Býgin Almaty oblysy Aqsu audanynyng Qyzylaghash auyly as berip jatyr.  Qazaq júrtynyng jadynda shyghar, byltyr 12 nauryz kýni týnde Qyzylaghashtaghy alyp su qoymasy jarylyp auyl túrghyndary súmdyq zardap shekken bolatyn. Resmy mәlimetke sýiensek, apattan  45 adam qaza tapqan edi. Al, auyldaghy ýiler tútas tilsiz jaudyng oqpanyna jútylghan. Qalqayyp aman qalghandaryn baspana etu tipti mýmkin emes edi. Sodan el-júrt týgel jәrdemge úmtylyp «Qyzylaghashty qútqaru» qoryn ashyp, baryn ortagha tókken. Qorgha qarajat qúiylysymen Qyzylaghashty qaytadan qalpyna keltiru isi de qarqyn ala jónelgen-di. Mine,  arada bir jyl ótipti. Qayghy jútqan auyldyng býgingi tirligi qanday? Jyl on eki aidyng shiyreginde ne istelip, ne qoydy? Osy saualdardy aldyna salyp Abai.kz aqparattyq portalynyng jurnalisteri jolgha shyqqan.

Býgin Almaty oblysy Aqsu audanynyng Qyzylaghash auyly as berip jatyr.  Qazaq júrtynyng jadynda shyghar, byltyr 12 nauryz kýni týnde Qyzylaghashtaghy alyp su qoymasy jarylyp auyl túrghyndary súmdyq zardap shekken bolatyn. Resmy mәlimetke sýiensek, apattan  45 adam qaza tapqan edi. Al, auyldaghy ýiler tútas tilsiz jaudyng oqpanyna jútylghan. Qalqayyp aman qalghandaryn baspana etu tipti mýmkin emes edi. Sodan el-júrt týgel jәrdemge úmtylyp «Qyzylaghashty qútqaru» qoryn ashyp, baryn ortagha tókken. Qorgha qarajat qúiylysymen Qyzylaghashty qaytadan qalpyna keltiru isi de qarqyn ala jónelgen-di. Mine,  arada bir jyl ótipti. Qayghy jútqan auyldyng býgingi tirligi qanday? Jyl on eki aidyng shiyreginde ne istelip, ne qoydy? Osy saualdardy aldyna salyp Abai.kz aqparattyq portalynyng jurnalisteri jolgha shyqqan.

El shetine ilige bere aldymen auyldyng manday qaqpasyna at basyn búryp, az ayaldadyq. Sonadaydan kózimizding  shalghany - manday qaqpanyng irgetasynda jatqan it boldy. Biz jaqynday týstik. It mynq eter emes. Sóitsek, ólip qalypty. Ólgen itting manday qaqpagha «manday tirey qúlaghanyn»  sauyn aityp as berip jatqan auyl túrghyndary nege bayqamaghan? Týsinbedik. Itting jayyn auyl әkimine aitpaq bolyp edik, ol kisimen sóilesu biz ýshin qiyngha soqty. 80 payyzy oralman aghayyndardan qúralyp ýlgergen Qyzylaghash auylynyng әkimi resmy tilde sóilep, bizben súhbattasugha uaqytynyng kemdigin aityp aqtaldy. Esesine biz oblys әkimining auylsharuashylyghy jónindegi orynbasary

Tynyshbay Dosymbekovpen jaqsy әngimelesip qaldyq. Orynbasar myrza Qyzylaghashqa MTS qúru júmysymen kelipti. «Tiri adam tirligin jasaydy» deydi qazaq. Qayghygha salynyp qarap otyru - qauqarsyzdyng ghana «kәsibi». Endi apat soqqan aipara dalany qaytadan týletu kerek. Ol ýshin túrghyndargha tehnika qajet. Orynbasar bizge sonyng jayyn bayan etti.

-Byltyry barsha júrt biletindey Qyzylaghash auylynda apat bolyp, halyq qayghygha dushar bolghan edi. Elbasymyzdyn, halqymyzdyng kómegining arqasynda býgingi kýn auyl týgeldey ornyna keldi. Auyl júrty týgeldey jana ýilerge qonystanyp, mektep, balabaqsha basqada túrmystyq nysandar boy kóterip júmys istep túr.

