دەمالىس ماۋسىمىندا تەمىر جول كولىگى بيلەتتەرىنىڭ ۇنەمى جەتىسپەۋشىلىگى، كۇن سايىن الەۋەتتى قۇرىلىمدار مەن وزگە دە مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ پويىزداردا ءبىر مىڭ جارىم ورىندى برونداپ قويۋىنا بايلانىستى تۋىنداپ وتىر ەكەن، الايدا، تاپسىرىس بەرۋشىلەردىڭ قاجەتتىلىگى وسىنشاما بيلەتتىڭ 80 پروتسەنتىن دە قۇراماي  وتىر. 

تەمىر جول بيلەتتەرىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنە قاتىستى پروبلەماعا سوڭعى ۋاقىتتا ۇكىمەت دەڭگەيىندە نازار ءبولىنىپ وتىر. ينۆەستيتسيالار جانە دامۋ مينيسترلىگىندە بۇل جاعدايدان شىعۋ جولدارى ىزدەستىرىۋدە. ءبىزدىڭ دەرەك بەرۋشى اقپاراتىنا سۇيەنسەك، يدم-دە تەك قازىر عانا، قازاقستاندا كۇن سايىن ەركىن ساتىلىمنان شامامەن 1200-1500 تەمىر جول بيلەتىنىڭ شىعارىلىنىپ الىناتىنى تالدانىپ وتىر.  ماسشتاب تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن ايتار بولساق، مۇنداي جولاۋشى سانىن تەك  «تالگونىڭ» ءتورت قۇرامىمەن تاسىمالداۋعا بولادى. بالكىم، وسى سان عانا، جولاۋشىلارعا بيلەتتى تابيعاتتا جوق، جوعارى باعامەن ساتاتىن بيزنەس كومەكتەردى ءبىرجولاتا جويۋعا كومەكتەسەر مە ەدى. الايدا، بۇل سالادا ءتىپتى مينيسترلىك دەڭگەيدەگى «مەن» دەگەن مەمقىزمەتكەردىڭ ءوزى بايلانىسۋعا تاۋەكەلگە بارمايتىن، اناۋ-مىناۋ ەمەس ۆەدومستۆولاردىڭ قىزىعۋشىلىقتارى بولىپ وتىر. البەتتە، پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى، اسكەريقىزمەتتەگىلەر، پروكۋرورلار، ازاماتتىق مەمورگان قىزمەتكەرلەرى دە كۇن سايىن بەلگىلى ءبىر بيلەت سانىن قاجەت ەتەتىن شىعار. الايدا، ناقتى ىستە برونداۋ بىرنەشە ەسەگە جوعارى بولىپ وتىر. پويىز جونەلتىلۋگە ەكى ساعات ۋاقىت قالعاندا دا ءىىم، قورعانىس مينيسترلىگى، ۇقك، پروكۋراتۋرا، ءتىپتى ازاماتتىق مەمورگاندار بروندارى رەزەرۆتەگى بيلەتتەردىڭ  بارلىعىنان 18-20 پروتسەنتىنەن باسقاسى الىنىپ تاستالىنبايدى. بايقاعانىمىزداي، 80 پروتسەنت جانە ودان كوپ بروندالعان ورىن ەشكىمگە كەرەك بولماي قالادى. ءتىپتى، پويىزدىڭ كەتۋىنە ەكى ساعات ۋاقىت قالعاننىڭ وزىندە ۇيىندە وتىرعان  اقىل-ەسى دۇرىس ادام بيلەت ساتىپ المايدى. ولار  تەك كومەك بەرۋشىلەر ءۇشىن ماڭىزدى. سول سەبەپتەن دە، مۇنىڭ ءبارى تەكتەن تەك ەمەس دەگەن كۇدىكتىڭ تۋىندارى ءسوزسىز. جامان ايتپاي، جاقسى جوق دەمەكشى، قانداي دا ءبىر جاعداي بولا قالسا، ارينە، قۇداي ساقتاسىن، پوگونداعى ادامدارعا ەشقانداي برون قاجەت بولمايدى. مۇنداي جاعدايدا قوسىمشا ۆاگوندار تىركەپ نەمەسە بولەك قۇرامدار بەرەدى. وندايدا اسكەريلەر دە، پوليتسەيلەر دە جولاۋشىلار پويىزدارىمەن ەمەس، ليتەرمەن – تەك جاسىل جانىپ تۇراتىن جانە ايالدامايتىن قۇراممەن بارادى.

