarty ai» aumaghyna tarady. Tenizge shyghugha jol ashyp beretin múnday qúnarly jerler Parsy shyghanaghynan Jerorta tenizining jaghalauyna deyin sozylyp jatatyn. Tap osy jerde búdan 4000 jyl búryn alghashqy zandar jazyldy. Tәrtip búzghandargha qatal jazalar qoldanudy qarastyratyn búl zandar jinaghyn Vavilon patshasy Hammurapy ózining qarauyndaghylargha arnap shyghardy.

Kóptegen korolidikter men imperiyalar sol talbesikte terbelip jetildi. Olardyng arasyndaghy eng quattysy parsylar imperiyasy edi. Bizding dәuirimizding altynshy ghasyrynan bastap Persiya (qazirgi Irannyng ontýstik bóligi) ózining kórshilerin tez jaulap alyp, Egey tenizining jaghasyna jetti, Mysyrdy baghyndyryp, shyghys jaqqa, Gimalaydyng ózine úmtyldy. Grek tarihshysy Gerodottyng aituynsha, parsylar ózderining tabystaryna negizinen ashyqtyqtaryna baylanysty jetken. «Parsylar basqa halyqtardyng salttaryn quana qabyldady» dep jazdy Gerodot. Osylaysha, mәselen, olar jeniliske úshyraghan jaulary ózderinen jaqsy kiyinetinderine kózderi jetken kezderinde solardyng kiyimderi men stiliderin qabyldaugha dayyn túrdy. Tap osy jaghday parsylardyng әueli midiyalyqtardyn, sosyn mysyrlyqtardyng kiyim stiliderin alularyna sebepker boldy.

Parsylar jana iydeyalar men tәsilderdi qabyldaugha dayyn ekendigi arqasynda aluan týrli halyqtardyng basyn biriktiretin imperiya qúryp aldy. Ony sauatty da tiyimdi basqaru óz kezeginde memleketting kýndelikti ómirin jaqsy ýilestirip otyrugha mýmkindik berdi. Múnda biyleushi otbasyna qyzmet etushi júmysshylar jalaqylarynyng kóleminen bastap, satylghan jәne satyp alynghan tauarlardyng sany men sapasyna deyingi barlyq nәrse eskerilip túrdy. Parsylardyng sonday-aq antikalyq dәuirden bir aiyrmashylyghy, býkil imperiya aumaghyn kesip ótetin joldar jýiesine qarap, olardy jóndep otyrdy.

Kishi Aziyany Vavilonmen, Suzamen jәne Persepolispen jalghastyryp jatqan joldar jýiesi nebәri bir aptanyng ishinde aralap shyghugha bolatyn 1600 milige juyq alapty alyp jatty. Osynau joldardyng boyymen tiyisti jaqtargha qarda da, janbyrda da, ystyqta da, qaranghylyqta da habarlamalardy jyldam jetkizip túrugha mýmkindik beretin búl ghalamat jetistikti Gerodot ta atap kórsetti. Auyl sharuashylyghyna qúiylyp túrghan investisiya men ónimdilikti kóteru ýshin jasalghan irrigasiyalyq jýieni damytu qalalar men olardyng halyqtary sandaryn meylinshe belsendi arttyrugha aparyp jetkizdi. Tek Tigr men Evfrattyng jaghalaularynda túratyn qalalar ghana emes, sonymen birge Oksus jәne Yaksartes (qazir Ámudariya jәne Syrdariya ataularymen belgili) ózenderi boylaryndaghy alqaptar, sodan song parsylar bizding dәuirimizge deyinge 525 jyly basyp alghan Nil delitasy túrghyndary da ózderin qorshap jatqan egistikterden nәr ala alatyn edi. Parsy imperiyasynyng qúnarly jerleri Jerorta tenizin Aziyanyng jýregimen jalghap jatty.

Persiya túraqtylyq pen әdildikting tiregi retinde este qaldy. Behistandaghy jartasta parsy, elam jәne akkad tilderinde jazylghan syna jazbalar Persiyanyng eng tanymal biyleushilerining biri Úly Dariyding tónkerister men kóterilisterdi qalay basqany, imperiyany jatjerlikterden qalay qorghap qalghany, kedeylerdi de, baylardy da renjitpegeni turaly bayandaytyn edi. «Eldi qorghandar, – delingen jazbada, – adamdardy әdil basqaryndar – kez kelgen memleketting negizderining negizi osy». Al halyqtyng tózimdiliginde shek joq-tyn...