"Tiri adam tirshiligin jasaydy" ghoy. Ótken jyly oblys әkimining basshylyghymen 1800 gektar jerge astyq egip, sodan 722 tonna astyq alyp, osy auyldaghy әr jan basyna 90 kg-nan taratyp bergenbiz. Qazir 100 tonna túqymy bar. Jәne qordaghy qalghan aqshagha auyl sharuashylyghy ýshin qajetti 33, qosalqy tirkemelerin qosqanda 45 tehnika satyp alynyp berildi. Endi bir kamaz men benzovoz alyp beremiz. Búl oblys kóleminde joq «TOO LTD Qyzylaghash» bolyp qúrylyp otyr. Búl birinshiden, júmys ornynyng ashyluy ekinshi jaghynan, auyl ózin-ózi qamtamasyz etedi.

«Mama, sonda erteng mektepte Nauryz bolmay ma?»

Alyp su qoymasy arnasynan tasyp ata jónelgende auylgha aldymen jetken dabyl - «mektepke tyghylyndar!» bolypty. Tez es jighan azamattar kәri-qúrtan, bala-shaghany әkelip mektepting ýshinshi qabatyna toltyra bastaydy. Bút artar kóligi barlar birin-biri mingestirip kýre jolgha qaray zymyraydy. Qalada tuysy barlar qonyrau shalyp, janúshyrady. Jaryghy qúryghyr da sonyng aldynda jalp etip sónip qalady. Sol bir ýrey qamaghan sәtti Iliyas Jansýgirov atyndaghy Qyzylaghash orta mektebining diyrektory Ádilghazy Baytúmaqov tómendegidey әngimelep berdi.

- Sol kýni auyl әkimi (Qyzylaghash aulynyng búrynghy әkimi Eset Jýnisov) bәrimizge habarlasyp, әkimshilikte kezek-kezek bes adamnan kezekshi bolyp otyruymyz kerek ekenin aitty. Sodan biz bes adam bolyp kezekshilikke bardyq. Onyng aldynda jiyrma shaqty jigit su qoymasyna ketken bolatyn. Sol jerden úyaly telefonmen habarlasyp: «Su asyp tógilip jatyr. Halyqty mektepke jinau kerek», dedi. Jigitter jan-jaqqa habar aityp ketti de, qalghanymyz mektepti kelip ashyp júrtty jinadyq. Qaranghy. Jaryq joq. Eldi ekinshi qabattaghy sport zalyna kirgizdik.

Týngi saghat on ekiden kete auyl әkimi: «Su qoymasy jaryldy. Ýlgersender eldi mektepten alyp shyghyndar, qútqaryndar!», dedi. Áriyne, júrtty u-shu qylmas ýshin su qoymasy jaryldy dep aitqan joqpyn. «Bәrimiz dereu jolgha shyghayyq», dep týgel ertip shyqtyq. Joldan әri qaray adamdardy mashinamen tasy bastady. Eng songhy jiyrma-otyz adamdy GAZ 53 jýk mashinasymen alyp kettik. Áyteuir, jýk mashinasyna benzinde tabyla ketti. Bizde kettik, su da keldi. Myna jastar kóshesine kelgen su bizding artymyzda kele jatqan jenil mashinany alyp ketti. Ishindegi adamdary da sugha ketti. Eki mashinanyng arasy otyz-aq metr edi.

Ertesinde auylgha kelsek, týgi qalmaghan. Bәrin su shayyp ketken. Jalpy apatta 45 adam qaza boldy. Sonyng beseui mektepting oqushylary.

Qazir mektepte 377 oqushy oqidy. Jaghdaylary jaman emes. Mektep jyly. Bәri janarghan. «TOO ASK Auyl qúrylys» kompaniyasy ýsh-tórt aidyng ishinde mektebimizdi týgeldey bastan-ayaq janartyp berdi. Ózderiniz kórgendey ishi-syrty, alany bәri de qala mektebindey ghoy.

-Ýzilis bolghan kezde balalardyng oquy qalay boldy?

- Apat kezinde bizding oqushylarymyz jan-jaqqa tarap Taldyqorghanda, Qapalda jәne negizgi bóligi Jansýgirovte oqydy. Múghalimderde balalarmen birge boldy.

- Jogharghy oqu ornyn týsemin degen balalargha qanday da bir jenildikter jasaldy ma?

- 24 balagha arnayy grant bólinip, oqyp jatyr. Al, emtihangha qatyspaghan balalarymyz da kolledjerde grantpen oqugha týsti. Odan keyin oqushylarymyzdyng jartysy jazda Kókshetaugha, taghy bir toby Jarkent arasangha baryp dem alyp keldi.

- Balalardy jazghy demalys kezinde lagerlerge jiberudi kim úiymdastyrdy?

