Qazaq dalasy patshaly Reseyding otaryndaghy kez. Alash iydeyasy halyq arasynda keninen tarap, «Qazaq» gazeti, «Ayqap» jurnaly syndy últtyq demokratiyalyq baspasóz qanat qaqqan kezeni. «Qaranghy qazaq tórine órmelep shyghyp kýn bolugha» tyrysqan Alash últ ziyalylarynyng úiqydaghy halqyn oyatugha qamdana bastaghan túsy. Sayyn dalada aghartushylyqtyng túqymy sebilip, ony kýn núrymen sәulelendiruge qazaq oqymystylarynyng kýsh júmyldyrghan oyanu dәuiri.

Osy bir almaghayyp kezende, yaghni, 1910 jyly jeltoqsannyng 27-de Syrdariya boyynda Múqametjan Qarataev dýniyege keldi.  Áriyne, búl kezde bolashaq úly synshynyng qazaq әdebiyetinde ózindik orny bolaryn, syn salasynyng mandayy aldy sardary bolyp qalyptasaryn  eshkim boljamaghan shyghar.

Degenmen, halyq arasyndaghy Alash qayratkerlerining aghartushylyq qyzmetterining jemisi bolar, ata-anasy bala Múqametjannyng sauatyn ashty, oqymysty adam bolyp erjetkenin qalady. 1923 jyly ol Janaqorghandaghy ekinshi internatqa ornalasyp, bilim nәrimen susyndady. Tuadan zerek alghyr bala eki jyldan song Qazaq elining bayyrghy astanasy Orynborgha attandy. Onda Qazaq ólkelik medisina tehnikumynyng dayyndyq bólimine týsedi. 1929 jyly oquyn tәmamdap, kir juyp, kindik kesken aulyna oralady.

Qazaq dalasy patshaly Reseyding otaryndaghy kez. Alash iydeyasy halyq arasynda keninen tarap, «Qazaq» gazeti, «Ayqap» jurnaly syndy últtyq demokratiyalyq baspasóz qanat qaqqan kezeni. «Qaranghy qazaq tórine órmelep shyghyp kýn bolugha» tyrysqan Alash últ ziyalylarynyng úiqydaghy halqyn oyatugha qamdana bastaghan túsy. Sayyn dalada aghartushylyqtyng túqymy sebilip, ony kýn núrymen sәulelendiruge qazaq oqymystylarynyng kýsh júmyldyrghan oyanu dәuiri.

Osy bir almaghayyp kezende, yaghni, 1910 jyly jeltoqsannyng 27-de Syrdariya boyynda Múqametjan Qarataev dýniyege keldi.  Áriyne, búl kezde bolashaq úly synshynyng qazaq әdebiyetinde ózindik orny bolaryn, syn salasynyng mandayy aldy sardary bolyp qalyptasaryn  eshkim boljamaghan shyghar.

Degenmen, halyq arasyndaghy Alash qayratkerlerining aghartushylyq qyzmetterining jemisi bolar, ata-anasy bala Múqametjannyng sauatyn ashty, oqymysty adam bolyp erjetkenin qalady. 1923 jyly ol Janaqorghandaghy ekinshi internatqa ornalasyp, bilim nәrimen susyndady. Tuadan zerek alghyr bala eki jyldan song Qazaq elining bayyrghy astanasy Orynborgha attandy. Onda Qazaq ólkelik medisina tehnikumynyng dayyndyq bólimine týsedi. 1929 jyly oquyn tәmamdap, kir juyp, kindik kesken aulyna oralady.

Ol tústa tehnikumnyng tolyq kursyn bitirgen adam auyl ýshin iri oqymystylardyng qataryna jatady. Halyqtyng sauatyn ashu nauqany jergilikti oryndarda qyzu qolgha alynghan. Auylgha oralghan jas Múqametjan sauatsyzdyqty jong mektebinde múghalim boldy. Ýlken-kishi demey býkil auyl bolyp hat tanugha, sauat ashugha jappay kirisken.

Ózining jigerli әri enbeksýigishtigimen kózge týsken jigit keshikpey Qyzylorda qalasyna qyzmetke shaqyryldy. Onda ólkelik partiya komiytetinde is jýrgizushi boldy. Alayda, talaby tauday jas jigit qyzmetting buymen onda qalyp qongdy jón sanamady. Qalsa satylap óse berui de mýmkin edi.  Jas maman joghary oqu ornyna týsip, әdebiyet әlemine tereng boylaghysy keldi.