Ejelgi Persiyada parsylardyng әskery joryqtardy qarjylandyrugha jol ashatyn tabystary men olardan әkelinetin búdan da kóp qorlary arqasynda sauda airyqsha órken jaydy. Búl parsylardyng sonday-aq, mәselen, Vavilonda, Persepolide, Pasargadyda ghajayyp ghimarattar salu jónindegi ózgeshe súranystaryn qanaghattandyrugha mýmkindik berdi. Dariy shah Suzada Mysyrdan jetkizilgen qara aghash pen kýmisten, Livannan әkelingen kedrden, Baktriyanyng taza altynynan, Sogdiananyng lazuriyti men kinovariyinen, Horezmning laghyl tastarynan, Ýndistannyng pil sýiekterinen ghajayyp saray salghyzdy. Parsylar әrtýrli әdistermen ang aulaytyn ýlken anshylar da edi. Gerodottyng aituynsha, olargha tez ýirenip alu ýshin ermek bolatyn jana bar nәrseni bilse jetip jatyr edi.

Kommersiyalyq qauymdastyqtyng qoldauymen sonday-aq imperiyanyng shekarasyn úlghaytyp, sonymen birge ony qorghap túratyn әskery qúrylym da qúryldy. Persiyagha soltýstiginde Qara tenizden Ortalyq Aziya arqyly Mongholiyagha deyingi aralyqqa sozylyp jatqan jartylay qúrghaq dalada maldaryn baghyp jýrgen kóshpelilerden údayy qauip tónip túrdy. Búl taypalar ózderining qatygezdikterimen danqyn shygharypty, qauesetke qaraghanda, olar óz jaularynyng qanyn iship, bas terilerin sypyryp alady eken. Key jaghdaylarda olar tipti óz әkelerining etine deyin jepti-mis. Parsylardyng kóshpelilermen qarym-qatynasy barynsha qiyn edi, osyghan qaramastan, olar januarlardy, sonyng ishinde, әsirese, keremet jylqylardy jetkizip berip túrushylardyng biri boldy. Biraq bәribir kóshpeliler ýlken qiyndyqtar әkelip túrdy. Osylaysha, mәselen, bizding dәuirimizge deyingi altynshy ghasyrda parsylar imperiyasyn qúrushy Úly Kir skifterdi ózderine baghyndyrmaq bolyp jýrgeninde qaza tapty. Kóshpeliler onyng basyn kesip alyp, qangha toly ydysqa saldy. Bir avtordyng bayandauynsha, búl aqyrynda onyng biylikke qúmarlyghy qanaghattandyrylghanyn bildiretin nyshan edi.

Alayda, búl soqqynyng ózi Persiyanyng damuyna tejeu sala almady. Grek әskeriyleri Shyghysqa әri ýrke, әri tanghala qarap túrdy. Grekter parsylardyng úrys dalasyndaghy taktikasy men tehnologiyasyn ýirenuge úmtyldy. Eshil sekildi avtorlar әdebiyetting epikalyq tuyndylarynda jauyngerler kýshin jyrgha qosyp, qúdaylardyng yqylasyna bólenu ýshin parsylargha qarsy kýrestegi jetistikterdi paydalandy.

«Men ghajayyp, bay Shyghystan, – deydi Dionis «Vakhangterdin» birinshi jolynda, – Grekiyagha keldim». Sóitip, kýn shúghylasyna shomylghan Persiya jazyghynan, múnaralary jaghalaudan biyik kóterilip, qorghandarmen astasu arqyly senimmen qorghalatyn Baktriya qalalarynan kelgenin bildiredi. Aziya men Shyghys – Dionisting Grekiya payda bolghangha deyin kóp uaqyt búryn «qúdaylar bii kezinde» qalaghan mekeni.

