Demalys mausymynda temir jol kóligi biyletterining ýnemi jetispeushiligi, kýn sayyn әleuetti qúrylymdar men ózge de memlekettik organdardyng poyyzdarda bir myng jarym oryndy brondap qongyna baylanysty tuyndap otyr eken, alayda, tapsyrys berushilerding qajettiligi osynshama biyletting 80 prosentin de qúramay  otyr. 

Temir jol biyletterining jetispeushiligine qatysty problemagha songhy uaqytta ýkimet dengeyinde nazar bólinip otyr. Investisiyalar jәne damu ministrliginde búl jaghdaydan shyghu joldary izdestiriude. Bizding derek berushi aqparatyna sýiensek, IDM-de tek qazir ghana, Qazaqstanda kýn sayyn erkin satylymnan shamamen 1200-1500 temir jol biyletining shygharylynyp alynatyny taldanyp otyr.  Masshtab týsinikti bolu ýshin aitar bolsaq, múnday jolaushy sanyn tek  «Taligonyn» tórt qúramymen tasymaldaugha bolady. Bәlkim, osy san ghana, jolaushylargha biyletti tabighatta joq, joghary baghamen satatyn biznes kómekterdi birjolata joigha kómekteser me edi. Alayda, búl salada tipti ministrlik dengeydegi «men» degen memqyzmetkerding ózi baylanysugha tәuekelge barmaytyn, anau-mynau emes vedomstvolardyng qyzyghushylyqtary bolyp otyr. Álbette, polisiya qyzmetkerleri, әskeriqyzmettegiler, prokurorlar, azamattyq memorgan qyzmetkerleri de kýn sayyn belgili bir biylet sanyn qajet etetin shyghar. Alayda, naqty iste brondau birneshe esege joghary bolyp otyr. Poyyz jóneltiluge eki saghat uaqyt qalghanda da IIM, Qorghanys ministrligi, ÚQK, prokuratura, tipti azamattyq memorgandar brondary rezervtegi biyletterdin  barlyghynan 18-20 prosentinen basqasy alynyp tastalynbaydy. Bayqaghanymyzday, 80 prosent jәne odan kóp brondalghan oryn eshkimge kerek bolmay qalady. Tipti, poyyzdyng ketuine eki saghat uaqyt qalghannyng ózinde ýiinde otyrghan  aqyl-esi dúrys adam biylet satyp almaydy. Olar  tek kómek berushiler ýshin manyzdy. Sol sebepten de, múnyng bәri tekten tek emes degen kýdikting tuyndary sózsiz. Jaman aitpay, jaqsy joq demekshi, qanday da bir jaghday bola qalsa, әriyne, qúday saqtasyn, pogondaghy adamdargha eshqanday broni qajet bolmaydy. Múnday jaghdayda qosymsha vagondar tirkep nemese bólek qúramdar beredi. Ondayda әskeriyler de, poliyseyler de jolaushylar poyyzdarymen emes, liytermen – tek jasyl janyp túratyn jәne ayaldamaytyn qúrammen barady.

Qazirgi kezde barlyq әleuetti qúrylymdar biyletterdi Astana men Almatygha brondaydy. Elordagha qatystysy týsinikti delik, al Almaty qyzmettik maqsat prinsiypine mýldem kirmeydi.

Ontýstik astanada memleket mýddesi ýshin kilemge shaqyratynday, eshqanday da ministrlik joq. Onyng ýstine, әskery okrugtardyng shtabtary basqa qalalarda ornalasqan.

Al Qyzylorda – Almaty nemese Aqtóbe – Almaty baghytyndaghy erkin ainalymdaghy biyletterding nege alynyp tastalynatyny tipti týsiniksiz? Álde qúqyqqorghau organdarynyng joghary shendi emes qyzmetkerleri otbasylarymen Medeuge jәne baraholkagha qarapayym jolmen baryp kelu ýshin be eken? Bәlkim, búl bolashaq alypsatarlar ýshin rezerv be eken? Óitkeni, tasymaldaushylardyng birde bireuining broni boyynsha biylet satyp alghan adamnyng jedel qyzmetker nemese qúpiya qyzmetker ekenin tekseru mýmkindigi joq, sebebi biyletter azamattyng jeke kuәligi boyynsha satylady.

Alayda, naqty fakt, ol kvotadaghy biyletterding 80 jәne odan kóp prosenti týptep kelgende, satyp alynbaydy, al poyyzdarda bos oryndardyng boluyn, kassada biyletting joqtyghymen týsindiriledi. Endeshe, qogham belsendileri men finpolisiya ókilderi kinәratty basqa jerden izdeu kerek.

