Bir kezderi biz siyaqty odaqtas respublikalardyng biri bolghan Latviyanyng Inara Balode esimdi túrghyny әleumettik jelige post jazyp, "Latviyanyng qazirgi zamanghy últshyldary  Mәskeuding basqynshylyq ezgisinen zardap shekti degen mәlimdemeleri naghyz sandyraq" degen pikir bildiripti.

"Ótken uaqyttyng qorqynyshtary turaly qazirgi zamanghy últshyldardyng sandyraqtaryn oqudyng ózi jiyirkenishti. Men 1960 jyly Latviya KSR-inde tudym. Latysh tilinde tegin bilim aldym, orys, aghylshyn tilderin erkin mengerdim, konservatoriyada fortepiano klasy boyynsha erkin dayyndaldym. Býginde men ashyghyn aitqanda sayasy úpay alugha degen talpynysqa kóbirek úqsaytyn «basqynshylyq» turaly úrandardy týsinbeymin. Qayta býginde bizge bir tildi bilim aludy tyqpalap, últshyldyq iydeyalar ýshin bas shúlghugha mәjbýrleydi. Biraq әlem birkelki bola almaydy, adamdardy bir balshyqtan soghyp shyghugha bolmaydy. «Basqynshylyq» tek zaqymdanghan mida ghana  bolady" dey kelip avtor oiyn odan әri jalghastyrady.

"Men sol «rejimde» dýniyege keldim jәne aitarym eshqanday basqynshylyq bolghan joq. Latviyada qazir naghyz rejim ornady: sózbúidalyq kóp, baqylaular kóp, kenes beruler kóp – orys tilin qoldanugha bolmaydy.

Biylik ústanghan sayasat býginde kópshilikting ashu-yzasyn tudyrady, adamdar odan әbden sharshady. 60-shy jyldary tughan bizderde bәri de boldy: baqytty balalyq shaq, bilim, salamatty tagham. Maghan jәne men siyaqtylargha KSRO kezindegi ómir bekershilik boldy deuding qajeti joq".

Riga qalasynyng túrghyny el basshylyghyna arnaghan sózin bylaysha týiindeydi:

"Senderding búrynghy biylikten qay jerlering artyq: bәlkim, qazirgi kezde ósip bara jatqan memlekettik borysh pen HVQ-nyng qarjylyq ezgisinde otyrghandyghymyzben shyghar? Búryn zauyttar payda bolyp jatatyn, endi júmyssyzdyq payda bolyp jatyr. Biz sol kenestik rublimen kóp dýniyege qol jetkizetinbiz jәne qazirgige qaraghanda әldeqayda túraqty bolatyn".

Mine, býginde jasy 58-ge kelgen latviyalyq Inara Balode hanym osylay deydi.

Osynau nәzik jandy әiel zatynyng er adamdardyng da bәri birdey aita bere almaytyn sózdi aitqany jәne «Maghan jәne men siyaqtylargha KSRO kezindegi ómir bekershilik boldy deuding qajeti joq» degen sózi maghan oy saldy. Óitkeni bizde de ótkenge ókpe aitushylar tabylyp jatady. Biz de qazaq halqynyng basyna týsken auyrtpalyqtargha qit etse Kenes ókimetin kinәlay bastaymyz. Biraq bizde tek Kenes ókimeti ghana emes, oghan deyingi patsha ýkimeti de, onyng aldyndaghy zamandar da kinәli. Biraq mәsele onda emes, mening aitpaghym mýlde basqa.

Ótken kezen, meyli jaqsy bolsyn, meyili jaman bolsyn, bizge únasyn-únamasyn, ol – tariyh. Al, tarihty syzyp tastaugha bolmaydy. Búl – bir.

Ekinshiden, sol zamanda ata-әjelerimiz, әke-sheshelerimiz ómir sýrdi, bizderdi ómirge әkeldi. Bizder de sol zamanda ómir sýrip mektep tabaldyryghyn attadyq, odan joghary oqu ornyn bitirdik, enbek jolymyzdy bastadyq, ýilendik, balaly-shaghaly boldyq. Al, Kenes ókimeti ornaghannan keyin kóp úzamay tughandar nemere men shóberening qyzyghyn kórdi. Birazy jap-jaqsy qyzmetter atqaryp, zeynet demalysyna shyqty. Býtindey bir dәuir derlik uaqyt. Sonyng bәrin qalay joqqa shygharugha bolady?

