12 qyrkýiek qazaq ýshin asa qadirli túlgha Altynbek Sәrsenbayúlynyng tughan kýni. Alashtyng arda úly aramyzdan erte attanbaghanda biyl ómirindegi 56-shy qonyr kýzdi qarsy alar edi. Qazaq qoghamynyng qarashyghynan qandy jas aghyzghan qaza oryn alghaly 12 jyl bolypty. Jaryq jalghanda jarty ghasyrgha jetpeytin ghúmyr keshse de Altekeng Alash balasynyng ardaqtauyna bólenip ýlgergen edi. Býgingi atauly kýnde ózi qúlay sýigen qazaghynyng mәngilik mahabbatyna ainalghan ayauly azamatpen retrospektivalyq súhbat qúryp, ruhymen syrlasyp, ol kisining kózin kórmesek te sózin terudi jón kórdik.

Altynbek Sәrsenbayúlynyng sәby kezi

Sayasatkerding otbasy

 - Alghashqy әngimeni tughan últynyzdyng tynys-tirshiliginen bastasaq.

- Bizding kesheuil­dep artta qaluymyzdyng sebebi nede? Bizding halyqtyng negizi auylda, sol se­bep­ti de ýlken prosesterge aralasa almady. Tipti sayasy prosesterge de, tanymdyq prosesterge de, ghalamdyq prosesterge de aralasu mýmkinshiliginen tys qaldy. Sondyqtan da biz "auyl degen qazaq halqynyng qaymaghy" degen jalghan oidan arylayyq. Memleketke, býgingi ýkimetke kýsh sala otyryp, әrtýrli mýmkin­shilik­terimizdi paydalanyp, bizding últty qala túrghyny jasap, sol arqyly ony býgingi jana tehnologiyalar­gha ilindirip, sol arqyly ony aldymen Qazaqstan ishindegi basqa, bizden óner­kәsiptik sheberligi damyghan últtyng aldyna ozdyryp, kórshi aimaqtaghy elderding aldyna shygharyp, sol arqyly erteng ghalamdyq nemisten, gollandyqtan, amerikandyqtan, shvedten kem týs­peytin kәsipker jasayyq. Auyldaghy enjar, búiyghy últtan isker, ilkimdi, talaptanghysh qalalyq últ jasayyq. Mine, bizding últtyq iydeyanyn negizgi maqsatynyng bireui osy - últty jetildiru, últ­tyng bәseke­les­tigin damytu boluy tiyis.

Últ memleketting tiregi bolsyn desek, qazaq halqy qala halqyna ainaluy kerek. Sonda ghana qazaq tili memlekettik til bolady. Auylda otyrghan qazaq halqy eshqashan kazaq tilin memlekettik til jasay almaydy. Sayasat qalada jasalady. Auyl halqy qalagha kelse, qazaq tilin memlekettik til retinde qalagha alyp keledi. Til mәselesi de, úrpaq mәselesi de sheshiledi. Qalada azamattardyng jan-jaqty damuyna mýmkindik mol. Jana tehnologiyalargha, jana kәsipterge ýirenedi. Qalanyng jana túrghyndary ýshin arzan da bolsa ýiler salu kerek. Biz osyghan karjy júmsayyq.

Jalyndaghan jastyq shaq

Jas otbasy

- Ana tilimizding damuyna kóniliniz tola ma?

- Týrkistangha sapary kezinde Nazarbaev til sayasatyn jýrgiz­gen kezde abaylau qajettiligin, memlekettik tildi ýnemi, kezen-kezenderimen engizu jó­ninde ait­ty. Dúrys-aq siyaqty. Alayda aqiqattan alystyq mynadan bayqalady: aitylghan sayasattyng ózining kórin­beytindigi qalay? Kezen-kezenimen jýrgizu qajet emes. Nelikten? Óitkeni istelinip jatqan is joqtyng qasy. Istelinip jatyr degenderi tek qaghaz jýzinde. Esep bar. Búryshtamasy bar. Mәlimdemesi bar. Tek qana is jetispeydi.