قازىرگى كەزدە بارلىق الەۋەتتى قۇرىلىمدار بيلەتتەردى استانا مەن الماتىعا بروندايدى. ەلورداعا قاتىستىسى تۇسىنىكتى دەلىك، ال الماتى قىزمەتتىك ماقسات پرينتسيپىنە مۇلدەم كىرمەيدى.

وڭتۇستىك استانادا مەملەكەت مۇددەسى ءۇشىن كىلەمگە شاقىراتىنداي، ەشقانداي دا مينيسترلىك جوق. ونىڭ ۇستىنە، اسكەري وكرۋگتاردىڭ شتابتارى باسقا قالالاردا ورنالاسقان.

ال قىزىلوردا – الماتى نەمەسە اقتوبە – الماتى باعىتىنداعى ەركىن اينالىمداعى بيلەتتەردىڭ نەگە الىنىپ تاستالىناتىنى ءتىپتى تۇسىنىكسىز؟ الدە قۇقىققورعاۋ ورگاندارىنىڭ جوعارى شەندى ەمەس قىزمەتكەرلەرى وتباسىلارىمەن مەدەۋگە جانە باراحولكاعا قاراپايىم جولمەن بارىپ كەلۋ ءۇشىن بە ەكەن؟ بالكىم، بۇل بولاشاق الىپساتارلار ءۇشىن رەزەرۆ بە ەكەن؟ ويتكەنى، تاسىمالداۋشىلاردىڭ بىردە بىرەۋىنىڭ برون بويىنشا بيلەت ساتىپ العان ادامنىڭ جەدەل قىزمەتكەر نەمەسە قۇپيا قىزمەتكەر ەكەنىن تەكسەرۋ مۇمكىندىگى جوق، سەبەبى بيلەتتەر ازاماتتىڭ جەكە كۋالىگى بويىنشا ساتىلادى.

الايدا، ناقتى فاكت، ول كۆوتاداعى بيلەتتەردىڭ 80 جانە ودان كوپ پروتسەنتى تۇپتەپ كەلگەندە، ساتىپ الىنبايدى، ال پويىزداردا بوس ورىنداردىڭ بولۋىن، كاسسادا بيلەتتىڭ جوقتىعىمەن تۇسىندىرىلەدى. ەندەشە، قوعام بەلسەندىلەرى مەن فينپوليتسيا وكىلدەرى كىناراتتى باسقا جەردەن ىزدەۋ كەرەك.

برونعا مينيسترلىك جانە ۆەدومستۆولار باسشىلارى تاپسىرىس جاسايدى. ماسەلەن،  ءىىم باسشىسى پويىزبەن ءبىر جەرگە بارا قويماس، جانە دە ول ءوز باسى بيلەتتەردى تاراتپايتىنى دا تۇسىنىكتى. مۇنىمەن اۋماقتىق بولىمشەلەر – جەلىلىك پوليتسيا، كولىك پروكۋراتۋراسى، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك دەپارتامەنتى، تاعىسىن تاعى ورگان باسشىلارى اينالىسادى.

قالاي جانە كىمگە ولار بيلەتتەردى تاراتادى جانە مۇلدەم تاراتادى ما؟ ەسەسىنە، ولار ولارعا تيەسىلى ورىنداردى جانە بۇل بيلەتتەرگە تاپسىرىس بولماسا، ولاردىڭ ساتىلمايتىنىن دا بىلەدى. وسىنى بىلە تۇرا ولار، ءوز ەرىكتەرىمەن قويانداردى وتىرعىزۋ ارقىلى نەمەسە كومەكتەسۋشىلەرىمەن بىرىگە وتىرىپ، تاسىمالداۋشىلارعا قىسىم جاسايدى.