- Oghan negizinen oblystyq kәsipodaq qarjy bóldi jәne apat kezinde «Qyzylaghashty qútqaru» qory ashylyp oghan Qazaqstannyng barsha halqy kómektesti ghoy. Sol qordyng aqshasynan da balalardyng dem alyp keluine qarajat berildi.

- Apattan keyin auylgha qaytyp kelmey qalghan otbasylar boldy ma?

- Bәri qaytyp oraldy. Jasyratyny joq, basynda bәrimizde «Qayda baramyz, qayda panalaymyz?», degen súraq mazalady ghoy. Qúdaygha shýkir, «Kóp týkirse kól» degendey býkil el bolyp kómektesti, respublikalyq, oblystyq, audandyq biyliktegi azamattap kýn-týn demey auyldy ayaghynan tik túrghyzdy ghoy.

- Qyzylaghash qala tiptes auyl retinde salyndy. Qora-qopsysy joq degendey pikirler bar. Osyghan qalay qaraysyzdar?

- Basynda qora-jayymen salynady degen sóz bolghan. Biraq, endi kórip otyrsyzdar, qanshama dýnie salyndy. Auyl ishi týgeldey asfalit jolgha ainaldy. Su qúbyrlary jýrgizildi. Árbir ýige internet pen kabeldi teledidar ornatyp berdi. Qarajat kishkene jetpey qaldy. Qalghan dýniyeni ózimiz eptep jasap jatyrmyz.

- Apat balalardyng psihologiyasyna qatty әser etedi ghoy. Sauyqtyru, ýrey, qorqynyshtan aiyqtyru qalay jýrgizilip jatyr?

- Ýlkenderge qaraghanda balalar apatty tez úmytyp ketti. Men bir-aq mysal aitayyn. Apat kezinde ýi-ishimen sugha ketken, su basyp qalghan otbasylar boldy ghoy. Bir ýidegi on-on eki jasar balany ýige su kire bastaghan kezde terezening aldyna shygharyp qoyghan ghoy. Sodan su kóterilip balanyng tamaghyna deyin kelgende әlgi bala: «Biz qazir ólemiz. Ásem (institutta oqyp jatqan apayy ghoy) jalghyz qalatyn boldy ghoy», depti. Sodan Qúdaydyng qúdiretimen su әbden qaytqan kezde әlgi kishkentay bala: «Mama, sonda erteng mektepte Nauryz bolmay ma?», dep súrapty. Kórdiniz be, su kelgende ólemiz-au degen bala su ketken song ózi dayyndalyp jýrgen Nauryz merekesin oilap sudy lezde úmytyp ketken. Oqushylaryma riza boldym. Óitkeni, syrtta oqyp jýrgen kezderinde «Qyzylaghashtyng balalary oqugha óte yntaly eken jәne súhbat bergen kezde eki tilge birdey jýirik », degendi júrt aityp jatty. Balalar apattan keyin  birden erte eseyip ketkendey boldy.

«Qashtyq, qashtyq! Qayda qashtyq?»

Jyr dýldili - Iliyas Jansýgirov atyndaghy mektepting tap qasynynan balabaqsha boy kóteripti. «Búryn búl malshylardyng balalary jatyp oqityn internat bolghan»,- deydi «Núr shuaq» balabaqshasynyng mengerushisi Almagýl Qaliyeva hanym.

Balabaqsha 120 oryndyq eken. Ár balanyng tamaghy men ózge de qajettilikteri ýshin  ata-anasy 4 myng 200 tengeden ay sayyn qarajat beretin kórinedi. Baqsha ishinde balausa ómirding iysi anqidy. Biz bólmelerdi aralap jýrgende sәbiyler týski astaryn iship bolyp úiqygha bas qoyypty. Bir búzyq ornynan atyp túryp edi, ony tәrbiyeshisi qolynan jetelep әjethanagha apara jatty. Endi bir «әrtis» fotoapparatymyzdy ynghaylay qoyyp edik, kózin  ótirik júmyp «qorylgha» basty. Bólmeler taza, ken,  jaryq. Edenderine týkti kilemsheler tóselipti. «Keremet, múnday baqshany Almatydan tabu qiyn» dep biz shynymyzdy aityp sýisindik.

Balabaqshanyng qabyrghalary  boyauy qanyq surettermen jaynap túr. Dәlizdegi suretter qatarynan   preziydent Nazarbaevtyn, oblys әkimi Serik Ýmbetovtyng  fotobeynelerin kezdestirdik. «Búl bizding qúrmetti qonaqtarymyzdyng fotolary túratyn búrysh. Sizder de óz beynelerinizdi qaldyrsanyzdar bolady»,- dep kýlip qoyady Almagýl. Almagýlmen ashyq-jarqyn әngimemiz tómendegishe órbidi.