Múqang ómir mektebinen ótip, ong solyn tanyghan song uniyversiytetke týsken adam. 1933 jyly Abay atyndaghy Qazaq memlekettik pedagogika institutyn әdebiyetshi mamandyghy boyynsha tәmamdaghan Múqametjan Qarataev sol oqu ornynda assistent bolyp qaldy.

Múqannyng shygharmashylyq qyzmetpen týbegeyli ainalysqan túsy da osy kezden bastau alady. Aynalasy bir jyldyng ishinde Leningradtaghy tariyh, filosofiya, әdebiyet institutyna aspirant bolyp qabyldandy. Taqyryby orys әdebiyeti tarihyna qatysty boldy. Búl bolashaq synshy ýshin ýlken mektep edi. Orys klassikasyn jetik tanyghan synshy әdebiyetke qoyylatyn joghary talap pen biyik talghamnyng qatang ólshemderin tolyq iygerdi. 1936 jyly kandidattyq minimum tapsyryp, teoriyalyq tolyq kursty ayaqtady. Leningradtaghy aspiranturasyn ayaqtay bergende Múqang Almatygha  shaqyryldy.

Aldymen Jazushylar odaghynda hatshylyqqa taghayyndalghan ol tym keshikpey tóraghalyqqa órledi. Ádebiyet auylynyng iri mektebinen ótken, teoriyalyq bilimi tereng jas synshy odaqtyng júmysyn birshama kóterdi. Alayda, ol kezeng stalindik sayasy qughyn-sýrgin zobalanymen túspa tús keldi. Jazushylardyng arasynan «halyq jaularyn» tauyp «aulau» nauqany beleng alyp túrdy. Kenes ýkimetine barynsha adal enbek etkenderding ózin «japon tynshysy», «alashordalyq últshyl» etip shygharu, týrmege toghyta salu, atu jazasyna kesu degender әdettegi  kóriniske ainalghan. 1938 jyldan bastap 1951 jylgha deyin jalghan aiyp taghylyp, repressiyanyng tyrnaghyna Múqang ózi de iligedi. Týrmening azabyn da bir kisidey tatyp, ne bary 24 jasynda totalitarlyq rejimning tayaghy eti men sýieginen ótedi. Bәrinen de, janyna salghan jarasyn aitsanshy!

Stalindik zúlmattyng tyrnaghyna ilikkenderding kóbi jazushylar qauymy bolghany әlimsaqtan belgili ghoy. Osynday auyr tústa jazushylar odaghyn basqarudyng auyrtpalyghyn Múqametjan Qarataev kóterdi. Ekinshi soghys bastalghan tústa ony Jambyl jaqqa auystyryp jiberdi.

1941-1951 jyldar aralyghynda Múqametjan Qarataev on jyl boyy ústazdyqpen ainalysty. Aldymen Jambyl pedagogikalyq uchiliyshesinde, keyin qazaq orta mektepterinde әdebiyet pәninen sabaq berdi. Resmy ýkimet qay salagha júmsasa, sol jerden tabylu, jýktegen mindetti minsiz atqaru sol tústaghy oqymystylardyng bәrine tәn ýrdis bolatyn. Múqang da sol tәrtippen jýrdi. Taghdyrgha nalyp tausylmady, peshenege jazylghannyng bәrine moyynsynbasqa esh amaly da joq edi.

1957 jyly Qazaq memlekettik kórkem әdebiyet baspasyna agha redaktorlyqqa taghayyndalghan Múqametjan Qarataev baspa diyrektorlyghyn ýsh jyl boyy atqardy. 1960 jyldan bastap ghylymiy-zertteu salasyna týbegeyli bet búrdy. Qazaq SSR ghylym akademiyasynda әdebiyet bólimin basqara jýrip, 1959 jyly filologiya ghylymynyng kandidattyghyn, 1965 jyly doktorlyq dissertasiyasyn sәtti qorghap shyqty. Ýsh-aq jyldan keyin bilikti ghalym Qazaq SSR ghylym akademiyasyna  korrespondent mýshe bolyp saylandy.

