Júma, 22 Qarasha 2024
Bú ne mazaq? 29773 41 pikir 25 Shilde, 2018 saghat 18:53

Abaygha til tiygizgen "qisyq auyzgha" birer jauap...

Biz - Úly Abaydyng atyn alyp, qazaqtyng joghyn joqtap, joghalghanyn izdep jýrgen portalmyz. Sondyqtan da, últtyng ústazyna qarsy jasalghan  әr shabuyl - bizge, qala berdi Alty Alashtyng bar balasyna jasalghan qiyanat dep bilemiz. Býgin Núrlan Baydildә atty kәsipker Úly Abay hәkimge til tiygizdi. "Abay osy zamanda ómir sýrse, әri ketse bloger bolar edi" dep góitti. Áriyne, "Abay eldi basqarmady, halqyna eshqanday payda tiygizbedi" dep aitu ýshin de bilim qajet edi. Qazir "auzy qisyq bolsa da, baydyng balasy sóilesin" deytin zaman. Sonda da "qisyq auyz" bay balasy aitty eken dep, ýndemey qalugha arymyz jibermedi...

Núrlan Baydilda

 

Sózimiz dәleldi boluy ýshin tek ýsh mysalmen ghana jauap qatqan jón shyghar.

 

Birinshi mysal

Bas-basyna by bolghan ónkey qiqym,

 Mineky búzghan joq pa elding siqyn.

 Ózderindi týzeler dey almaymyn,

 Óz qolynnan ketken song endi óz yrqyn, –

dep Abay nege aitty?

Búl aradaghy Abaydyng “Óz qolynnan ketken song endi óz yrqyn” –  dep otyrghany –  ruhany tәuelsizdik. Yaghni, basybayly bodandyq. Yryq, jiger, qayrat, biylik, zan, múqym el –  jatqa, jattyng yrqyna tәueldi. Sebebi, qansha úmtylsang da sening enbeging esh bolmaq. Yaghniy:

Basyng daugha, malyng jaugha –

ketedi. Sondyqtan da:

Qor qylma, qorgha, tatulas, –        

deydi Abay.

Nege basyng daugha týsedi? Malyng nege jaugha ketedi? Kim osynyng bәrin arandatyp otyrghan? Nege últtyq tatulyqqa shaqyrady? Astaryna ýnilseniz Abay ózining elin Azamattyq moyynsynbaugha ýndep otyr. Sebebi: әdil zang joq, dúrys ekonomikalyq jýie joq. Tek qana seni qanau bar jәne eshqashanda әdildik tilep aqiqatqa jetpeysin, óitkeni:

Ótirik, úrlyq,

Ýkimet zorlyq,

Qúrysyn, kózing ashylmas,-  

dep oiyn odan әri sabaqtaydy Abay.

Demek, múqym eldi tyghyryqqa tirep, “yrqyn alghan” zorlyqshyl kýsh – jahil memleket boldy ghoy. Al Abaydyng túsynda qos ýkimet joq, jalghyz-aq patsha aghzamnyng dәrgeyi jýrip túrghan. Abay sol aghzamdy “zorlyqshyl ýkimet” dep baghalap otyr (Túrsyn Júrtbay).

Abaydy kýstanalaghysh Núrlan Baydilda dәl osy dәrgeyde býkil Alashqa ýn qata aldy ma? Qazirdin  ózinde qazaqtyng myng san problemasy bar. Sonyn  birine Abaysha ýn qatyp pa? Óz tilinde emes, ózge tilde kósilip otyrghan ol neni bitiripti? Býgin ghana "Qúl - qojayynnyng tilinde sóileydi"  degen maqala jariyalap edik. Tym qúryghanda qúldyq qamyttan moynyn ajyrata almay otyryp, Abaydy synaghany qalay?

 

Ekinshi mysal

Abay Qúnanbayúly qazaq dalasynda túnghysh jaryq kórgen pravolyq qújat 74 baptan túratyn «Ereje» dep atalatyn zang núsqasyn jazyp shyqty. Ol Zang Semey oblysynyng Qaramola deytin jerinde bes duan elining biyleri sezinde qabyldanyp, bekitildi.

1885 jyldyn  mamyr aiynda  ótken Semey guberniyasyna qarasty bes oyazdyng biy-bolystary, el biyleushi aqsaqaldary bas qosqan Qaramola jәrmenkesindegi qabyldanghan Zandy bilmey túryp, kósemsu - aqymaqtyq.

