اعىلشىن تاريحشىسى پيتەر فرانكوپاننىڭ «شەلكوۆىي پۋت. دوروگا تكانەي، رابوۆ، يدەي ي رەليگي» اتتى كىتابىنىڭ «سوزدانيە شەلكوۆوگو پۋتي» دەگەن ءبىرىنشى تاراۋىن ىقشامداپ اۋدارىلعان نۇسقاسىن جاريالاپ وتىرمىن. 

«باعزى ءبىر زامانداردا ازيانىڭ كىندىگىندە ۇلى يمپەريالار تىرشىلىك ەتتى. تيگر مەن ەۆفراتتىڭ سۋلارىنان ءنار العان مەسوپوتاميانىڭ مالتا تاستى جازىق دالاسى وركەنيەتتىڭ وركەن جايۋىنا قولايلى مەكەن ەدى. العاشقى قونىستار، ءتىپتى ءىرى قالالاردىڭ ءوزى وسى وڭىردە بوي كوتەردى. ءبىر جۇيەگە كەلتىرىلگەن اۋىل شارۋاشىلىعى دا مەسوپوتاميا جەرىندە پايدا بولىپ، بۇكىل «قۇنارلى جارتى اي» اۋماعىنا تارادى. تەڭىزگە شىعۋعا جول اشىپ بەرەتىن مۇنداي قۇنارلى جەرلەر پارسى شىعاناعىنان جەرورتا تەڭىزىنىڭ جاعالاۋىنا دەيىن سوزىلىپ جاتاتىن. تاپ وسى جەردە بۇدان 4000 جىل بۇرىن العاشقى زاڭدار جازىلدى. ءتارتىپ بۇزعاندارعا قاتال جازالار قولدانۋدى قاراستىراتىن بۇل زاڭدار جيناعىن ۆاۆيلون پاتشاسى حاممۋراپي ءوزىنىڭ قاراۋىنداعىلارعا ارناپ شىعاردى.

كوپتەگەن كورولدىكتەر مەن يمپەريالار سول تالبەسىكتە تەربەلىپ جەتىلدى. ولاردىڭ اراسىنداعى ەڭ قۋاتتىسى پارسىلار يمپەرياسى ەدى. ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ التىنشى عاسىرىنان باستاپ پەرسيا (قازىرگى يراننىڭ وڭتۇستىك بولىگى) ءوزىنىڭ كورشىلەرىن تەز جاۋلاپ الىپ، ەگەي تەڭىزىنىڭ جاعاسىنا جەتتى، مىسىردى باعىندىرىپ، شىعىس جاققا، گيمالايدىڭ وزىنە ۇمتىلدى. گرەك تاريحشىسى گەرودوتتىڭ ايتۋىنشا، پارسىلار وزدەرىنىڭ تابىستارىنا نەگىزىنەن اشىقتىقتارىنا بايلانىستى جەتكەن. «پارسىلار باسقا حالىقتاردىڭ سالتتارىن قۋانا قابىلدادى» دەپ جازدى گەرودوت. وسىلايشا، ماسەلەن، ولار جەڭىلىسكە ۇشىراعان جاۋلارى وزدەرىنەن جاقسى كيىنەتىندەرىنە كوزدەرى جەتكەن كەزدەرىندە سولاردىڭ كيىمدەرى مەن ستيلدەرىن قابىلداۋعا دايىن تۇردى. تاپ وسى جاعداي پارسىلاردىڭ اۋەلى ميديالىقتاردىڭ، سوسىن مىسىرلىقتاردىڭ كيىم ستيلدەرىن الۋلارىنا سەبەپكەر بولدى.

پارسىلار جاڭا يدەيالار مەن تاسىلدەردى قابىلداۋعا دايىن ەكەندىگى ارقاسىندا الۋان ءتۇرلى حالىقتاردىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن يمپەريا قۇرىپ الدى. ونى ساۋاتتى دا ءتيىمدى باسقارۋ ءوز كەزەگىندە مەملەكەتتىڭ كۇندەلىكتى ءومىرىن جاقسى ۇيلەستىرىپ وتىرۋعا مۇمكىندىك بەردى. مۇندا بيلەۋشى وتباسىنا قىزمەت ەتۋشى جۇمىسشىلار جالاقىلارىنىڭ كولەمىنەن باستاپ، ساتىلعان جانە ساتىپ الىنعان تاۋارلاردىڭ سانى مەن ساپاسىنا دەيىنگى بارلىق نارسە ەسكەرىلىپ تۇردى. پارسىلاردىڭ سونداي-اق انتيكالىق داۋىردەن ءبىر ايىرماشىلىعى، بۇكىل يمپەريا اۋماعىن كەسىپ وتەتىن جولدار جۇيەسىنە قاراپ، ولاردى جوندەپ وتىردى.