Búl enbekterdi Aleksandr Makedonskiy (Iskendir Zúlharnayyn) basqalardan da múqiyat zerttep shyqty. Bizding dәuirimizge deyingi 336 jyly әkesi – koroli Filipp óltirilgennen keyin taqqan otyrghan kezinde jas generaldyng danqqa jetu ýshin qanday joldy tandap alghany belgili boldy. Ol Europa jaghyna tipti kóz salghan da joq. Europa oghan eshtene bere almaytyn. Onda qalalar, mәdeniyet, danq, baylyq bolghan joq. Kóne grekterding barlyghyna siyaqty, Aleksandr ýshin de mәdeniyetter, iydeyalar men mýmkindikter, sonday-aq qauip-qater Shyghystan keletin edi. Sondyqtan onyng nazary antikalyq dәuirding tanghajayyp kýshi – Persiyagha auuy tanghalarlyq nәrse emes-tin.

Aleksandr bizding dәuirimizge deyingi 331 jyly Mysyrdyng persiyalyq biyleushilerine jay oghynday soqqy bergennen keyin imperiyanyng ózining jýregin jaulap alugha attandy. Sheshushi úrys keyinirek, 331 jyldyng qazanynda, búrynghy Gavgamelge, qazirgi zamanghy Irak Kýrdistanyndaghy Erbili qalasyna jaqyn jerdegi shandy jazyqta ótti. Ol sol jerde parsylardyng Dariy III basqarghan kýshi basym armiyasyn kýirete jenip shyqty. Bәlki, búl onyng úiqysyn qandyryp alghanynan da bolghan shyghar. Plutarhtyng kuәlik etuinshe, Aleksandr úrys aldynda әskerlerine mindetti týrde tynyghyp aludy tapsyrghan, al ózining qatty úiyqtaytyny sonday, ony oyatu ýshin silkileu kerek bolghan. Ózining sýiikti әskery kiyimderin boyyna japsyrghanda, ol basyna taza kýmisten qúiylghan shlemin kiyip, ong qolyna semser ústap, ózi ýshin imperiyanyng qaqpalaryn ashyp bergen әskerlerin úrystargha bastap ketti.

Aristoteliding shәkirti bolghan Aleksandrgha әrdayym ýlken ýmitter artylyp túrdy. Búl da júrtty týnildire qoyghan joq. Parsylar armiyasy Gavgamelde kýiretilgennen keyin Aleksandr shyghysqa jol tartty. Oghan bir qaladan keyin bir qala baghynyp, jaulap alghan jerining kólemin úlghayta berdi. Ádetten tys súlulyghymen jәne baylyghymen danqy shyqqan keng atyrap órimdey jas qaharmangha birtindep baghynyp jatty. Vavilon ózining qaqpasyn ashyp tastady, onyng túrghyndary qalagha alyp kiretin joldardyng tabandaryn boyap, gýldermen jәne gýldestelermen bezendirip, onyng boylaryna tilekter jazylghan kýmis taqtaylar qoydy. Syilyq retinde torgha qamalghan arystandar men sileusinder tartyldy. Kóp úzamay Aleksandr Persiyanyng is jýzinde koroliding jolyndaghy barlyq negizgi qalalaryn, sonday-aq Kishi Aziya jaghalauy men Ortalyq Aziyany jalghastyratyn alaptardy basyp aldy...

Aleksandrdyng kenetten bolghan ólimi onyng agha generaldary arasynda tartysty talas tudyrghanyna qaramastan, Shyghysta kóp úzamay jana kósem payda boldy. Ol jas qolbasshynyng barlyq derlik joryqtaryna qatysqan, Soltýstik Makedoniyada tughan Selevk esimdi ofiyser edi. Ózining biyleushisi qaytys bolghasyn birneshe jyldan keyin ol Tigrden Indige deyin sozylyp jatqan jerlerding әmirine ainaldy. Búl aumaqtyng ýlkendigi sonday, oghan birneshe korolidik qana emes, imperiyalar da syiyp ketetin edi. Selevk keyin ýsh jýzjyldyq boyyna dәuren sýretin Selevkidter әuletin qúryp ketti...