ارينە، جولسەرىكتەر عانا ەمەس،  پويىز بريگاديرلەرى دە پوگونداعى ادامدارمەن داۋ-جانجالعا بارماسى انىق، ويتكەنى، بىزدەگى قۇرامداردىڭ ءبارى جاڭا بولماعاندىقتان، ۆاگوننان جانە شاعىن ارباشىقتان قانداي دا ءبىر كەمشىلىك تابىلارى انىق. ءاربىر ۆاگوندا ۆاگوننىڭ شىققان ۋاقىتى كورسەتىلگەن ءنال بار. كەيبىر ۆاگونعا ءجۇز جىلداي بولعان. بىراق، بىردە-ءبىر ادام الەۋەتتى قۇرىلىم ادامدارى جانە باسقا دا قاراۋشىلار – سانيتارلىق دارىگەرلەر  نەمەسە كولىك باقىلاۋ قىزمەتكەرلەرى – ۆاگوندى ەسكى بولۋىنا بايلانىستى ءوز تالاپتارىنا سايكەس كەلمەيتىندىكتەن قۇرامنان اعىتىپ الىپتى دەگەندى ەستىمەگەن شىعار. مىسالى، مەن ەستىگەن جوقپىن.

بۇدان تۇيەتىنىمىز، بارلىق باقىلاۋشى-قاداعالاۋشى ورگاندار قانداي دا ءبىر جاعدايعا بايلانىستى، بولۋى ىقتيمال كەمشىلىكتەرگە كوز جۇما قارايدى. بۇل قانداي جاعدايلار – سونى بيلەتتى برونداۋى ورتالىقتاندىرىلعان، بيلەتسىز جول ءجۇرۋ فاكتىلەرى انىقتالعانى تۋرالى ءوز باستىعىنا راپورت جاساپ جاتقان، كوميسسيانىڭ ساراپقا سالعانى ءجون بولار ەدى. جولسەرىكتەردىڭ قاراجات جيناۋى وسى جاعدايعا بايلانىستى  ما ەكەن؟

كەڭەستىك كەزەڭنەن كەلە جاتقان برون – بۇل كولەڭكەلى نارىقتى تولىقتىرىپ وتىرۋدىڭ ءبىر ءتاسىلى. الايدا، پوليتسيادا، پروكۋراتۋرا دا، قارجى پوليتسياسى دا بۇل تولىقتىرۋدى جويۋ باستاماسىن كوتەرگەن ەمەس.

ەسەسىنە، دەمالىس ماۋسىمىندا كومەكتەسۋشىلەردىڭ كۇندىزگى تاپقان اقىسى كەيدە 200 مىڭ تەڭگەگە دەيىن جەتىپ جىعىلادى.

سوڭعى كەزدە باق-تا بىرىنەن سوڭ ءبىر قاقتىعىس ورنىنان – بيلەت الىپساتارلار انىقتالدى، اناۋ ءبىر جەردە بيلەتسىز جولاۋشى انىقتالدى، تاعىسىن تاعى مالىمەتتەگى اقپاراتتار ءجيى شىعىپ جاتىر. بىراق، بىردە-ءبىر رەت جاسالعان قورىتىندى مەن قابىلدانعان شارالار تۋرالى اقپارات شىققان ەمەس.

ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگىنىڭ ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ دەرەگى بويىنشا تەمىر جول كولىگىمەن جىلىنا 18 ميلليون شاماسىندا ادام تاسىمالدانادى ەكەن. بىراق، 7-دەن 9 ميلليونعا دەيىنگى جولاۋشىلار پويىزداردا جازعى ءۇش ايدا تاسىمالدانادى. ارينە، قالعان توعىز ايدا بيلەتكە قاتىستى اجيوتاج جوق.