Sezdi Semeyding general-gubernatory, general Seklinskiy basqarady. Búl jәrmenkede ótken sezde Semey qazaqtary ýshin qylmysty isterge qarsy arnayy zang erejesin qabyldaudy úigharady. Seklinskiy Abaymen jolyqqanda, Abay jalpy qazaq dalasyn orys zandarymen ghana basqarugha bolmaytynyn, búl elding ózining erekshelikteri bar ekenin, atadan balagha ghasyrlar boyy miras bolyp kele jatqan әdet-ghúrpy, zandary barlyghyn, kóp mәselelerdi qazaq ishinde osy zandar negizinde sheshuge bolatyndyghyn aitady. Búl kezde Abaydyng basyna qara búlt ýiirilip, keybir atqaminerler Abaydy osy jiynda qúrtamyz dep kelgen edi. Kerisinshe, Abaydyng patsha úlyqtarymen jolyqqannan keyin onyng zerek, tereng bilimdi adam ekenine kózderi jetip, eshqanday qiyanatqa barmaytynyn týsingennen keyin әlgi adamdar Abaydy tóbe by etip saylaydy. Abay Shar boyynda ýsh kýnning ishinde janyna birneshe adamdy ghana alyp, 100-den artyq baptan túratyn zandy jasaydy. Abay qazaqtyng búrynghy zandaryn jetik biletindigin, sonymen qosa orys zandaryn da tereng biletindigin kórsetip, osylardyng barlyghyn ýilestire otyryp, ózi ómir sýrip otyrghan dәuirdegi qazaq qoghamyna qajetti zandardy jazyp shyghady. 

Abay qazaq elining әdet-saltyn, jete zerttey otyryp, adam qúqyn jan-jaqty qorghaugha belsene qatysady. Osylaysha ýsh kýn, ýsh týn ishinde Qaramola sezine arnayy zang erejesi jasalyp, biyler talqysynan ótedi. Abay jazghan qazaqtyng jana zang erejesi (74 statiya) qabaldanady (Almahan Múhametqaliqyzy).     

Bizding kәsipkerimiz Abaytanudyng әlippesi sanalatyn osyny da bilmegeni me? Múnshalyq dengeyde sauatsyz bola túra, bar qazaqqa aqyl aitu masqara emes pe? Zang men zәkón biylegen zamanda 74 bapty Ereje jazu - sol tústaghy qay batyrdyn, qay biyding tәleyine jazylypty. 

 

Ýshinshi mysal

Patshalyq basqarudyng zy­miyan­dyq astaryna, otarlyq zannyng súr­qiya­ly­ghyna kózi jetken Abay: «Qysqa kýnde qy­ryq jerge qoyma qoyyp, qu tilmen qulyq saughan zany qúrysyn», – dep kýiinedi.

Qa­zaqtyng ru­hyn, dilin, dәstýrin týbegeyli qúr­tugha ba­ghyt­talghan ayar zannyng astaryn andaghan Abay:

«Qyzmet qylma oyazgha, jan­bay jatyp só­nuge.

Qalay sabyr qylarsyn, janbay ja­typ sónuge?», – deydi.

Sóite túra ózi 18 jyl boyy el basqaru isine ara­lasty. 12 jyl bo­lys, eki kezek (3 jyldan 6 jyl) by boldy.

Shyn mә­ninde, oyaz­dyq, bolystyq biylik Resey otar­shyl­dy­ghynyng qúraly bolsa da, Abay qa­zaq­tyng mýd­desin, qarashanyng tendigin, әdil­dik pen turalyqty ýstem etti.

Núrlan Baydildә bauyrymyz Qúnanbaydy әspetteymin dep otyryp, "Abay auyldy da basqarmady" dep qaldy. Sonda eline resmy 18 jyl biylik etken Abaydy qayda jibermek? Onyng oiynda Abay hәkim  ózimen-ózi kýnirenip, ólen  jazyp jýrgen qara shal bolyp elesteytin bolghany ma? Ómirden týigeni men kórgeni kóp adamnyng artynda ghana sóz qalady. Sony da bilmey me, bú pәtshaghar!

Týiin

Abay  -  Qúnanbaydyng qasynda jýrip, el ishindegi qanshama dauly mәseleni sheshti.

Abay - býkil Alashorda iydeyasynyng qaynar búlaghy. Onyng shәkirteri men balalary Alashorda jolynda kýresti. 

Abay - әli kýnge azattyqtyng aq tuyn ústap, bar qazaqtyng arqasýieri bolyp túr. 

Abay - qazaqtyng oiy!

Kýres joly - qolgha qaru alu ghana emes. 

Bizding aitpaghymyz  osy ghana...

 

Shәriphan Qaysar

Abai.kz

41 pikir

Ýzdik materialdar

Syni-esse

«Talasbek syilyghy»: Talqandalghan talgham...

Abay Mauqaraúly 1455
Bilgenge marjan

«Shyghys Týrkistan memleketi beybit týrde joghaldy»

Álimjan Áshimúly 3217
Birtuar

Shoqannyng әzil-syqaqtary

Baghdat Aqylbekov 5262