Tatyrlyq oqulyqtar men metodika az ba? Búl - shynayy shyndyq. Layyqty mamandar jetki­lik­siz be? Aqiqaty osy. Mektepterde til pәni kónil qaldyrarlyqtay jýrgizile me? Áriyne. Eng auyr jyldardyng ózinde telearnalarda til ýiretu baghdarlamalary shyghyp túrdy. Býginde ol joq. Fakt. Áytse de til jogharydan tónip túrghan semserge ainaldy. Shaghystyru qúralyna ainaldy. Sayasy úpay jinaytyn qúral boldy.

Altekenning otbasy

- Eldi әleuettendiruding joly nede?

- Qazaqty kedeyshilikten qútqarudyng jalghyz joly – demokratiya. Men Semeyding bir gazetine osylay dep súhbat berdim. Sebebi, qazaq halqynyng nesibesi – múnay men gazdy, odan týsken tabysty Qazaqstan halqyna әdil bóluding birden-bir joly – tek demokratiyalyq qúrylym. Basqaday qúrylym jaghdayynda múny oryndaudyng mýmkin emestigine kózimiz jetti. Sondyqtan, qazaq halqynyng tamaghynyng toq, kiyimining býtin boluyna tek demokratiya ghana mýmkindik jasaydy. Demokratiyalyq qúndylyqtar ýshin kýres – asa auyr jýk, qiyn enbek. Qazaqstandyqtar әdi­let­­siz­dikke qarsy tabandy kýresuge әli dayyn emes. Tәuel­sizdik alghaly beri óz tandauyn qorghap qaludy ýirene almady, dauysty dúrys sanaudy talap ete alghan joq. Búl – demokratiyalyq kýsh­ter­ding de kinәsi.

Múnay jәne ózge de shiykizat tausylsa, Otanymyz ne kýige týsedi? Eger әlem sayasilana qoymaghan ózge energiya kózine kóshse ne bolmaq? Ekonomikasy túralaghan, sayasy jýiesi әbden es­kirgen, bilimi men densaulyq saqtau salasy qúryp bitken elderding qa­taryna qaytadan qosylamyz ba?

Mәselening bәri biylikting múnay satu arqyly ghana Qa­zaqstandy úshpaqqa shygharghysy keletinine baryp ti­reledi. Qazaqstandyqtar azapty diylemmanyng uaqyty kelgende ghana emes, qa­zirden bastap oilanuy tiyis. Óitkeni jaqyn jyldary memleke­timiz­ding taghdyry tar dәliz­derde jәne kabiynetterde emes, qoghamnyng óz ishinde sheshilui kerek! Sol sebepti de tarihy jauapkershilik qo­ghamnyng júmylghysh, bel­sendi bó­liginin: kәsipkerler­din, ghylymy jәne shygharmashylyq ziyalylardyn, mem­le­kettik qyzmetker­lerdin, qo­ghamdyq úiym ókilderining taghy basqalardyng moynynda. Men eshkimdi bireudi jaqtasyp, kóteriliske shy­ghugha ýndemeymin, oppozisiya­lyq partiyalardyng qataryna jappay ótuge de shaqyrmaymyn. Tek әrkim ózi ainalysatyn júmysynda shama-sharqynsha qoghamdyq bastamalar men ýkimettik emes sektordy qoldasa, oiyn jariya týrde aitsa, qogham nazaryn myzghymas qúndylyqtargha qaray búr­sa, sol jetkilikti. Sonda ghana túnshyqqan qoghamnyng tynysy ashylyp, keude kere dem alar edi...

Qansonarda býrkitshi shyghady angha...

Áriptestermen shahmat oinau

- Biylik basyndaghy qyzmetkerlerden neni talap etesiz?