كىشى ازيانى ۆاۆيلونمەن، سۋزامەن جانە پەرسەپوليسپەن جالعاستىرىپ جاتقان جولدار جۇيەسى نەبارى ءبىر اپتانىڭ ىشىندە ارالاپ شىعۋعا بولاتىن 1600 ميلگە جۋىق الاپتى الىپ جاتتى. وسىناۋ جولداردىڭ بويىمەن ءتيىستى جاقتارعا قاردا دا، جاڭبىردا دا، ىستىقتا دا، قاراڭعىلىقتا دا حابارلامالاردى جىلدام جەتكىزىپ تۇرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن بۇل عالامات جەتىستىكتى گەرودوت تا اتاپ كورسەتتى. اۋىل شارۋاشىلىعىنا قۇيىلىپ تۇرعان ينۆەستيتسيا مەن ونىمدىلىكتى كوتەرۋ ءۇشىن جاسالعان يرريگاتسيالىق جۇيەنى دامىتۋ قالالار مەن ولاردىڭ حالىقتارى ساندارىن مەيلىنشە بەلسەندى ارتتىرۋعا اپارىپ جەتكىزدى. تەك تيگر مەن ەۆفراتتىڭ جاعالاۋلارىندا تۇراتىن قالالار عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە وكسۋس جانە ياكسارتەس (قازىر ءامۋداريا جانە سىرداريا اتاۋلارىمەن بەلگىلى) وزەندەرى بويلارىنداعى القاپتار، سودان سوڭ پارسىلار ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگە 525 جىلى باسىپ العان ءنىل دەلتاسى تۇرعىندارى دا وزدەرىن قورشاپ جاتقان ەگىستىكتەردەن ءنار الا الاتىن ەدى. پارسى يمپەرياسىنىڭ قۇنارلى جەرلەرى جەرورتا تەڭىزىن ازيانىڭ جۇرەگىمەن جالعاپ جاتتى.

پەرسيا تۇراقتىلىق پەن ادىلدىكتىڭ تىرەگى رەتىندە ەستە قالدى. بەحيستانداعى جارتاستا پارسى، ەلام جانە اككاد تىلدەرىندە جازىلعان سىنا جازبالار پەرسيانىڭ ەڭ تانىمال بيلەۋشىلەرىنىڭ ءبىرى ۇلى ءداريدىڭ توڭكەرىستەر مەن كوتەرىلىستەردى قالاي باسقانى، يمپەريانى جاتجەرلىكتەردەن قالاي قورعاپ قالعانى، كەدەيلەردى دە، بايلاردى دا رەنجىتپەگەنى تۋرالى باياندايتىن ەدى. «ەلدى قورعاڭدار، – دەلىنگەن جازبادا، – ادامداردى ءادىل باسقارىڭدار – كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ نەگىزدەرىنىڭ نەگىزى وسى». ال حالىقتىڭ توزىمدىلىگىندە شەك جوق-تىن...

ەجەلگى پەرسيادا پارسىلاردىڭ اسكەري جورىقتاردى قارجىلاندىرۋعا جول اشاتىن تابىستارى مەن ولاردان اكەلىنەتىن بۇدان دا كوپ قورلارى ارقاسىندا ساۋدا ايرىقشا وركەن جايدى. بۇل پارسىلاردىڭ سونداي-اق، ماسەلەن، ۆاۆيلوندا، پەرسەپولدە، پاسارگادىدا عاجايىپ عيماراتتار سالۋ جونىندەگى وزگەشە سۇرانىستارىن قاناعاتتاندىرۋعا مۇمكىندىك بەردى. داري شاح سۋزادا مىسىردان جەتكىزىلگەن قارا اعاش پەن كۇمىستەن، ليۆاننان اكەلىنگەن كەدردەن، باكتريانىڭ تازا التىنىنان، سوگديانانىڭ ءلازۋريتى مەن كينوۆاريىنەن، حورەزمنىڭ لاعىل تاستارىنان، ءۇندىستاننىڭ ءپىل سۇيەكتەرىنەن عاجايىپ ساراي سالعىزدى. پارسىلار ءارتۇرلى ادىستەرمەن اڭ اۋلايتىن ۇلكەن اڭشىلار دا ەدى. گەرودوتتىڭ ايتۋىنشا، ولارعا تەز ۇيرەنىپ الۋ ءۇشىن ەرمەك بولاتىن جاڭا بار نارسەنى بىلسە جەتىپ جاتىر ەدى.