Plutarhtyng aituynsha, Aleksandr grek teologiyasynyng Ýndistangha deyin jayylyp ketkenine kóz jetkizdi. Nәtiyjesinde Olimp qúdaylaryna býkil Aziya tabynatyn bolypty. Persiya men onyng syrtyndaghy jastar Gomerding enbekteri, Sofokl men Evripidting tragediyalary ruhynda tәrbie ala bastady. Bәlkim, sodan keyin ghana әdebiyetterding ózara aralystyghy payda bolghan shyghar. Osyghan oray keyin sanskritting «Ramayana» eposynyng jasaluyna «Iliada» men «Odisseya» negiz boldy, al Ravananyng Sitany úrlap әketui Elenanyng Parispen birge Troyadan qashyp shyghu oqighasynan tikeley alynghan degen boljam da aityldy. Mәdeniyetterding yqpaly qarama-qarsy baghyttan da shyghuy mýmkin. Birqatar ghalymdar óz kezeginde «Eneida» ýndis mәtinderinen, naqtylay aitqanda, «Mahabharata» jyrynan alynghan dep esepteydi. IYdeyalar, taqyryptar jәne tarihy derekter joldyng boyymen ótip jatatyn sayahatshylar, kópester jәne dәruishter arqyly tarap jatty. Al Aleksandrdyng basqynshylyghy ol jaulap alghan elder túrghyndarynyn, sonday-aq iydeyalar men jana tújyrymdamalar alasyp túratyndardyng sana-sezimderin keneytuding jolyn bastap berdi.

Tipti jabayy dala halyqtarynyng ózi búl yqpaldan alshaq kete almady. Búghan Aughanstannyng soltýstigindegi Tillәtepeden tabylghan joghary lauazymdy túlghalardyng qabirleri tolyq aighaq. Olardyng әshekeylerinen grek mәdeniyetining izderi kóringen. Tap osynday qorymdar Sibirden, Ýndistannan jәne taghy basqa jerlerden tabylghan. Kóshpeli júrt múnday búiymdardy ózderining jeke maldaryn jәne jylqylaryn berip alghan, keyde olardy beybit qatar ómir sýruding kepili retinde úsynylghan alym-salyq týrinde de alyp túrghan.

Álemdik ózara qarym-qatynas ýderisi Qytaydyng kýrt ósip kele jatqan ambisiyasy saldarynan jyldamday týsti. Hani әuleti kezindegi (bizding dәuirimizge deyingi 206 jyl – bizding dәuirimizdegi 220 jyl) ekspansiyanyng jana tolqyny shekara shebin aty audarghanda «Batys aimaq» degen maghynany beretin Siiy provinsiyasyna deyin sozyp jetkizdi. Býginde biz ony Sinszyani – «Jana shekaralyq jer» degen atauymen bilemiz. Atalmysh aimaq ishki Qytay bóligin Takla-Makan shólining shetindegi mýiis – kókorayly qala Dunihuanmen baylanystyratyn Ganisu dәlizining syrtyndaghy joly shamamen 600 mili bolatyn alapqa sozylyp jatyr. Osy nýktede joldy soltýstikke nemese ontýstikke búru jayyn sheship, baghytty anyqtap alugha bolady. Áytse de, olardyng ekeui de qauipti boluy mýmkin. Gimalay taularyna, Pamir jotalaryna, Tәn-Shәn shoghyrlary men Gindikushke aparatyn torap bolyp tabylatyn búl joldar Qashgharda toghysady.
Qytaydyng ekspansiyalyq sayasaty Aziyanyng biriguine jol ashyp berdi. Búghan deyin Ortalyq Aziyada ýlken problemalar tughyzyp kelgen, sonymen birge ýy januarlaryn әkep berudegi manyzdy әriptes bolyp jýrgen skifter siyaqty kóshpeli taypalar – yuechjiyler jәne eng aldymen hannular búl baylanysty jauyp tastaghan edi. Bizding dәuirimizge deyingi ekinshi ghasyrdaghy Qytay avtorlary dala adamdarynan on myng basqa deyin iri qara maly satyp alynyp túrghany turaly jazypty. Qytaylyqtar tarapynan attargha degen orasan zor súranys Qytay territoriyasyndaghy tәrtipti saqtap túrugha jәne hunnalar men basqa da kóshpeli taypalardyng shabuyldaryn qaytarugha qabileti bar tiyimdi armiyany ústap túrugha qajettilikting ótkirligine baylanysty qyza týsti. Siniszyannyng batys bóligindegi attar aitarlyqtay joghary baghalandy, olar taypalar kósemderine tútas bir baylyqty әkelip bere alatyn edi.