- Preziydentke dos emes, jau izdep jýrgen kenesshiden Alla saqtasyn degennen basqa ne aitugha bolady. Meninshe, memleket basshysyna sayasy jaghynan arandatatyn adamnyng týkke keregi joq, kerisinshe, Preziydentting qasynda últty úiytugha, qoghamdy toptastyrugha shama-sharqy bar adal adamdar jýrui tiyis. Onyng ýstine, qazirgidey almaghayyp zamanda jau izdeuding úpay әpere qoymasy jәne anyq. Sayasatta qara kórsetkenning bәrining boyynan kýdik izdeu, qanday da bir belsendiliq tanytqan qogham mýshelerinen sebepti-sebepsiz jaulyq kóru, el arasynan dúshpandyq izdeu búryn da bolghan, biraq, týptep kelgende,sonday jaghdaylardyng aqyrynyng orny tolmas ókinishke, qayghy-qasiretke úshyrap kelgenin tarihtan jaqsy bilemin.

Sondyqtan, býgingi kýngi maqsat - jau izdeu emes, pikir toqaylastyratyn jer izdeu. Basty jәne negizgi mindet - qóp bolyp    qimyldap,    memleketti    nyghaytu, tәuelsizdikti saqtap qalu». «Biz kóp te halyq emespiz», «Sayasy qýshterimiz de az». Sol azdyghymyzdy bildirmeu ýshin, el basshysynan bastap, qatardaghy sayasatkerge deyin   «memleketting damuyna,  tәuelsizdikting nyghangyna qanday ýles qosa   alam?» dep, eki shoqyp, bir qarauymyz qereq.

Elbasy men Alteken

- Qazaq baspasózine qalay bagha beresiz?

- Men aqparat salasyn basqarghanda, bir de bir basshysymen  «tatu» bolu mýmkin emes edi. Sebebi, olardyng týsiniginde,  men Ýkimet basshysyn baspasózden «qorghauym» qajet bolatyn. Olardyng qay-qaysysy da osyny talap etetin.  Eger men Ýkimet basshylaryn, Ýkimet mýshelerin  qorghaugha jol bersem, onda olardyng orynbasarlaryn, orynbasarlardyng orynbasarlaryn, qysqasy, barlyghyn «qorghaugha» tura keler edi.  Al, múndaygha jol bersem, tәuelsiz elding baspasóz bostandyghy kommunistik partiya ýstemdik qúryp túrghan sәttegi baspasóz bostandyghy siyaqty bolyp shygha keler edi. Yaghny «synaugha bolatyn» jәne «synaugha bolmaytyn» adamdardyng tizimi jasalar edi. Olay bolghan kýnde mening aldymda «synalugha bolmaytyn» adamdardyng bir shabadan tizimi jatar edi de, mening bar júmysym sony rettep otyru bolar edi. Olay etuge qaqym joq. Sondyqtan da, men aqparat salasyna basshylyq  etken jyldary  Ýkimet basshylarynyng barlyghynyng  derliq is-әreketi baspasózde  esh kedergisiz qórsetildi, tipti, ashyq pikirtalasqa barghan sәtter de kezdesti.