كوممەرتسيالىق قاۋىمداستىقتىڭ قولداۋىمەن سونداي-اق يمپەريانىڭ شەكاراسىن ۇلعايتىپ، سونىمەن بىرگە ونى قورعاپ تۇراتىن اسكەري قۇرىلىم دا قۇرىلدى. پەرسياعا سولتۇستىگىندە قارا تەڭىزدەن ورتالىق ازيا ارقىلى موڭعولياعا دەيىنگى ارالىققا سوزىلىپ جاتقان جارتىلاي قۇرعاق دالادا مالدارىن باعىپ جۇرگەن كوشپەلىلەردەن ۇدايى قاۋىپ ءتونىپ تۇردى. بۇل تايپالار وزدەرىنىڭ قاتىگەزدىكتەرىمەن داڭقىن شىعارىپتى، قاۋەسەتكە قاراعاندا، ولار ءوز جاۋلارىنىڭ قانىن ءىشىپ، باس تەرىلەرىن سىپىرىپ الادى ەكەن. كەي جاعدايلاردا ولار ءتىپتى ءوز اكەلەرىنىڭ ەتىنە دەيىن جەپتى-ءمىس. پارسىلاردىڭ كوشپەلىلەرمەن قارىم-قاتىناسى بارىنشا قيىن ەدى، وسىعان قاراماستان، ولار جانۋارلاردى، سونىڭ ىشىندە، اسىرەسە، كەرەمەت جىلقىلاردى جەتكىزىپ بەرىپ تۇرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولدى. بىراق ءبارىبىر كوشپەلىلەر ۇلكەن قيىندىقتار اكەلىپ تۇردى. وسىلايشا، ماسەلەن، ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى التىنشى عاسىردا پارسىلار يمپەرياسىن قۇرۋشى ۇلى كير سكيفتەردى وزدەرىنە باعىندىرماق بولىپ جۇرگەنىندە قازا تاپتى. كوشپەلىلەر ونىڭ باسىن كەسىپ الىپ، قانعا تولى ىدىسقا سالدى. ءبىر اۆتوردىڭ بايانداۋىنشا، بۇل اقىرىندا ونىڭ بيلىككە قۇمارلىعى قاناعاتتاندىرىلعانىن بىلدىرەتىن نىشان ەدى.

الايدا، بۇل سوققىنىڭ ءوزى پەرسيانىڭ دامۋىنا تەجەۋ سالا المادى. گرەك اسكەريلەرى شىعىسقا ءارى ۇركە، ءارى تاڭعالا قاراپ تۇردى. گرەكتەر پارسىلاردىڭ ۇرىس دالاسىنداعى تاكتيكاسى مەن تەحنولوگياسىن ۇيرەنۋگە ۇمتىلدى. ەسحيل سەكىلدى اۆتورلار ادەبيەتتىڭ ەپيكالىق تۋىندىلارىندا جاۋىنگەرلەر كۇشىن جىرعا قوسىپ، قۇدايلاردىڭ ىقىلاسىنا بولەنۋ ءۇشىن پارسىلارعا قارسى كۇرەستەگى جەتىستىكتەردى پايدالاندى.

«مەن عاجايىپ، باي شىعىستان، – دەيدى ديونيس «ۆاكحانگتەردىڭ» ءبىرىنشى جولىندا، – گرەكياعا كەلدىم». ءسويتىپ، كۇن شۇعىلاسىنا شومىلعان پەرسيا جازىعىنان، مۇنارالارى جاعالاۋدان بيىك كوتەرىلىپ، قورعاندارمەن استاسۋ ارقىلى سەنىممەن قورعالاتىن باكتريا قالالارىنان كەلگەنىن بىلدىرەدى. ازيا مەن شىعىس – ءديونيستىڭ گرەكيا پايدا بولعانعا دەيىن كوپ ۋاقىت بۇرىن «قۇدايلار ءبيى كەزىندە» قالاعان مەكەنى.

بۇل ەڭبەكتەردى الەكساندر ماكەدونسكي (ىسكەندىر زۇلحارنايىن) باسقالاردان دا مۇقيات زەرتتەپ شىقتى. ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى 336 جىلى اكەسى – كورول فيليپپ ولتىرىلگەننەن كەيىن تاققان وتىرعان كەزىندە جاس گەنەرالدىڭ داڭققا جەتۋ ءۇشىن قانداي جولدى تاڭداپ العانى بەلگىلى بولدى. ول ەۋروپا جاعىنا ءتىپتى كوز سالعان دا جوق. ەۋروپا وعان ەشتەڭە بەرە المايتىن. وندا قالالار، مادەنيەت، داڭق، بايلىق بولعان جوق. كونە گرەكتەردىڭ بارلىعىنا سياقتى، الەكساندر ءۇشىن دە مادەنيەتتەر، يدەيالار مەن مۇمكىندىكتەر، سونداي-اق قاۋىپ-قاتەر شىعىستان كەلەتىن ەدى. سوندىقتان ونىڭ نازارى انتيكالىق ءداۋىردىڭ تاڭعاجايىپ كۇشى – پەرسياعا اۋى تاڭعالارلىق نارسە ەمەس-ءتىن.