Ýshinshiden, jekelegen adamdardyng qasaqana әreketining saldarynan oryn alghan asharshylyq pen óz aramyzdan shyqqan, shash al dese bas alatyn qandy belsendilerding qaskóiligining kesirinen órship ketken sayasy qughyn-sýrgin әkelgen qasiret bolmasa, býtindey alghanda qazaq halqy sol jyldary tegin bilimge, tegin medisinalyq qyzmetke qol jetkizdi. Elimizding ken-baytaq dalasynda janadan eldi mekender, qalalar payda boldy. Halyq birtindep kiyiz ýilerin tastap qolayly pәterlerge kóshe bastady. Olar da tegin berildi. Avtojoldar men temir joldar salyndy.  Últymyzdyng maqtanyshyna ainalghan kóptegen qogham jәne memleket qayratkerleri, óner jәne sport maytalmandary sol kezderi orasan zor jetistikterge qol jetkizip, elimizding atyn әlemge pash etti. Keshegi ekinshi dýniyejýzilik soghys kezinde talay qazaq, olardyng ishinde Áliya men Mәnshýk siyaqty batyr qyzdarymyz da bar, Otan ýshin dep jandaryn pida etti. Sonda solardyng bәrin úmytuymyz kerek pe?

Tórtinshiden, «Balapan úyada ne kórse úshqanda sony iledi» degen ataly sóz bar. Eger keshegi kenestik qogham shynymen de sonshalyqty jeksúryn bolsa, býginde ózimiz esimderin auyzdan tastamay aityp jýrgen qazaqtyng ziyalylary qalaysha sol «jaman qoghamda» dýniyege kelip әri ómir sýre otyryp jaqsy adam bolyp shyqqan? Osy túrghydan alsaq, qazirgi tanda qazaq degen halyqtyng negizin qúrap otyrghan ózimizding de tәp-tәuir azamat ekenimizge kýmәnmen qaraugha tura keledi emes pe?..

Besinshiden, ol qoghamda kóptegen kemshilikterding bolghanyna qaramastan, búryn-sondy adamzat tarihynda oryn alghan barlyq qoghamdardan bir artyqshylyghy boldy. Ol – sosialistik qoghamnyng «Altyn alma, alghys al» degen prinsipti, yaghny dýniyege, baylyqqa qyzyqpa, naghyz adam bol degen qaghidatty ústanuy edi. Jәne kóptegen adamdar solay boluy tiyis ekenine sendi, ózderi de solay bolugha tyrysty. Sondyqtan da halyq býtindey alghanda kedeyleu túrghanyna qaramastan bir birlerine kómektesudi, qayyrym jasaudy ózderi ýshin paryz dep bildi. Adamy minez aldynghy oryngha shyghyp, adamdardyng arasynda eshqanday esepke, alys-beriske negizdelmegen berik dostyq pen joldastyq ornady. Sondyqtan da shyghar, KSRO-ny qúlatudyng josparyn jasaghan kezde AQSh-tyng Ortalyq barlau basqarmasy kenester eli halqynyng boyyndaghy adamgershilik qasiyetter men últtar arasyndaghy dostyq qarym-qatynastargha iritki salu kerek, sonda ózi de irip-shirip bitedi degen maqsat qoyypty.

Qazir she? Qazirde sol zamandarda jasaghan jaqsylyqtarymyzdy auzymyzdan suymyz qúryp, anyz ghyp qana aitatyn kýnge jettik. Endi bir az uaqyttardan keyin dýniyege keletin úrpaq últymyzdyng iygi qasiyetterin aitpaq týgili, qazaq degen halyqtyng sonday jomart, sonday qayrymdy bolghanyna mýlde senbeytin kýnning tuuy da әbden mýmkin.

Biz búl jayttardy kenestik jýieni kóksegendikten (ondaylardyng bar ekeni de ras) aityp otyrghan joqpyz. Ol zamannyng endi qaytyp kelmeytinin býginde enbektegen balagha deyin týsinedi. Bizding aitpaghymyz, adam tarihty joqqa shygharyp, ózining ótkenine topyraq shashpauy tiyis degen oi. Eger onyng jaman jaqtary bolghan bolsa, odan jiyrenip, jaqsy jaqtarynan ýirengen júrt qana algha ozady.