Qazaq jurnalisteri­ning qazirgi kezenge deyingi mektebinde tapsyryspen jazylatyn jaldanbaly maqalalar jariyalanbaushy edi. Sheraghang bolsyn, Seydahmet aghamyz bolsyn, Oralhan aghamyz bolsyn – búl kisilerge jaldanbaly maqala ótkizu jәne jazdyrtu mýmkin emes bolatyn. Olar óte ýlken túlgha bolatyn. Tipti sol kezdegi Qazaqstan Kompartiyasy ortalyq komiytetining birinshi hatshylary sanasatyn ruhany túlghalar bolatyn. Bas redaktorlardyng kópshiligi sonday boldy. Al qazir kóptegen redaktorlar, ókinishke qaray, siz aityp otyrghanday, jaldanbaly maqalalargha jii jol beredi. Ol naryqtyng da әseri boluy da mýmkin. Sebebi gazetter kýn kórui kerek. Qazaq basylymdarynyng da tabysy az. Al endi birte-birte qazaq basylymdarynyng tolyghuy da, jaqsaruy da qazaq oqyrmandarynyn, qazaq túrghyndarynyng әleumettik jaghdayynyng jaqsaruymen ti­keley baylanysty. Olar basylymdargha ózi jazyla alatyn jaghdaygha jetkende, gazetti óz baghasymen satatyn kýnge jetken kezde, siz ben biz aityp otyrghan janaghy taqyryp, meninshe, bolmaydy dep oilaymyn. Negi­zinen, búl auru Reseyden keldi. Esinizde bolsa, Elisinning túsynda Reseyding ýlken federaldy gazetterining barlyghy da oligarhtardyng qoldaryna ótti de, búl gazetter oligarhtardyng bir-birimen ekonomikalyq tabystary ýshin kýresting qúralyna ainalyp ketti. Sol auru birtindep-birtindep bizge kelgen synayy bar. Ol bizde – qazaq basylymdarynan góri Qazaqstanda shyghatyn orys basylymdaryna tәn qúbylys.

Demokratiyalyq joldy tu etken joldastarymen

– Tәuelsizdik alghanymyzgha shiyrek ghasyr ótse de, Reseyding shylauynan shygha almay jýrgen sekildimiz...

– Reseymen sauda qatynasy, ekonomikalyq baylanys tiyimdi. Birtútas ekonomikalyq kenistikten qashudyng keregi joq. Biraq tәuelsizdigimizdi saqtauymyz kerek. Bolashaqta Euroodaqqa jaqyndauymyz kerek. Onyng eki joly bar. Bir jaghynan, Resey reformalardy sәtti ótkizip, Euroodaqqa qatardaghy mýshesi retinde ózi qosyluy mýmkin. Onday jaghdayda Europagha baru bizge onay bolady. Eger Resey múnday joldy qalamasa, biz de ormannyng ishinde adasyp jýre bermey, óz jolymyzdy tandap, óz betimizben qosylugha tyrysuymyz kerek.

Jalpy alghanda, bizge birtútas ekonomikalyq aimaq kerek. 150 million halqy bar Reseymen sauda-sattyq jasaghannan jaman bolmaymyz. «Reseyding temirjol, múnay qúbyrlary arqyly ónim tasyghanda, onyng óz kәsiporyndaryna qanday tarif bolsa, bizge sonday tarif bersin» degen talaptyng biz ýshin mәni zor. Dәl qazir biz ýshin tarif ýsh ese qymbat. Zatyndy Resey arqyly alyp ótkenshe, onyng qúny aspangha shyghyp ketedi. Birtútas ekonomikalyq kenistik sol auyrtpashylyqtan qútylu ýshin kerek.

– Elde demokratiyany jetildiru ýshin sheteldik kýshterding kómegi qajet pe?

– Óz basym “shetel bir rejimdi talqandap, biylikti ekinshi bir toptyng qolyna alyp berdi” degenge senbeymin. Múnday jaghday Afrikada 60–70-jyldary bolghan. Qazirgi qoghamnyng damu dengeyinde Ukrainada da, Gruziyada da “bireuler kelip demokratiya ornatyp berdi” degenge senbeymin. Ángime basqada. Azamattyq qogham qúru ýshin, tәuelsiz basylymdardy qoldau ýshin, kópjýieli partiyalardy qalyptastyru ýshin bizge kómek kerek pe? Eger ol riyasyz kómek bolsa, әriyne, kerek. Odan nege bas tartamyz? Olar Qazaqstandy jaulap alayyn dep jatqan joq qoy. “Qazaqstanda ornyqty qogham bolsyn” deydi. Mәselen, men Amerikanyng nemese Europanyng memlekettik qyzmetkeri bolsam, búl jóninde mindetti týrde oilar edim. Sebebi, olar Qazaqstangha ondaghan milliard investisiya salyp otyr. Olardyng qarjysynyng jay-kýii múnda qauipsiz bolu ýshin bizding qogham ashyq boluy kerek.
Demokratiyasyz qogham – túraqsyz qogham. Túraqtylyq degenimiz – qoghamdaghy barlyq pikirlerdi úshtastyryp, sonyng jýiesin tauyp otyru. Búl tek demokratiyalyq jolmen keledi.