Eng әigili bәige attary kestesi kelisti Pamirding qarsy betinde Tәjikstannyng shyghys bóligi men Aughanstannyng soltýstik-shyghys bóliginde territoriyasynda ornalasqan Ferghana jazyghynda ósiriledi. Búl attar kýsh kóligi retinde joghary baghalandy. Qytay avtorlary olardy «aydahar bolyp tughandar» jәne jergilikti parazitterding qan sorulary sebebinen nemese terileri júqa kelip, qan tamyrlary jarylyp kete beretindikten, qyzyl týsti ter shygharatyn bolghandyqtan, «hansue ma» («qan terleytin attar») dep atady. Búlardyng airyqsha tekti keybireuleri naghyz júldyzdargha ainalyp, poemalarda jyrgha qosyldy, mýsinder men kartinalarda beynelendi. Olar tianma, yaghny «kóktin, qúdaydyng attary» dep ataldy. Búlardyng keybireuleri tipti óz qojayyndarynyng sonynan «keremet ómirge» jiberildi.

Imperatorlardyng biri eng ýzdik seksen sәigýligimen birge jerlenipti, olardyng qoyylghan jerlerinen eki aighyr men bir jauyngerding mýrdeleri tabylghan...

Qytay men basqa әlemning arasyndaghy sauda meylinshe bayau damyp jatty. Goby shóli ólkesining boyymen ótetin sauda jolyn paydalanu jónindegi, әsirese, sauda keruenderin batysqa qaray jiberetin Nefrit qaqpasyna qatysty kelissózderdi jýrgizu onay bolghan joq. Jyqpyl-jyqpyldy jerler arqyly bir oazisten ekinshisine baru, joldyng Takla-Makan shóli, Tәn-Shәn nemese Pamir taulary arqyly ótetininen bólek te, qiyn boldy. Aua rayynyng qolaysyz jaghdayy da arnayy talqylaudy qajet etti, taghy bir sebep Baktriya týielerining qymbattyghynan tuyndady...

Saudada jibek sheshushi oryn aldy. Onyng kóshpeliler ýshin sózsiz qúndy tauar ekeninen bólek, taghy birneshe qyzmet atqardy. Hani әuletining biyligi kezinde jibek armiyada mәnetpen birdey tólemaqylyq etti. Búl belgili bir dәrejede eng senimdi valuta boldy: sebebi, qajetti mólsherde mәnet óndiru, Qytaydyng barlyq provinsiyalaryna әli aqsha qatynasy engizilmeuinen basqa, birqatar qiyndyqtardy bastan keshti. Mәsele әskeriylerding enbekterine aqy tóleuge kelgende, olardyng kóbine alystaghy aimaqtarda qyzmet etetinderine baylanysty tólemdi mәnetpen beruding esh maghynasy bolmay qaldy. Astyq birqatar uaqyttardan keyin búzylyp ketetin. Nәtiyjesinde arshylmaghan jibekting oramalary tauarlar men qyzmet tólemining valutasy nemese budda ghibadathanalarynyng birindegidey aiyppúl retinde paydalanyldy. Jibek tap osylaysha halyqaralyq dengeyde de valutanyng ornyn basty.

Qytaylyqtar syrttan kelgen saudagerlerdi tekseretin arnayy organ ashu jolymen saudany rettep otyrdy. Dunihuangha jaqyn jerdegi Suantuani garnizondyq qalasynan tabylghan 35 000 mәtinning keremet jiyntyghy Ganisu dәlizining moynaghyndaghy qalanyng kýndelikti ómirining kórinisin qalpyna keltiruge mýmkindik beredi.

Bambuk jәne aghash tabaqshalargha jazylghan búl mәtinderden biz Qytaygha kelushiler belgili bir baghyttar boyynsha jýruleri tiyis ekenin bilemiz. Kelushiler qoldaryna ótuge rúqsat etetin arnayy qújattar berilgen. Sheneunikter solardy údayy tekserip túru arqyly olardyng ýilerine týgel qaytqan-qaytpaghandaryn anyqtaytyn bolghan. Qazirgi zamanghy oteliderdegi siyaqty sol kezde de kelgen әrbir qonaq turaly, olardyng aty-jónderi men ataghy, sonday-aq tamaqqa qansha jaratqany, qaydan kelip, qayda bara jatqany qosa jazylyp alynyp túrghan.

Búl sharalar olardyng izderine týsip, andudy kózdemegen, olar Qytaygha kimder nege keletinin nemese odan kimderding ketip jatqanyn, sonday-aq qanday tauarlardyng satyp alynyp, satylghany turaly derekter jinau ýshin kerek etilgen...