-Sol kýni júrtpen bizge otbasymyzben bizde qashtyq. Taldyqorghanda qonaq ýide, tuystardikinde, auylgha qaytyp kelgen song palakatki de jattyq. Sosyn jan-jaqtaghy mektepterge bólinip oquyn jalghastyrghan oqushylarymyz qay jaqqa barsa, sol jaqqa solarmen birge omyraudaghy kishkentay balamdy kóterip alyp erip jýrdim. Ol kezde mektepte múghalim edim. Auylgha kelgen song adamdardy týgendeu, olardy anyqtau, qújattardy toltyrugha múghalimderdi tartyp, ol júmysty da istedik.

Apattan keyin eki aptaday men-zeng bolyp esimiz shyghyp jýrdi. Týrli adamdar kelip, әrtýrli nәrse aitady. Kiyim әkelemiz dep ony keshiktirip alyp, alyp kelgen kezde bәrimiz talasa-tarmasa aldyq.

Qúdaygha shýkir, býkil halyq kómektesti. Kiyimnen, tamaqtan tarylmadyq. Ol jaghynan gәp joq.

-Balalardyng boyynda apattan keyin qorqynysh ýrey qalyp qoyghan shyghar?

- Ýrey boldy. Keybir balalar odan әli de arylyp ketken joq. Mysaly, balabaqshadaghy balalar multifilim kórip otyrghanda su kórsetilse «Apat, apat» dep aiqaylay jóneledi. Jәne jýgirip oinap jýrgen kezde «Qashtyq, qashtyq» dese bir toby «Qayda qashtyq?» dep shulap ketedi.

-Balabaqshanyng jayyn aita otyrsanyz?

-Búl búryn malshylardyng balalaryna arnalghan internat bolatyn. Sosyn qarausyz qanyrap qalghan edi. Apattan keyin kýrdeli jóndeu jasap, balabaqshagha ainaldyrdy. Meni osynda mengerushi etip taghayyndaghan. 120 balagha arnalghan. Qazirgi kezde 115 bala bar. Biraq, balalarymyzdy beremiz dep kýnde kelip jazylyp jatqan adamdar kóp. Soghan qaraghanda, oryn azdyq etetin siyaqty. Ár balagha 4200 tenge tóleydi. Tamaqty kelisim-shart boyynsha qaladan aldyramyz. Újymda 35 adam isteydi. Jalaqylary 30 myng tenge. Bәri de jas mamandar. Balabaqsha budjetten qosymsha qarjylandyrylady. Júmysshylar men tәrbiyeshiler auyldyng qyzdary men kelinderi. Sosyn júmyssyz otyrghan otbasylardanda adamdardy júmysqa aldyq. Sep bolsyn dep.

-Apattan keyin auyl adamdaryn psihologiyalyq túrghydan beyimdeu jýrgizildi me? Psiholog retindegi oiynyz?

-Onday júmystar jasalghan joq. Negizi beyimdeu qajet edi. Naqty psiholog mamandardyng júmys istep jatqanyn kórmedim. Múnday júmystardyng әli de bolsa jýrgizilse kesh bolmas edi. Ýrey әli bar. Jiyn toyda bas qosyla qalghanda ýlken-kishi demey bәri de osy apatty mindetti týrde әngime etedi.

Búryn auyl aghashpen kómkerilip túratyn. Tau kórinbeytin edi. Al, qazir auyl jalanashtanyp qaldy da esik aldyna shyqqan adam birden taudy kóredi. Taudy kórse, apat esine týsedi. Su tasqyny saydan keldi ghoy. Mine, ýrey qaydan shyghady.

Apattan keyingi auyl túrmysy jaqsy. Qyz úzatyp, kelin týsirip, qonys toy jasap jatady. Apattan song bәri Qúdayy tamaq berip, qonystoyyn jasady.