الەكساندر ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى 331 جىلى مىسىردىڭ پەرسيالىق بيلەۋشىلەرىنە جاي وعىنداي سوققى بەرگەننەن كەيىن يمپەريانىڭ ءوزىنىڭ جۇرەگىن جاۋلاپ الۋعا اتتاندى. شەشۋشى ۇرىس كەيىنىرەك، 331 جىلدىڭ قازانىندا، بۇرىنعى گاۆگامەلگە، قازىرگى زامانعى يراك كۇردىستانىنداعى ەربيل قالاسىنا جاقىن جەردەگى شاڭدى جازىقتا ءوتتى. ول سول جەردە پارسىلاردىڭ داري III باسقارعان كۇشى باسىم ارمياسىن كۇيرەتە جەڭىپ شىقتى. بالكي، بۇل ونىڭ ۇيقىسىن قاندىرىپ العانىنان دا بولعان شىعار. پلۋتارحتىڭ كۋالىك ەتۋىنشە، الەكساندر ۇرىس الدىندا اسكەرلەرىنە مىندەتتى تۇردە تىنىعىپ الۋدى تاپسىرعان، ال ءوزىنىڭ قاتتى ۇيىقتايتىنى سونداي، ونى وياتۋ ءۇشىن سىلكىلەۋ كەرەك بولعان. ءوزىنىڭ سۇيىكتى اسكەري كيىمدەرىن بويىنا جاپسىرعاندا، ول باسىنا تازا كۇمىستەن قۇيىلعان شلەمىن كيىپ، وڭ قولىنا سەمسەر ۇستاپ، ءوزى ءۇشىن يمپەريانىڭ قاقپالارىن اشىپ بەرگەن اسكەرلەرىن ۇرىستارعا باستاپ كەتتى.

اريستوتەلدىڭ شاكىرتى بولعان الەكساندرعا ءاردايىم ۇلكەن ۇمىتتەر ارتىلىپ تۇردى. بۇل دا جۇرتتى تۇڭىلدىرە قويعان جوق. پارسىلار ارمياسى گاۆگامەلدە كۇيرەتىلگەننەن كەيىن الەكساندر شىعىسقا جول تارتتى. وعان ءبىر قالادان كەيىن ءبىر قالا باعىنىپ، جاۋلاپ العان جەرىنىڭ كولەمىن ۇلعايتا بەردى. ادەتتەن تىس سۇلۋلىعىمەن جانە بايلىعىمەن داڭقى شىققان كەڭ اتىراپ ورىمدەي جاس قاھارمانعا بىرتىندەپ باعىنىپ جاتتى. ۆاۆيلون ءوزىنىڭ قاقپاسىن اشىپ تاستادى، ونىڭ تۇرعىندارى قالاعا الىپ كىرەتىن جولداردىڭ تاباندارىن بوياپ، گۇلدەرمەن جانە گۇلدەستەلەرمەن بەزەندىرىپ، ونىڭ بويلارىنا تىلەكتەر جازىلعان كۇمىس تاقتايلار قويدى. سىيلىق رەتىندە تورعا قامالعان ارىستاندار مەن سىلەۋسىندەر تارتىلدى. كوپ ۇزاماي الەكساندر پەرسيانىڭ ءىس جۇزىندە كورولدىڭ جولىنداعى بارلىق نەگىزگى قالالارىن، سونداي-اق كىشى ازيا جاعالاۋى مەن ورتالىق ازيانى جالعاستىراتىن الاپتاردى باسىپ الدى...

الەكساندردىڭ كەنەتتەن بولعان ءولىمى ونىڭ اعا گەنەرالدارى اراسىندا تارتىستى تالاس تۋدىرعانىنا قاراماستان، شىعىستا كوپ ۇزاماي جاڭا كوسەم پايدا بولدى. ول جاس قولباسشىنىڭ بارلىق دەرلىك جورىقتارىنا قاتىسقان، سولتۇستىك ماكەدونيادا تۋعان سەلەۆك ەسىمدى وفيتسەر ەدى. ءوزىنىڭ بيلەۋشىسى قايتىس بولعاسىن بىرنەشە جىلدان كەيىن ول تيگردەن يندىگە دەيىن سوزىلىپ جاتقان جەرلەردىڭ امىرىنە اينالدى. بۇل اۋماقتىڭ ۇلكەندىگى سونداي، وعان بىرنەشە كورولدىك قانا ەمەس، يمپەريالار دا سىيىپ كەتەتىن ەدى. سەلەۆك كەيىن ءۇش جۇزجىلدىق بويىنا داۋرەن سۇرەتىن سەلەۆكيدتەر اۋلەتىن قۇرىپ كەتتى...