Brongha ministrlik jәne vedomstvolar basshylary tapsyrys jasaydy. Mәselen,  IIM basshysy poyyzben bir jerge bara qoymas, jәne de ol óz basy biyletterdi taratpaytyny da týsinikti. Múnymen aumaqtyq bólimsheler – jelilik polisiya, kólik prokuraturasy, últtyq qauipsizdik departamenti, taghysyn taghy organ basshylary ainalysady.

Qalay jәne kimge olar biyletterdi taratady jәne mýldem taratady ma? Esesine, olar olargha tiyesili oryndardy jәne búl biyletterge tapsyrys bolmasa, olardyng satylmaytynyn da biledi. Osyny bile túra olar, óz erikterimen qoyandardy otyrghyzu arqyly nemese kómektesushilerimen birige otyryp, tasymaldaushylargha qysym jasaydy.

Áriyne, jolserikter ghana emes,  poyyz brigadirleri de pogondaghy adamdarmen dau-janjalgha barmasy anyq, óitkeni, bizdegi qúramdardyng bәri jana bolmaghandyqtan, vagonnan jәne shaghyn arbashyqtan qanday da bir kemshilik tabylary anyq. Árbir vagonda vagonnyng shyqqan uaqyty kórsetilgen nәl bar. Keybir vagongha jýz jylday bolghan. Biraq, birde-bir adam әleuetti qúrylym adamdary jәne basqa da qaraushylar – sanitarlyq dәrigerler  nemese kólik baqylau qyzmetkerleri – vagondy eski boluyna baylanysty óz talaptaryna sәikes kelmeytindikten qúramnan aghytyp alypty degendi estimegen shyghar. Mysaly, men estigen joqpyn.

Búdan týietinimiz, barlyq baqylaushy-qadaghalaushy organdar qanday da bir jaghdaygha baylanysty, boluy yqtimal kemshilikterge kóz júma qaraydy. Búl qanday jaghdaylar – sony biyletti brondauy ortalyqtandyrylghan, biyletsiz jol jýru faktileri anyqtalghany turaly óz bastyghyna raport jasap jatqan, komissiyanyng sarapqa salghany jón bolar edi. Jolserikterding qarajat jinauy osy jaghdaygha baylanysty  ma eken?

Kenestik kezennen kele jatqan broni – búl kólenkeli naryqty tolyqtyryp otyrudyng bir tәsili. Alayda, polisiyada, prokuratura da, qarjy polisiyasy da búl tolyqtyrudy joi bastamasyn kótergen emes.

Esesine, demalys mausymynda kómektesushilerding kýndizgi tapqan aqysy keyde 200 myng tengege deyin jetip jyghylady.

Songhy kezde BAQ-ta birinen song bir qaqtyghys ornynan – biylet alypsatarlar anyqtaldy, anau bir jerde biyletsiz jolaushy anyqtaldy, taghysyn taghy mәlimettegi aqparattar jii shyghyp jatyr. Biraq, birde-bir ret jasalghan qorytyndy men qabyldanghan sharalar turaly aqparat shyqqan emes.

Últtyq ekonomika ministrligining Statistika komiytetining deregi boyynsha temir jol kóligimen jylyna 18 million shamasynda adam tasymaldanady eken. Biraq, 7-den 9 milliongha deyingi jolaushylar poyyzdarda jazghy ýsh aida tasymaldanady. Áriyne, qalghan toghyz aida biyletke qatysty ajiotaj joq.

Áriyne, әrdayym bos oryndary bar vagondarymen qosa qajetinshe poyyzdar shygharu arqyly alypsatarlar tamyryna bir jolata balta shabugha bolar edi.  Onda biyletter qanshalyqty qymbatqa týser edi?   Alyp qaraytyn bolsaq, jiyrmajyldyq jolaushy vagony 42-45 million tenge túrady. Janasy  - 300 millionnan bastalady. Al bizde kóptegen temir jol baghdarlary (barlyq elderde jolaushylar tasymaly shyghyndy bolyp keledi) tiyisti dengeyde subsidiyalanbaydy.

Jolaushylar aghyny boyynsha statistikadan belgilisi, parkti úlghaytu jyl boyy qajet etpeydi, tek jazdyng ýsh aiynda ghana qajet. Sondyqtan mәseleni aqsha ketirmey-aq, tәrtipti qalypqa keltire otyryp, problemany sheshken әldeqayda tiyimdi.