Allanyng qúdiretimen apattan aman qalghan meshit

Asqa dayyndalyp abyr-sabyr bolyp jýrgen auyl túrghyndarynyng arasynan Qyzylaghash meshitining bas imamy Núrlanbek Qalentegin úshyrattyq. Imamgha jolyghyp jónimizdi bildirgen son  alapat apattan ajal qúshqandardyng ruhyna arnap qúran oqudy ótindik. Imam meshitke barghansha bizge bir tylsym ghajayyp turasynda әngimelep berdi. O, Qúdanyng qúdireti! Súrapyl tasqyn tauday múzdardy aspangha atyp jynyn shasha, joldaghynyng bәrin jaypaghanda Allanyng jerdegi ýiinen ainalyp ótipti. «Allanyng ózi de ras, sózi de ras» dep qoyady Abay hakimning hiykimmetterimen dәlel keltire sóileytin auyldyng qarapayym moldasy. Alladan aruaqtardyng artynda qalghan ata-ana, tuys bauyryna  amandyq-saulyq tilep, qúran baghyshtap bet sipaghan bizder endi imamdy az-kem әngimege tarttyq.

-Ár nәrse Allanyng qalauymen bolady eken. Apatta bizge jiberilgen bir synaq. Ár júma sayyn meshitke jinalghan jamaghatty sabyrlyqqa shaqyryp, iman jolyna bet búrugha shaqyryp otyramyz. Apattan song meshit jóndeldi. Meshitting qayta ashyluyna Elbasymyz Núrsúltan Nazarbaev ózi qatysyp, atbas qúran syigha tartyp, qan shygharyp qúrbandyq shaldy. Aruaqtargha baghyshtap qúran oqytty. Sol jolghy auylgha kelgen saparynda Elbasymyz ózining de tórt jyldan beri namaz oqyp jýrgenin aitty. Búrynghyday emes meshitke kelushilerding sany kóbeyip keledi. Júma namazgha jýzding ýstinde jamaghat jinalady.

Kim jazyqty?

Byltyrghy alasapyran barysynda su qoymasynyng jaryluy mýmkin ekendigin elden jasyryp, óz basy men tughan tuysyn «zaualdan» ala qashqan auyldyng búrynghy әkimi Eset Jýnisov turaly estimegen jan qalmaghan shyghar. Eset Jýnisov, onyng inisi Múhit Jýnisov, su qoymasyn jekeshelendirip alghan Bekeev әrqaysysy bes jyldy moyyndaryna ilip osy kýnderi abaqtyda otyr. Teginde, alasapyrannyng astarynda aitylmay qalatyn bir shyndyq bolady. Biz Qyzylaghashqa saparamyzda sol shyndyqtyng úshyn angharghan siyaqtymyz. Baspasóz ókilderi de, basqalar da asa mәn bermegen shyndyqtyng bir parasyn bizge Eset Jýnisovtyng inisi Múhtar Jýnisov tómendegidey әngimelep berdi:

-Sol kýni keshki saghat jetining shamasynda adamdarmen birge túrghan jerinde agham sol kezdegi auyl әkimi Eset Jýnisov Qyzylaghash su qoymasyn jekeshelendirip alghan  Bekeevke telefon soghyp edi ol: «Dau shygharmay tynysh otyryndar! Men su qoymasynyng basyndamyn. Sudy aghyzyp jatyrmyz», dedi. Sol sәtte Su qoymasynyng kýzetshisine habarlasyp edi: «Agha, su kóterilip kele jatyr, aghyzyp ýlgermey jatyrmyz» degendi aitty. Al, shyndyghynda Bekeev ol jerde bolmaghan bolyp shyqty. Sóitip, qaytadan Bekeevke habarlasqan kezde ol: «Jigitter sudy aghyzyp ýlgermey jatyr, birneshe jigit tauyp su qoymasyna jibere alasyng ba?» dedi. Eset Ile-shala on shaqty jigitti ertip su qoymasyna ketti. Sodan ýige kelip úiyqtap jatyp ózimnen-ózim oyanyp ketsem, Eset birneshe ret qonyrau shalypty. Sodan Bekeevting qol astynda su qoymasynan týsken sudy bólip otyratyn jerde isteytin Múhit degen inime habarlassam: «Su qoymasy qirady. Esetter tómendegi su bóletin túsqa auylgha sudy jibermey arnagha búryp jiberuge ketti, auylgha aityndar», dedi. Sóitip, sudy arnagha búrugha ýlgermey qalghan ghoy. Ózderi әreng qashyp qútylghan. Auyldaghy biz әueli balalar men әielderdi jolgha shygharyp, mashinalargha otyrghyzyp artynan ózimiz de jayau-jalpylap qashtyq.

Ótken jyly qayghy jamylghan Qyzylaghashqa aragha bir jyl salyp barghan saparymyzdy ayaqtap bizde at basyn keri búrdyq. Auyl apattyng bir jyldyghyna as beru men saylaudyng dayyndyghyn qatar jasap qarbalas kýide qala berdi.

Almaty-Qyzylaghash-Almaty

«Abay-aqparat»