پلۋتارحتىڭ ايتۋىنشا، الەكساندر گرەك تەولوگياسىنىڭ ۇندىستانعا دەيىن جايىلىپ كەتكەنىنە كوز جەتكىزدى. ناتيجەسىندە وليمپ قۇدايلارىنا بۇكىل ازيا تابىناتىن بولىپتى. پەرسيا مەن ونىڭ سىرتىنداعى جاستار گومەردىڭ ەڭبەكتەرى، سوفوكل مەن ەۆريپيدتىڭ تراگەديالارى رۋحىندا تاربيە الا باستادى. بالكىم، سودان كەيىن عانا ادەبيەتتەردىڭ ءوزارا ارالىستىعى پايدا بولعان شىعار. وسىعان وراي كەيىن سانسكريتتىڭ «رامايانا» ەپوسىنىڭ جاسالۋىنا «يليادا» مەن «وديسسەيا» نەگىز بولدى، ال راۆانانىڭ سيتانى ۇرلاپ اكەتۋى ەلەنانىڭ پاريسپەن بىرگە ترويادان قاشىپ شىعۋ وقيعاسىنان تىكەلەي الىنعان دەگەن بولجام دا ايتىلدى. مادەنيەتتەردىڭ ىقپالى قاراما-قارسى باعىتتان دا شىعۋى مۇمكىن. بىرقاتار عالىمدار ءوز كەزەگىندە «ەنەيدا» ءۇندىس ماتىندەرىنەن، ناقتىلاي ايتقاندا، «ماحابحاراتا» جىرىنان الىنعان دەپ ەسەپتەيدى. يدەيالار، تاقىرىپتار جانە تاريحي دەرەكتەر جولدىڭ بويىمەن ءوتىپ جاتاتىن ساياحاتشىلار، كوپەستەر جانە دارۋىشتەر ارقىلى تاراپ جاتتى. ال الەكساندردىڭ باسقىنشىلىعى ول جاۋلاپ العان ەلدەر تۇرعىندارىنىڭ، سونداي-اق يدەيالار مەن جاڭا تۇجىرىمدامالار الاسىپ تۇراتىنداردىڭ سانا-سەزىمدەرىن كەڭەيتۋدىڭ جولىن باستاپ بەردى.

ءتىپتى جابايى دالا حالىقتارىنىڭ ءوزى بۇل ىقپالدان الشاق كەتە المادى. بۇعان اۋعانستاننىڭ سولتۇستىگىندەگى تىللاتەپەدەن تابىلعان جوعارى لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ قابىرلەرى تولىق ايعاق. ولاردىڭ اشەكەيلەرىنەن گرەك مادەنيەتىنىڭ ىزدەرى كورىنگەن. تاپ وسىنداي قورىمدار سىبىردەن، ءۇندىستاننان جانە تاعى باسقا جەرلەردەن تابىلعان. كوشپەلى جۇرت مۇنداي بۇيىمداردى وزدەرىنىڭ جەكە مالدارىن جانە جىلقىلارىن بەرىپ العان، كەيدە ولاردى بەيبىت قاتار ءومىر ءسۇرۋدىڭ كەپىلى رەتىندە ۇسىنىلعان الىم-سالىق تۇرىندە دە الىپ تۇرعان.

الەمدىك ءوزارا قارىم-قاتىناس ۇدەرىسى قىتايدىڭ كۇرت ءوسىپ كەلە جاتقان امبيتسياسى سالدارىنان جىلدامداي ءتۇستى. حان اۋلەتى كەزىندەگى ء(بىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى 206 جىل – ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدەگى 220 جىل) ەكسپانسيانىڭ جاڭا تولقىنى شەكارا شەبىن اتى اۋدارعاندا «باتىس ايماق» دەگەن ماعىنانى بەرەتىن سيۋي پروۆينتسياسىنا دەيىن سوزىپ جەتكىزدى. بۇگىندە ءبىز ونى سينتسزيان – «جاڭا شەكارالىق جەر» دەگەن اتاۋىمەن بىلەمىز. اتالمىش ايماق ىشكى قىتاي بولىگىن تاكلا-ماكان ءشولىنىڭ شەتىندەگى ءمۇيىس – كوكورايلى قالا دۋنحۋانمەن بايلانىستىراتىن گانسۋ ءدالىزىنىڭ سىرتىنداعى جولى شامامەن 600 ميل بولاتىن الاپقا سوزىلىپ جاتىر. وسى نۇكتەدە جولدى سولتۇستىككە نەمەسە وڭتۇستىككە بۇرۋ جايىن شەشىپ، باعىتتى انىقتاپ الۋعا بولادى. ايتسە دە، ولاردىڭ ەكەۋى دە قاۋىپتى بولۋى مۇمكىن. گيمالاي تاۋلارىنا، پامير جوتالارىنا، ءتان-ءشان شوعىرلارى مەن گينديكۋشكە اپاراتىن توراپ بولىپ تابىلاتىن بۇل جولدار قاشعاردا توعىسادى.
قىتايدىڭ ەكسپانسيالىق ساياساتى ازيانىڭ بىرىگۋىنە جول اشىپ بەردى. بۇعان دەيىن ورتالىق ازيادا ۇلكەن پروبلەمالار تۋعىزىپ كەلگەن، سونىمەن بىرگە ءۇي جانۋارلارىن اكەپ بەرۋدەگى ماڭىزدى ارىپتەس بولىپ جۇرگەن سكيفتەر سياقتى كوشپەلى تايپالار – يۋەچجيلەر جانە ەڭ الدىمەن حاننۋلار بۇل بايلانىستى جاۋىپ تاستاعان ەدى. ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى ەكىنشى عاسىرداعى قىتاي اۆتورلارى دالا ادامدارىنان ون مىڭ باسقا دەيىن ءىرى قارا مالى ساتىپ الىنىپ تۇرعانى تۋرالى جازىپتى. قىتايلىقتار تاراپىنان اتتارعا دەگەن وراسان زور سۇرانىس قىتاي تەرريتورياسىنداعى ءتارتىپتى ساقتاپ تۇرۋعا جانە حۋننالار مەن باسقا دا كوشپەلى تايپالاردىڭ شابۋىلدارىن قايتارۋعا قابىلەتى بار ءتيىمدى ارميانى ۇستاپ تۇرۋعا قاجەتتىلىكتىڭ وتكىرلىگىنە بايلانىستى قىزا ءتۇستى. سينتسزياننىڭ باتىس بولىگىندەگى اتتار ايتارلىقتاي جوعارى باعالاندى، ولار تايپالار كوسەمدەرىنە تۇتاس ءبىر بايلىقتى اكەلىپ بەرە الاتىن ەدى.