Qytay men Persiyanyng arasyndaghy qarym-qatynas búrynghydan da tyghyz bola týsti. Qytay derekteri atap kórsetkendey, elshilikter birneshe ret attandyrylghan, Persiyagha keminde on retten sapar shegilgen, al barynsha tynysh uaqyttarda Batysqa bes ne alty mәrte jasalghan. Elshilik jaushylary әdette óz kezeginde ýide kerek etiletin Qyzyl tenizding injuinen bastap, nifriyt, lazurit jәne piyaz, qiyar, anar jәne sary órik sekildi sekildi kóp tauarlardy alyp, elge kelgen ýlken sauda keruenderin bastap alyp jýrgen. Shyn mәninde Yemen men Efiopiyadan әkelingen hosh iyisti shayyr men juas attargha da qatty súranys bolghan. Qytayda olar «possu», yaghny «parsy tauarlary» dep atalghan. Meylinshe keyinirektegi mәnbelerge qaraghanda, Samarqandtan әkelingen, ózining erekshe qanyq boyauymen tanymal, «qazdyng júmyrtqasynday ýlken» shabdalylar airyqsha joghary baghalanghan. Qytayda olar «altyn shabdalylar» retinde belgili bolghan.
Qytaylyqtar Rimmen dәl múnday tyghyz baylanysta bolghan joq, al Jerorta tenizi audany óz kezeginde Gimalay men Ýndi múhitynyng arghy jaghyn jaylap jatqan әlem jóninde onshalyqty kóp nәrse bile qoymady. Rimning jalghyz elshisi bizding dәuirimizdegi 166 jyldyng shamasynda imperator Huani-diyge kelip ketken. Rimning Qiyr Shyghysqa qyzyghushylyghy men ol jónindegi bilimi ýzik-sozyq bolghan. Rimning bar nazary tek qana bәsekeles qana emes, sonymen qatar maqsaty boluy da yqtimal Persiyagha qadaldy...

Antikalyq әlem ókilderi kóp bóligining oy órisi jergilikti sauda men jaqyn manda túratyn kisilerding ózara qarym-qatynasy aumaghynda qalyp qoyghan. Soghan qaramastan, әrtýrli qauymdastyqtyng sapyrylysqan torlary myng milige deyingi aralyqtaghy azyq-týlik pen kórkem tújyrymdamalargha degen talgham men iydeyany anyqtaytyn kýrdeli әlemdi qalyptastyrady.
Qytayda eki myng jyl uaqyt búryn qoldap toqylghan jibekti Karfagen men Jerorta tenizindegi basqa qalalardyng bay jәne yqpaldy adamdary ghana tútyndy, al Fransiyanyng ontýstiginde jasalghan qysh búiymdardy Angliya men Parsy shyghanaghy audanynda kóruge bolatyn edi. Ýndistan da ósirilgen ashkókter men dәmdeuishter Sinszyani men Rimning asýilerinde kәdege jarady. Soltýstik Aughanstanda soghylghan ghimarattarda grek tilindegi jazbalar jarqyrap túrdy, al Ortalyq Aziyada ósirilgen attar shyghystaghy myng mili jerge deyin baryp jatty...

...Biraq ejelgi әlem biz oilaghannan da әldeqayda kýrdeli jәne ózara tolyq qarym-qatynasta boldy. Biz Rimdi Batys Europanyng arghy babasy dep esepteymiz, biraq kezinde onyng Shyghystyng kýshti yqpalynda bolghanyn eskere bermeymiz. Antikalyq әlem qazirgi zamanghy qaghylez, bәsekeles, tiyimdi jәne quatty dýniyening bastau alar túsy boldy. Qalalar beldeui býkil Aziyany qamtyp ótetin shynjyrdy qúrady. Batys – Aziyagha, al Aziya Batysqa nazar audardy. Ýndistan, Parsy shyghanaghy jәne Qyzyl teniz boyynsha jýrip ótetin joldar boylarynda osy belsendilikting úlghangymen birge antikalyq Jibek jolynda tirshilik qyza týsti.

Rimning Aziyagha nazary ol respublikadan imperiyagha ainalghan kezden týse bastady. Keyin bayqalghanday, ol búghan janyn salghan eken. Konstantin men býkil Rim imperiyasy qúdaygha qol jetkizdi; oghan jana din de shyghystan keldi...».

Serik Pirnazar

Abai.kz