ارينە، ءاردايىم بوس ورىندارى بار ۆاگوندارىمەن قوسا قاجەتىنشە پويىزدار شىعارۋ ارقىلى الىپساتارلار تامىرىنا ءبىر جولاتا بالتا شابۋعا بولار ەدى.  وندا بيلەتتەر قانشالىقتى قىمباتقا تۇسەر ەدى؟   الىپ قارايتىن بولساق، جيىرماجىلدىق جولاۋشى ۆاگونى 42-45 ميلليون تەڭگە تۇرادى. جاڭاسى  - 300 ميلليوننان باستالادى. ال بىزدە كوپتەگەن تەمىر جول باعدارلارى (بارلىق ەلدەردە جولاۋشىلار تاسىمالى شىعىندى بولىپ كەلەدى) ءتيىستى دەڭگەيدە سۋبسيديالانبايدى.

جولاۋشىلار اعىنى بويىنشا ستاتيستيكادان بەلگىلىسى، پاركتى ۇلعايتۋ جىل بويى قاجەت ەتپەيدى، تەك جازدىڭ ءۇش ايىندا عانا قاجەت. سوندىقتان ماسەلەنى اقشا كەتىرمەي-اق، ءتارتىپتى قالىپقا كەلتىرە وتىرىپ، پروبلەمانى شەشكەن الدەقايدا ءتيىمدى.

ال ءتارتىپتى قالاي كەلتىرۋگە بولادى؟  يدم كاسسالار جۇمىسىن قاتاڭ باقىلاۋعا الۋدى ۇسىنادى.

يدم ءباسپاسوز-قىزمەتىنىڭ حابارلاۋىنشا، نارىقتا 4700-دەن استام بيلەت كاسسالارى جۇمىس ىستەيدى. سونىڭ ىشىندە، مەملەكەتتىك («جولاۋشىلار تاسىمالى» اق-نا تيەسىلىسى) 238. ءيا، بۇلاردىڭ قاتارىنا ءىرى ۆوكزالداردا شوعىرلانعان بارلىق كاسسالاردا كىرەدى. بىراق، ۆوكزالدان 50-100 مەتر قاشىقتىقتا تاعى بىرنەشە كاسسا ورنالاسقان. نارىقتىڭ زاڭدارى بويىنشا ولار ول جەردە بولماۋى ءتيىس ەدى. ويلاپ قاراعان ادامعا، دەلدالعا كىم بارادى، ەگەر جاقىن ماڭدا «جولاۋشىلار تاسىمالى» كاسسالارى ورنالاسقان بولسا؟

اق نارىقتىڭ زاڭى بويىنشا، ولار باياعىدا-اق قۇلدىراۋى ءتيىس ەدى. بىراق، سۇر نارىقتىڭ زاڭى بويىنشا ولار ءومىر سۇرۋلەرىمەن قاتار گۇلدەنىپ، الىپساتارلارعا كومەك كورسەتۋ ارقىلى دا تابىس تابۋدا.

قازتاگ اقپاراتتىق اگەنتتىگى يدم ءباسپاسوز-قىزمەتىنىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، جاقىندا ءبىر كۇندە ءبىر كاسسا ارقىلى 30 بيلەتتىڭ قايتارىلعان فاكتىسى تۋرالى حابارلادى.

بۇل دالىرەگىندە، كولەڭكەلى بيزنەستەگىلەردىڭ دەر كەزىندە بيلەتتەردى دوستارى مەن تۋىستارىنىڭ اتى-جونىنە ساتىپ الىپ، كەيىن ولاردى ەكى ەسە باعامەن الىپساتارلار ارقىلى ساتىپ الۋشىلار اتىنا قايتا رەسىمدەگەن وقيعا بولسا كەرەك. ال بۇعان ۇجىمدىق برونداۋ سياقتى كەڭەستىك جۇرناق كومەكتەسۋدە. بۇل تۋرالى ونىڭ پايداسىن كورگەندەر عانا بىلەدى.