ەڭ ايگىلى بايگە اتتارى كەستەسى كەلىستى ءپاميردىڭ قارسى بەتىندە تاجىكستاننىڭ شىعىس بولىگى مەن اۋعانستاننىڭ سولتۇستىك-شىعىس بولىگىندە تەرريتورياسىندا ورنالاسقان فەرعانا جازىعىندا وسىرىلەدى. بۇل اتتار كۇش كولىگى رەتىندە جوعارى باعالاندى. قىتاي اۆتورلارى ولاردى «ايداھار بولىپ تۋعاندار» جانە جەرگىلىكتى پارازيتتەردىڭ قان سورۋلارى سەبەبىنەن نەمەسە تەرىلەرى جۇقا كەلىپ، قان تامىرلارى جارىلىپ كەتە بەرەتىندىكتەن، قىزىل ءتۇستى تەر شىعاراتىن بولعاندىقتان، «حانسيۋە ما» («قان تەرلەيتىن اتتار») دەپ اتادى. بۇلاردىڭ ايرىقشا تەكتى كەيبىرەۋلەرى ناعىز جۇلدىزدارعا اينالىپ، پوەمالاردا جىرعا قوسىلدى، مۇسىندەر مەن كارتينالاردا بەينەلەندى. ولار tianma, ياعني «كوكتىڭ، قۇدايدىڭ اتتارى» دەپ اتالدى. بۇلاردىڭ كەيبىرەۋلەرى ءتىپتى ءوز قوجايىندارىنىڭ سوڭىنان «كەرەمەت ومىرگە» جىبەرىلدى.

يمپەراتورلاردىڭ ءبىرى ەڭ ۇزدىك سەكسەن سايگۇلىگىمەن بىرگە جەرلەنىپتى، ولاردىڭ قويىلعان جەرلەرىنەن ەكى ايعىر مەن ءبىر جاۋىنگەردىڭ مۇردەلەرى تابىلعان...

قىتاي مەن باسقا الەمنىڭ اراسىنداعى ساۋدا مەيلىنشە باياۋ دامىپ جاتتى. گوبي ءشولى ولكەسىنىڭ بويىمەن وتەتىن ساۋدا جولىن پايدالانۋ جونىندەگى، اسىرەسە، ساۋدا كەرۋەندەرىن باتىسقا قاراي جىبەرەتىن نەفريت قاقپاسىنا قاتىستى كەلىسسوزدەردى جۇرگىزۋ وڭاي بولعان جوق. جىقپىل-جىقپىلدى جەرلەر ارقىلى ءبىر وازيستەن ەكىنشىسىنە بارۋ، جولدىڭ تاكلا-ماكان ءشولى، ءتان-ءشان نەمەسە پامير تاۋلارى ارقىلى وتەتىنىنەن بولەك تە، قيىن بولدى. اۋا رايىنىڭ قولايسىز جاعدايى دا ارنايى تالقىلاۋدى قاجەت ەتتى، تاعى ءبىر سەبەپ باكتريا تۇيەلەرىنىڭ قىمباتتىعىنان تۋىندادى...