Eger latviyalyq hanym aitqan «Maghan jәne men siyaqtylargha KSRO kezindegi ómir bekershilik boldy deuding qajeti joq» degen sózge kelsek, men de, dýniyege kelip, mektepte, joghary oqu ornynda oqyp, enbek jolymdy bastap, otbasyn qúryp, balaly-shaghaly bolghan ómirimning býtindey bir bóligin bekershilik dep joqqa shygharugha, ortasynan bir-aq syzugha  ýzildi-kesildi qarsy bolar edim. Osy orayda mynaday bir jayt eske týsedi. Osydan birneshe jyl búryn, jurnalistik әuestigim oyanyp, jasy 80-nen asqan bir aqsaqaldan «Býkil ómir jolynyz kenestik dәuirde ótti. Sol zaman turaly ne aitar ediniz?» dep súradym. Sonda janaghy aqsaqal «Kenes ókimetining jaqsylyghy da, jamandyghy da boldy. Eger sol ekeuin bezbenge salyp salmaqtar bolsaq, qalay degende de jaqsylyghy basymdau ghoy» dep jauap berdi. Ótken kezenge qatysty synarjaqtyqqa, qyzbalyqqa salynbay, obektivti týrde aitylghan pikir sirә, osy shyghar-au dep oiladym men sol joly.

Jalpy, basqa týsken auyrtpalyqtar ýshin әldebireulerdi kinalap, bar pәleni ózgelerge jaba salu qanshalyqty dúrys degen de oy keledi. Ókinishke qaray, múnday әdet bizding de boyymyzdan tabylyp qalyp jatady. «Adamdar әrqashanda kinәni belgili bir jaghdaylar yqpalyna audara salady. Men jaghdaylar yqpalyna senbeymin. Búl әlemde ózine qajetti jaghdaylardy izdegen jәne eger  taba almasa, ony óz qolymen jasaghan adam ghana tabysqa jetedi», degen eken belgili aghylshyn dramaturgi Bernard Shou.

32-shi jylghy asharshylyqta milliondaghan qazaqtyng qyrylghany ras. Biraq onyng sol jyldary respublikany basqarghan Goloshekinning jәne basqalardyng (olardyng arasynda qazaqtar da bar) qoldan jasaghan qastandyghy ekenin kózi qaraqty júrt jaqsy biledi. Izdegen adam onday mәlimetterdi tabady da. Biraq bizding tarihshylarymyzgha arhiv qoparghannan góri modagha ainalghan Kenes ókimetin jamandau әldeqayda onay. Óitkeni ol adam emes, tek jýie ghana. Demek ne aitsang da «kóne beredi». «Juas týie jýndeuge jaqsy» dep osyndaydy aitsa kerek. Eger Kenes ókimetining maqsaty qazaqty qyryp tastau bolsa onda sonau ózi qúrylghan 1917 jyldan qúlap qalghan 1991 jylgha deyin ol ókimet jer betinde birde-bir qazaqty qaldyrmas edi. Jәne sonday sayasat jýrgizilip jatsa oghan bizding halyq qarsy da túra almas edi. Is jýzinde jaghday mýlde kerisinshe bolghan. Eger belgili demograf Maqash Tәtimovting mәlimetterine sener bolsaq, 1916 jyly 5 million 650 myng bolghan qazaq 32-shi jylghy asharshylyqtan keyin 2 million adamgha kemigen de odan keyin ýnemi derlik ósumen bolghan. Tipti Ekinshi dýniyejýzilik soghystan keyin de 600 myng adamgha ghana kemigen. Ol әriyne, zúlmat soghystyng zardaby. Al soghys ayaqtalghan 1945 jyldan bastap ósu bastalghan. Dәl osy jyly halqymyzdyng sany 3 million 150 myng bolsa, arada nebary 45 jyl ótkende, yaghny 1990 jyly qazaqtar 10 milliongha jetken.

Biz múnyng bәrin qúrdymgha ketken kenestik dәuirdi maqtau ýshin emes, bardy – bar, joqty joq deu  ýshin ghana aityp otyrmyz. «Ótkenge qaray otyryp – qalpaghyndy shesh, bolashaqqa qaray otyryp –  bilegindi syban», deydi eken arab maqaly. Bәlkim bizge de sýiegi qurap qalghan kenes ókimetin balaghattaumen altyn uaqytymyzdy bosqa shyghyndap, anadan zorlyq kórdik, mynadan qorlyq kórdik dep kóz jasymyzdy kól ete bergenshe, tәuelsizdikke qol jetkizgen qazirgidey jauapty shaqta sol tәuelsizdigimizding bayandy boluy ýshin, kenestik zamanda ketken olqylyqtardyng ornyn toltyru ýshin bilek sybana enbek etu kerek shyghar. Onyng ýstine, bossózdilikpen, tausylmaytyn toy-tomalaqpen jýrip biraz uaqytty zaya jibergenbiz be qalay, jan-jaghyna kóz salsang atqaratyn júmystar da jeterlik siyaqty...

Qalay degende de, ótkenning bәrin ókinish dep bilu ómirding mәnin jete týsingen jangha tәn qasiyet emes.

Seyfolla Shayynghazy

Abai.kz