تەوريالىق تۇرعىدان الىپ قارايتىن بولساق، كەز كەلگەن زاڭدى تۇلعا كەز كەلگەن كاسسادان يۆانوۆ، سيدوروۆ، كوزلوۆقا ولاردى قانداي دا ءبىر ىنتاگەرلەر سلەتىنە جىبەرۋ ءۇشىن بيلەت ساتىپ الا الادى.  مۇنداي جاعدايدا اقشانى بىردەن تولەۋ دە قاجەت ەمەس. حاتقا «ۋاقىتىلى تولەۋگە كەپىلدىك بەرەمىز» دەگەن مالىمەتتى قوسىپ بەرسە دە جەتكىلىكتى. ال شىعاردا، بيلەتتەر جوعارىدا اتالعان جىگىتتەرگە ەمەس، انكەتالىق دەرەگى مۇلدەم بولەك ادامدارعا بولىپ شىعادى. كاسساعا كومەكتەسۋشىلەر كىمدى الىپ كەلدى، بروندالعان بيلەتتەردى سولاردىڭ اتىنا جازىپ بەرەدى. ال فاكت بويىنشا كەز كەلگەن «روگا ي كوپىتا» جشس  ءوزىنىڭ شاراسىنا كىمدى جىبەرەتىنىن ءوزى شەشۋگە قۇقىلى.

كولەڭكەلى بيلەت بيزنەسىندە مارجينالدىلىقتى ۇلعايتۋ ءۇشىن شىعىندى قالايشا تومەندەتۋگە بولادى؟  الىپساتارلار الدىن الا بالالار بيلەتىن ەلۋپايىزدىق باعا قۇنىمەن ساتىپ الادى. سودان كەيىن ولاردى قايتارىپ، دەلدال ارقىلى كاسساعا كەلگەن ناقتى ءبىر ساتىپ الۋشىعا بيلەتتى قايتا راسىمدەيدى. مۇنداي قيتۇرقى ارەكەتتى مەملەكەتتىك كاسسالاردا جاساۋ مۇمكىن ەمەس، ويتكەنى، بيلەتتەن باس تارتقان جاعدايدا ول اۆتوماتتى تۇردە اسۋ «ەكسپرەسس» ەلەكتروندى بيلەت ساتۋ جۇيەسىنە ەنىپ، ونى ينتەرنەتتە كۇتىپ وتىرعان كەز كەلگەن ادام ساتىپ الا الادى.

ەسكە سالايىن، قازىر الىپساتارلىق قۇقىقبۇزۋشىلىق رەتىندە قابىلدانبايدى. جەلىلىك پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ مۇرنى استىندا ءوز بيزنەستەرىن قاننەن قاپەرسىز جۇرگىزىپ جاتقان كومەكتەسۋشىلەردى، كەيدە بوياماشىلىق رەيدتەر كەزىندە ۇستاپ الىپ، جاقىندا پايدا بولدى دەگەن سىڭاي تانىتادى، ءتىپتى، بولماعان جاعدايدا، ازاماتتاردىڭ مازاسىن العانى ءۇشىن ايىپپۇل سالادى. مۇنداي جاعدايدا ايىپپۇل 5 اەك-ءتى قۇرايدى. رەتسيديۆ بارىسىندا – 10 اەك. باسقالاي باپتار قاراستىرىلماعان.

كۇندىزگى تابىس كوزى 100-200 مىڭ تەڭگەنى قۇراعان شاقتا، بۇل تۇككە تۇرعىسىز اقشا ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ونىڭ ۇستىنە، ايىپپۇلدى قانداي دا ءبىر كامپانيا بارىسىندا كوزگە ءتۇسىپ قالعاندارعا سالادى، ال شىن مانىندە بۇل قۇبىلىسپەن تولىق كۇرەسىپ، جويۋعا ەشقانداي ماقسات قويىلىپ جاتقان جوق. اششى دا بولسا، شىندىق وسى.

يگور نەۆولين، 

Abai.kz