- Memlekettik apparattyn, biyliktegi adamdardyng kóp­te­gen syrlaryn bi­le­siz, Sol syrlardyn jariyalanatyn kýnderi bola ma?

– Eger ol ótken oqigha bolyp jәne býginimizge, bolashaghymyzgha qatysy joq bolsa, onyng keregi joq. Sol kez­degi jasalghan әreketter býgingi kýni de, erteng de jalghasyn tauyp jatsa, onda bәl­kim, keybir, mәselelerdi ashyp aitu kerek. Uaqytynda ait­paghan shyndyqtyng qadiri joq. Sondyqtan da ótkendi qazbalap, birnәrsesin tirnek­tep jatu, meninshe, ol sanaly azamattyng atqaratyn qyzmeti emes. Aytatyn shyndyghyng bolsa kezin­de ait, betine ait, jariya et. Ayt­padyng ba, ýndemey-aq qoy.

– Batyl әri ashy pikir aityp jýrsiz...

– Qatty pikir aityp ta yqpal etuge bolady. Preziydent qoghamdyq temperaturanyng qanshalyqty dәrejede kóterilip kele jatqanyn sezinui tiyis. Al biz – óz oiymyzben emes, qoghamdaghy jinaqtalghan problemalarmen ómir sýretin adamdarmyz. Sayasatker degen sol. Eger ol qoghamda bolyp jatqan oqighalar men oi-pikirlerden ózin bólek alyp jýretin bolsa, ony eshkim sayasatker dep qabyldamaydy. Qoghamda qordalanghan mәselelerding barlyghy bizding oiymyz ben boyymyzda. Qoghamda problemalar qordalanghan sayyn, temperatura kóterilgen sayyn, bizding de aitar sózimiz kýsheyedi. Ashyraq әri ashyghyraq bola týsedi. Búl – sayasattyng zany.

- Elge shetten keletin qandastar jayly oiynyz qalay?

- Últtyng ózin tәuelsiz memleketke tireu bolatynday jәne ony algha alyp jýretindey ishki qaynar kýsh kerek. Eger biylik halyqtan tuyndaydy desek, aldymen halyqtyng potensialyn qalyptastyrudyng jolyn izdeui­miz kerek. Ol ýshin, eng bastysy, elge erkindik beru, elding damuy­na, mandayaldy azamattardyng ósip shyghuyna mýmkindik jasau kerek. Búl – ýlken ózgeristi kezen. Ol ýshin әdil saylau kerek, әdil qozghalystar kerek, әdil partiyalar kerek, әdil baspasóz kerek. Al ekinshi jaghynan sol ýlken daghdarysta túrghan til, din, dil jәne últtyq bolmys mәselesin­de, qazaq últyna syrttan keler ýlken kómek bar. Ol – oralmandar. Men múny “kómek” dep әdeyi bólip aityp otyrmyn. Sebebi, oralmandardy ýlken kómek­tesushi adamdar retinde qabyldauymyz kerek. Últtyng sanyn molaytatyn, sapasyn jaqsartatyn, últtyq ekonomikagha ie bolatyn, syrttan kelip qosylyp jatqan “jana kýsh” retinde qarauymyz kerek. Ásirese, gumanitarlyq salada, til, mәdeniyet salasynda biz kórip otyrghan qiynshylyqtardan alyp shyghugha óz ýlesin qosatyn kýsh retinde qarauymyz kerek.

Retrospektivalyq súhbatty dayyndaghan Quanysh Qappas

Suretter "Anyz adam" jurnalynan alyndy

Abai.kz