ەكىنشى مىسال

اباي قۇنانبايۇلى قازاق دالاسىندا تۇڭعىش جارىق كورگەن پراۆولىق قۇجات 74 باپتان تۇراتىن «ەرەجە» دەپ اتالاتىن زاڭ نۇسقاسىن جازىپ شىقتى. ول زاڭ سەمەي وبلىسىنىڭ قارامولا دەيتىن جەرىندە بەس دۋان ەلىنىڭ بيلەرى سەزىندە قابىلدانىپ، بەكىتىلدى.

1885 جىلدىڭ  مامىر ايىندا  وتكەن سەمەي گۋبەرنياسىنا قاراستى بەس ويازدىڭ بي-بولىستارى، ەل بيلەۋشى اقساقالدارى باس قوسقان قارامولا جارمەڭكەسىندەگى قابىلدانعان زاڭدى بىلمەي تۇرىپ، كوسەمسۋ - اقىماقتىق.

سەزدى سەمەيدىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى، گەنەرال تسەكلينسكي باسقارادى. بۇل جارمەڭكەدە وتكەن سەزدە سەمەي قازاقتارى ءۇشىن قىلمىستى ىستەرگە قارسى ارنايى زاڭ ەرەجەسىن قابىلداۋدى ۇيعارادى. تسەكلينسكي ابايمەن جولىققاندا، اباي جالپى قازاق دالاسىن ورىس زاڭدارىمەن عانا باسقارۋعا بولمايتىنىن، بۇل ەلدىڭ ءوزىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى بار ەكەنىن، اتادان بالاعا عاسىرلار بويى ميراس بولىپ كەلە جاتقان ادەت-عۇرپى، زاڭدارى بارلىعىن، كوپ ماسەلەلەردى قازاق ىشىندە وسى زاڭدار نەگىزىندە شەشۋگە بولاتىندىعىن ايتادى. بۇل كەزدە ابايدىڭ باسىنا قارا بۇلت ءۇيىرىلىپ، كەيبىر اتقامىنەرلەر ابايدى وسى جيىندا قۇرتامىز دەپ كەلگەن ەدى. كەرىسىنشە، ابايدىڭ پاتشا ۇلىقتارىمەن جولىققاننان كەيىن ونىڭ زەرەك، تەرەڭ ءبىلىمدى ادام ەكەنىنە كوزدەرى جەتىپ، ەشقانداي قياناتقا بارمايتىنىن تۇسىنگەننەن كەيىن الگى ادامدار ابايدى توبە بي ەتىپ سايلايدى. اباي شار بويىندا ءۇش كۇننىڭ ىشىندە جانىنا بىرنەشە ادامدى عانا الىپ، 100-دەن ارتىق باپتان تۇراتىن زاڭدى جاسايدى. اباي قازاقتىڭ بۇرىنعى زاڭدارىن جەتىك بىلەتىندىگىن، سونىمەن قوسا ورىس زاڭدارىن دا تەرەڭ بىلەتىندىگىن كورسەتىپ، وسىلاردىڭ بارلىعىن ۇيلەستىرە وتىرىپ، ءوزى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان داۋىردەگى قازاق قوعامىنا قاجەتتى زاڭداردى جازىپ شىعادى. 

اباي قازاق ەلىنىڭ ادەت-سالتىن، جەتە زەرتتەي وتىرىپ، ادام قۇقىن جان-جاقتى قورعاۋعا بەلسەنە قاتىسادى. وسىلايشا ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن ىشىندە قارامولا سەزىنە ارنايى زاڭ ەرەجەسى جاسالىپ، بيلەر تالقىسىنان وتەدى. اباي جازعان قازاقتىڭ جاڭا زاڭ ەرەجەسى (74 ستاتيا) قابالدانادى (الماحان مۇحامەتقاليقىزى).     

ءبىزدىڭ كاسىپكەرىمىز ابايتانۋدىڭ الىپپەسى سانالاتىن وسىنى دا بىلمەگەنى مە؟ مۇنشالىق دەڭگەيدە ساۋاتسىز بولا تۇرا، بار قازاققا اقىل ايتۋ ماسقارا ەمەس پە؟ زاڭ مەن زاكون بيلەگەن زاماندا 74 باپتى ەرەجە جازۋ - سول تۇستاعى قاي باتىردىڭ، قاي ءبيدىڭ تالەيىنە جازىلىپتى. 

ءۇشىنشى مىسال

پاتشالىق باسقارۋدىڭ زى­ميان­دىق استارىنا، وتارلىق زاڭنىڭ سۇر­قيا­لى­عىنا كوزى جەتكەن اباي: «قىسقا كۇندە قى­رىق جەرگە قويما قويىپ، قۋ تىلمەن قۋلىق ساۋعان زاڭى قۇرىسىن»، – دەپ كۇيىنەدى.

قا­زاقتىڭ رۋ­حىن، ءدىلىن، ءداستۇرىن تۇبەگەيلى قۇر­تۋعا با­عىت­تالعان ايار زاڭنىڭ استارىن اڭداعان اباي:

«قىزمەت قىلما ويازعا، جان­باي جاتىپ ءسو­نۋگە.

قالاي سابىر قىلارسىڭ، جانباي جا­تىپ سونۋگە؟»، – دەيدى.

سويتە تۇرا ءوزى 18 جىل بويى ەل باسقارۋ ىسىنە ارا­لاستى. 12 جىل بو­لىس، ەكى كەزەك (3 جىلدان 6 جىل) بي بولدى.

شىن ءما­نىندە، وياز­دىق، بولىستىق بيلىك رەسەي وتار­شىل­دى­عىنىڭ قۇرالى بولسا دا، اباي قا­زاق­تىڭ ءمۇد­دەسىن، قاراشانىڭ تەڭدىگىن، ءادىل­دىك پەن تۋرالىقتى ۇستەم ەتتى.

نۇرلان ءبايدىلدا باۋىرىمىز قۇنانبايدى اسپەتتەيمىن دەپ وتىرىپ، "اباي اۋىلدى دا باسقارمادى" دەپ قالدى. سوندا ەلىنە رەسمي 18 جىل بيلىك ەتكەن ابايدى قايدا جىبەرمەك؟ ونىڭ ويىندا اباي حاكىم  وزىمەن-ءوزى كۇڭىرەنىپ، ولەڭ  جازىپ جۇرگەن قارا شال بولىپ ەلەستەيتىن بولعانى ما؟ ومىردەن تۇيگەنى مەن كورگەنى كوپ ادامنىڭ ارتىندا عانا ءسوز قالادى. سونى دا بىلمەي مە، بۇ پاتشاعار!

ءتۇيىن

اباي  -  قۇنانبايدىڭ قاسىندا ءجۇرىپ، ەل ىشىندەگى قانشاما داۋلى ماسەلەنى شەشتى.

اباي - بۇكىل الاشوردا يدەياسىنىڭ قاينار بۇلاعى. ونىڭ شاكىرتەرى مەن بالالارى الاشوردا جولىندا كۇرەستى. 

اباي - ءالى كۇنگە ازاتتىقتىڭ اق تۋىن ۇستاپ، بار قازاقتىڭ ارقاسۇيەرى بولىپ تۇر. 

اباي - قازاقتىڭ ويى!

كۇرەس جولى - قولعا قارۋ الۋ عانا ەمەس. 

ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز  وسى عانا...

ءشارىپحان قايسار

Abai.kz