1968 jyl - qazaq ruhaniyatyna  janasha bir serpin әkeldi. Elimizde Qazaq kenes ensiklopediyasy qúrylymdaldy. Alghash shanyraq kótergen atalmysh mәdeny ordanyng túnghysh bas redaktory bolu tarihy mindet keyipkerimiz Múqametjan Qarataevqa jýkteldi. Múqannyng basshylyghymen on jyldyng ishinde qyruar is tyndyryldy. Eng negizgi auyz toltyryp aitarymyz, әriyne, «Qazaq sovet ensiklopediyasynyn» 12 tomdyghynyng jaryqqa shygharyluy bolatyn.

Synshy, ghalym Múqametjan Qarataev qazaq, orys tilderinde qatar jazatyn asa enbekqor akademik edi. Onyng qalamynan tughan jeti jýzden astam maqalany, qyryqtan astam әdeby syn, zertteulerden túratyn kitaptardy aitpaghannyng ózinde qazaq әdebiyeti oqulyqtarynyn, ýsh tomdyq qazaq әdebiyeti tarihy avtorlarynyng biri ekendigi de onyng últ ruhaniyaty ýshin ayanbay ter tókkenin aighaqtasa kerek. Sonymen qatar Gorikiy, Sholohovtardyng tandauly tuyndylaryn qazaqsha sóiletip, qazaq oqyrmandarynyng ruhany kókjiyegin keneytuge ólsheusiz ýles qosqan audarmashy ekenin de atap aitu paryz.

Ádeby jәne ghylymy ortada zor bedelge iye, akademik Rymghaly Núrghaly  syndy últymyzdyng birtuar iri ghalym-úldaryna ghylymy kenesshi bolghan, qazaqtyng Belinskiyi atanghan Múqan, halqyna, qazaq әdebiyeti men mәdeniyetine songhy demi ýzilgenshe ayanbay enbek etti. Ómirdegi tym qarapayymdylyghy onyng iri ghalym ekendigining ýlgisi bolsa kerek.

Týrmede kórgen qorlyqtary turaly ashy shyndyqty jaza túryp, jariyalaugha asyqpady. El tәuelsizdik alghanyna - ýsh-tórt jyl ótse de ózin qughyn-qúrbany etip kórsetuden qaymyqty. Sóitip, týrmedegi kórgen azaptaryn «Uaqyt ótkennen keyin týbi bir shyghararsyn, halyqqa kerek bolar», dep amanat etip zayybyna qaldyrghan.

QR Mәdeniyet ministri Múhtar Qúl-Múhammed ózining bir sózinde:

- Men  ol kisining týrmede kórgen azaptary turaly jazbalaryn jýregim  ezilip túryp oqydym. Múqan, ózining halqyna barlyq bolmysymen, bitimimen, býkil shygharmashylyghymen, danyshpandyghymen, akademiktigimen jәne professorlyghymen әrdayym qaytyp oralyp otyratyn úmtylmas túlgha! - dep erekshe atap kórsetkeni bar.

Akademiyk, qara qyldy qaq jarghan synshy Múqametjan Qarataevtyng 100 jyldyq mereytoyynyng memlekettik dengeyde atalyp ótui kezdeysoqtyq bolmasa kerek.

Alayda, býgingi tanda ózimiz qúrmet tútyp, joghary baghalap jýretin jas synshylarymyzdyng arasynda Múqana «proletarlyq synshy» degendey at qoyyp, aidar taghugha әuestenushiler de boy kórsetip jýr. Múndaydyng bәri tym atýsti aitylghan subiektivtik pikir bolar. Bәlkim, Múqang syndy alyp synshynyng qara qyldy qaq jarghan keybir tújyrymdaryna ilikken aqyn, jazushylargha arasha týsemin dep orynsyz әrekettenu de shyghar. Qalay desek te synarjaqtyqtan tuatyn orynsyz pikir sekildi kórinedi de túrady.

Shyn mәninde, Múqannyng ghylymy enbekterining negizgi arqauy - qazaq әdebiyetining tarihy joly men damu tendensiyalary, últtyq dәstýrding janghyryp, jana sapalyq túrghyda qalyptasuy, týr men mazmúnnyng tyghyz sabaqtasyp, shygharmashylyq sheberlikting shyndaluy bolatyn. Oghan qazaq әdebiyetining býgingi damu ýrdisi dәlel bolmaq.

Quandyq ShAMAHAYÚLY,

QR mәdeniyet qayratkeri

«Abay-aqparat»