Al tәrtipti qalay keltiruge bolady?  IDM kassalar júmysyn qatang baqylaugha aludy úsynady.

IDM baspasóz-qyzmetining habarlauynsha, naryqta 4700-den astam biylet kassalary júmys isteydi. Sonyng ishinde, memlekettik («Jolaushylar tasymaly» AQ-na tiyesilisi) 238. IYә, búlardyng qataryna iri vokzaldarda shoghyrlanghan barlyq kassalarda kiredi. Biraq, vokzaldan 50-100 metr qashyqtyqta taghy birneshe kassa ornalasqan. Naryqtyng zandary boyynsha olar ol jerde bolmauy tiyis edi. Oilap qaraghan adamgha, deldalgha kim barady, eger jaqyn manda «Jolaushylar tasymaly» kassalary ornalasqan bolsa?

Aq naryqtyng zany boyynsha, olar bayaghyda-aq qúldyrauy tiyis edi. Biraq, súr naryqtyng zany boyynsha olar ómir sýrulerimen qatar gýldenip, alypsatarlargha kómek kórsetu arqyly da tabys tabuda.

QazTAG aqparattyq agenttigi IDM baspasóz-qyzmetining derekterine sýiene otyryp, jaqynda bir kýnde bir kassa arqyly 30 biyletting qaytarylghan faktisi turaly habarlady.

Búl dәlireginde, kólenkeli biznestegilerding der kezinde biyletterdi dostary men tuystarynyng aty-jónine satyp alyp, keyin olardy eki ese baghamen alypsatarlar arqyly satyp alushylar atyna qayta resimdegen oqigha bolsa kerek. Al búghan újymdyq brondau siyaqty kenestik júrnaq kómektesude. Búl turaly onyng paydasyn kórgender ghana biledi.

Teoriyalyq túrghydan alyp qaraytyn bolsaq, kez kelgen zandy túlgha kez kelgen kassadan Ivanov, Sidorov, Kozlovqa olardy qanday da bir yntagerler sletine jiberu ýshin biylet satyp ala alady.  Múnday jaghdayda aqshany birden tóleu de qajet emes. Hatqa «uaqytyly tóleuge kepildik beremiz» degen mәlimetti qosyp berse de jetkilikti. Al shygharda, biyletter jogharyda atalghan jigitterge emes, anketalyq deregi mýldem bólek adamdargha bolyp shyghady. Kassagha kómektesushiler kimdi alyp keldi, brondalghan biyletterdi solardyng atyna jazyp beredi. Al fakt boyynsha kez kelgen «Roga y kopyta» JShS  ózining sharasyna kimdi jiberetinin ózi sheshuge qúqyly.

Kólenkeli biylet biznesinde marjinaldylyqty úlghaytu ýshin shyghyndy qalaysha tómendetuge bolady?  Alypsatarlar aldyn ala balalar biyletin elupayyzdyq bagha qúnymen satyp alady. Sodan keyin olardy qaytaryp, deldal arqyly kassagha kelgen naqty bir satyp alushygha biyletti qayta rәsimdeydi. Múnday qiytúrqy әreketti memlekettik kassalarda jasau mýmkin emes, óitkeni, biyletten bas tartqan jaghdayda ol avtomatty týrde ASU «Ekspress» elektrondy biylet satu jýiesine enip, ony Internette kýtip otyrghan kez kelgen adam satyp ala alady.

Eske salayyn, qazir alypsatarlyq qúqyqbúzushylyq retinde qabyldanbaydy. Jelilik polisiya qyzmetkerlerining múrny astynda óz biznesterin qannen qapersiz jýrgizip jatqan kómektesushilerdi, keyde boyamashylyq reydter kezinde ústap alyp, jaqynda payda boldy degen synay tanytady, tipti, bolmaghan jaghdayda, azamattardyng mazasyn alghany ýshin aiyppúl salady. Múnday jaghdayda aiyppúl 5 AEK-ti qúraydy. Residiv barysynda – 10 AEK. Basqalay baptar qarastyrylmaghan.

Kýndizgi tabys kózi 100-200 myng tengeni qúraghan shaqta, búl týkke túrghysyz aqsha ekeni aitpasa da týsinikti. Onyng ýstine, aiyppúldy qanday da bir kampaniya barysynda kózge týsip qalghandargha salady, al shyn mәninde búl qúbylyspen tolyq kýresip, joigha eshqanday maqsat qoyylyp jatqan joq. Ashy da bolsa, shyndyq osy.

Igori Nevoliyn, 

Abai.kz