ساۋدادا جىبەك شەشۋشى ورىن الدى. ونىڭ كوشپەلىلەر ءۇشىن ءسوزسىز قۇندى تاۋار ەكەنىنەن بولەك، تاعى بىرنەشە قىزمەت اتقاردى. حان اۋلەتىنىڭ بيلىگى كەزىندە جىبەك ارميادا مانەتپەن بىردەي تولەماقىلىق ەتتى. بۇل بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ەڭ سەنىمدى ۆاليۋتا بولدى: سەبەبى، قاجەتتى مولشەردە مانەت ءوندىرۋ، قىتايدىڭ بارلىق پروۆينتسيالارىنا ءالى اقشا قاتىناسى ەنگىزىلمەۋىنەن باسقا، بىرقاتار قيىندىقتاردى باستان كەشتى. ماسەلە اسكەريلەردىڭ ەڭبەكتەرىنە اقى تولەۋگە كەلگەندە، ولاردىڭ كوبىنە الىستاعى ايماقتاردا قىزمەت ەتەتىندەرىنە بايلانىستى تولەمدى مانەتپەن بەرۋدىڭ ەش ماعىناسى بولماي قالدى. استىق بىرقاتار ۋاقىتتاردان كەيىن بۇزىلىپ كەتەتىن. ناتيجەسىندە ارشىلماعان جىبەكتىڭ ورامالارى تاۋارلار مەن قىزمەت تولەمىنىڭ ۆاليۋتاسى نەمەسە بۋددا عيباداتحانالارىنىڭ بىرىندەگىدەي ايىپپۇل رەتىندە پايدالانىلدى. جىبەك تاپ وسىلايشا حالىقارالىق دەڭگەيدە دە ۆاليۋتانىڭ ورنىن باستى.

قىتايلىقتار سىرتتان كەلگەن ساۋداگەرلەردى تەكسەرەتىن ارنايى ورگان اشۋ جولىمەن ساۋدانى رەتتەپ وتىردى. دۋنحۋانعا جاقىن جەردەگى سيۋانتيۋان گارنيزوندىق قالاسىنان تابىلعان 35 000 ءماتىننىڭ كەرەمەت جيىنتىعى گانسۋ ءدالىزىنىڭ مويناعىنداعى قالانىڭ كۇندەلىكتى ءومىرىنىڭ كورىنىسىن قالپىنا كەلتىرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

بامبۋك جانە اعاش تاباقشالارعا جازىلعان بۇل ماتىندەردەن ءبىز قىتايعا كەلۋشىلەر بەلگىلى ءبىر باعىتتار بويىنشا جۇرۋلەرى ءتيىس ەكەنىن بىلەمىز. كەلۋشىلەر قولدارىنا وتۋگە رۇقسات ەتەتىن ارنايى قۇجاتتار بەرىلگەن. شەنەۋنىكتەر سولاردى ۇدايى تەكسەرىپ تۇرۋ ارقىلى ولاردىڭ ۇيلەرىنە تۇگەل قايتقان-قايتپاعاندارىن انىقتايتىن بولعان. قازىرگى زامانعى وتەلدەردەگى سياقتى سول كەزدە دە كەلگەن ءاربىر قوناق تۋرالى، ولاردىڭ اتى-جوندەرى مەن اتاعى، سونداي-اق تاماققا قانشا جاراتقانى، قايدان كەلىپ، قايدا بارا جاتقانى قوسا جازىلىپ الىنىپ تۇرعان.

بۇل شارالار ولاردىڭ ىزدەرىنە ءتۇسىپ، اڭدۋدى كوزدەمەگەن، ولار قىتايعا كىمدەر نەگە كەلەتىنىن نەمەسە ودان كىمدەردىڭ كەتىپ جاتقانىن، سونداي-اق قانداي تاۋارلاردىڭ ساتىپ الىنىپ، ساتىلعانى تۋرالى دەرەكتەر جيناۋ ءۇشىن كەرەك ەتىلگەن...

قىتاي مەن پەرسيانىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناس بۇرىنعىدان دا تىعىز بولا ءتۇستى. قىتاي دەرەكتەرى اتاپ كورسەتكەندەي، ەلشىلىكتەر بىرنەشە رەت اتتاندىرىلعان، پەرسياعا كەمىندە ون رەتتەن ساپار شەگىلگەن، ال بارىنشا تىنىش ۋاقىتتاردا باتىسقا بەس نە التى مارتە جاسالعان. ەلشىلىك جاۋشىلارى ادەتتە ءوز كەزەگىندە ۇيدە كەرەك ەتىلەتىن قىزىل تەڭىزدىڭ ىنجۋىنەن باستاپ، نيفريت، لازۋريت جانە پياز، قيار، انار جانە سارى ورىك سەكىلدى سەكىلدى كوپ تاۋارلاردى الىپ، ەلگە كەلگەن ۇلكەن ساۋدا كەرۋەندەرىن باستاپ الىپ جۇرگەن. شىن مانىندە يەمەن مەن ەفيوپيادان اكەلىنگەن حوش ءيىستى شايىر مەن جۋاس اتتارعا دا قاتتى سۇرانىس بولعان. قىتايدا ولار «پوسسۋ»، ياعني «پارسى تاۋارلارى» دەپ اتالعان. مەيلىنشە كەيىنىرەكتەگى مانبەلەرگە قاراعاندا، سامارقاندتان اكەلىنگەن، ءوزىنىڭ ەرەكشە قانىق بوياۋىمەن تانىمال، «قازدىڭ جۇمىرتقاسىنداي ۇلكەن» شابدالىلار ايرىقشا جوعارى باعالانعان. قىتايدا ولار «التىن شابدالىلار» رەتىندە بەلگىلى بولعان.
قىتايلىقتار ريممەن ءدال مۇنداي تىعىز بايلانىستا بولعان جوق، ال جەرورتا تەڭىزى اۋدانى ءوز كەزەگىندە گيمالاي مەن ءۇندى مۇحيتىنىڭ ارعى جاعىن جايلاپ جاتقان الەم جونىندە ونشالىقتى كوپ نارسە بىلە قويمادى. ءريمنىڭ جالعىز ەلشىسى ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدەگى 166 جىلدىڭ شاماسىندا يمپەراتور حۋان-ديگە كەلىپ كەتكەن. ءريمنىڭ قيىر شىعىسقا قىزىعۋشىلىعى مەن ول جونىندەگى ءبىلىمى ۇزىك-سوزىق بولعان. ءريمنىڭ بار نازارى تەك قانا باسەكەلەس قانا ەمەس، سونىمەن قاتار ماقساتى بولۋى دا ىقتيمال پەرسياعا قادالدى...

انتيكالىق الەم وكىلدەرى كوپ بولىگىنىڭ وي ءورىسى جەرگىلىكتى ساۋدا مەن جاقىن ماڭدا تۇراتىن كىسىلەردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسى اۋماعىندا قالىپ قويعان. سوعان قاراماستان، ءارتۇرلى قاۋىمداستىقتىڭ ساپىرىلىسقان تورلارى مىڭ ميلگە دەيىنگى ارالىقتاعى ازىق-تۇلىك پەن كوركەم تۇجىرىمدامالارعا دەگەن تالعام مەن يدەيانى انىقتايتىن كۇردەلى الەمدى قالىپتاستىرادى.
قىتايدا ەكى مىڭ جىل ۋاقىت بۇرىن قولداپ توقىلعان جىبەكتى كارفاگەن مەن جەرورتا تەڭىزىندەگى باسقا قالالاردىڭ باي جانە ىقپالدى ادامدارى عانا تۇتىندى، ال فرانتسيانىڭ وڭتۇستىگىندە جاسالعان قىش بۇيىمداردى انگليا مەن پارسى شىعاناعى اۋدانىندا كورۋگە بولاتىن ەدى. ءۇندىستان دا وسىرىلگەن اشكوكتەر مەن دامدەۋىشتەر سينتسزيان مەن ءريمنىڭ اسۇيلەرىندە كادەگە جارادى. سولتۇستىك اۋعانستاندا سوعىلعان عيماراتتاردا گرەك تىلىندەگى جازبالار جارقىراپ تۇردى، ال ورتالىق ازيادا وسىرىلگەن اتتار شىعىستاعى مىڭ ميل جەرگە دەيىن بارىپ جاتتى...

...بىراق ەجەلگى الەم ءبىز ويلاعاننان دا الدەقايدا كۇردەلى جانە ءوزارا تولىق قارىم-قاتىناستا بولدى. ءبىز ءريمدى باتىس ەۋروپانىڭ ارعى باباسى دەپ ەسەپتەيمىز، بىراق كەزىندە ونىڭ شىعىستىڭ كۇشتى ىقپالىندا بولعانىن ەسكەرە بەرمەيمىز. انتيكالىق الەم قازىرگى زامانعى قاعىلەز، باسەكەلەس، ءتيىمدى جانە قۋاتتى دۇنيەنىڭ باستاۋ الار تۇسى بولدى. قالالار بەلدەۋى بۇكىل ازيانى قامتىپ وتەتىن شىنجىردى قۇرادى. باتىس – ازياعا، ال ازيا باتىسقا نازار اۋداردى. ءۇندىستان، پارسى شىعاناعى جانە قىزىل تەڭىز بويىنشا ءجۇرىپ وتەتىن جولدار بويلارىندا وسى بەلسەندىلىكتىڭ ۇلعايۋىمەن بىرگە انتيكالىق جىبەك جولىندا تىرشىلىك قىزا ءتۇستى.

ءريمنىڭ ازياعا نازارى ول رەسپۋبليكادان يمپەرياعا اينالعان كەزدەن تۇسە باستادى. كەيىن بايقالعانداي، ول بۇعان جانىن سالعان ەكەن. كونستانتين مەن بۇكىل ريم يمپەرياسى قۇدايعا قول جەتكىزدى; وعان جاڭا ءدىن دە شىعىستان كەلدى...».

سەرىك ءپىرنازار

Abai.kz